Morgunblaðið - 29.12.1988, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 29. DESEMBER 1988
Athugasemdir um
„erfðamengun“ í laxi
eftirBjörn
Jóhannesson
1. Tilefni þessara athugasemda
eru fréttapistlar í Morgunblaðinu
7, og 8. desember 1988 frá Sigurði
Guðjónssyni, Veiðimálastofnun og
Friðriki Sigurðssyni, framkvæmda-
stjóra Landssambands fiskeldis- og
hafbeitarstöðva, um hugsanleg
áhrif eldislax á „villta“ laxastofna
með svokallaðri „erfðamengun".
Þeir Sigurður og Friðrik ræddu
einnig þessi mál í sjónvarpi þ. 8.
desember (á Stöð 2).
2. Orðið „erfðamengun" hefur
mér vitanlega ekki verið skilgreint
öðruvísi en svo, að það eigi að tákna
að „aðkomufiskar“ í tiltekna laxá
„spilli" eða jafnvel „eyðileggi“ hinn
„villta" stofn árinnar. Spilling á
ratvísi er stundum nefnd í þessu
sambandi, en að öðru leyti hefur
mér vitanlega ekki verið látið í ljós
í hveiju umrædd „mengun“ er fólg-
in. Raunar sýna áratuga rannsókn-
ir í Svíþjóð, og einnig íslenskar
kannanir, að „spilling“ aðkomufíska
á ratvísi laxa í tiltekna á er ekki
fyrir hendi. Því má segja, að hug-
takið „erfðamengun“ sé gagnslaust
að því er tekur til laxastofna, með
því það segir ekkert um hvers kon-
ar „mengun" er höfð í huga. Ég
hef því lagt til, að í stað þessa óræða
hugtaks verði hin skiljanlegu orð
„kynbætur“ eða „úrkynjun" notuð,
allt eftir þeim áhrifum sem íblöndun
„aðkomufíska“ kann að hafa á stofn
tiltekinnar laxár.
3. Sem kunnugt er hafa „villtir“
laxaeinstaklingar í tiltekinni á
breytilega erfðaeiginleika: „Smá-
laxar“ (1-árs-fískar-í-sjó) eru t.d.
Ailmargir Islendingar hafa lagt
leið sína út á Karíbahaf á undan-
fömum árum og heimsótt margar
af hinum fögru eyjum, sem þar
eru. Um daginn skruppum við
hjónin til St. Thomas á Jómfrúr-
eyjum (US Virgin Islands) og
dvöldum þar í fjóra daga. Aða-
lerindið var að heimsælqa tvo við-
skiptavini, sem selja allmikið af
frystum físki þama á eyjunum.
Var þetta hin bezta ferð, þótt
stoppið væri einum of stutt.
Eyjar þessar em margra hluta
vegna forvitnilegar fyrir okkur
íslendinga, meðal annars vegna
þess, að frændur okkar, Danir,
áttu þær og réðu þar ríkjum í 200
ár. Bandaríkin keyptu þær 1917
fyrir 25 milljónir dollara í gulli.
Samningar um kaupin höfðu þá
staðið allt frá dögum Abrahams
Lihcoln, með hvfldum á milli, í
50 ár!
Ameríkaninn reyndi að pressa
Danskinn, sem virðist hafa sýnt
mikil klókindi og þol á þessu langa
samningstímabili. Ástæðan fyrir
því, að Bandaríkin vildu komast
yfir eyjamar var sögð sú, að lega
þeirra var talin mjög mikilvæg
fyrir siglingar milli Evrópu og
nýja- heimsins, sérstaklega með
tilliti til Panama-skipaskurðarins,
sem seinna kom til. íslenzkur
gárangi gizkaði á það, að samn-
ingamir hefðu uppranalega farið
út um þúfur vegna þess, að Dan-
ir hefðu sett sem skilyrði fyrir
sölunni, að Kaninn tæki líka ís-
land og Grænland.
Eyjamar era við austurendann
á Puerto Rico, um 1.750 km í
suðsuð-austur frá Miami. St. Cro-
ix er stærst, síðan St. Thomas og
svo St. John og í viðbót era nokkr-
ar smá eyjar. Til samans eru þær
ekki nema um 300 ferkflómetrar.
misstórir og sama máli gegnir um
„stórlaxa“ (2-ára-fiska-í-sjó). ís-
íenskir laxastofnar era í flestum
tilvikum smávaxnir miðað við
stofna í öðram laxalöndum við norð-
anvert Atlantshaf. Sennilega er
Elliðaárstofninn sá smávaxnasti
(lélegasti) sem fyrirfinnst á norð-
lægum slóðum.
4. Nálega 50 ára náttúrlegt
laxaúrval við Washington háskól-
ann í Seattle í Bandaríkjunum (fyr-
ir hafbeit) og nýlegri laxakyn-
bætur í eldiskvíum í Noregi hafa
sýnt, svo skýrt sem verða má, að
með skipulegu úrvali einstaklinga í
tilteknum laxám eða laxastofnum
má stórauka bæði vaxtarhraða og
endurheimtur fyrir hafbeit og vaxt-
arhraða í kvíaeldi. Fræðilega séð,
mætti t.d. efalítið ná þeim árangri
í Elliðaánum, að eftir um tvo ára-
tugi yrðu flestir laxanna 10-18
pund og endurheimtur góðar. Þetta
yrði að sjálfsögðu „villtur" lax sem
fyrr, aðeins stórlega kynbættur.
5. Sá lax sem sleppur úr eldis-
kvíum, og sem í leit að ferskvatni
rambar í ýmsar ár, er ekki til kyn-
bóta, vegna þess að mikill, ef ekki
mestur, hluti þessara físka er af
hinum smávaxna Elliðaár- eða
Kollafjarðarstofni. Geta slíkar við-
bætur þannig spillt ám með stór-
vaxnari laxastofnum. Lax þrífst
mjög illa í köldum strandsjó ís-
lands, einnig suðvestanlands, og
sleppur úr kvíum á ýmsum tímum
árs. Oft era þetta því aumkunarlega
litlir og ósjálegir fískar, stundum
uggaurnir. Þeir svekkja áhugasama
stangveiðimenn, sem fyrirlíta þessa
aflvana smátitti.
6. En þótt hann sé ómerkilegur
Þessir gimsteinar Karíbahafs era
prýddir skógi vöxnum hæðum og
snjóhvítum fjöram og svo er hafíð
himinblátt og tært.
Loftslagið er talið eitt það eftir-
sóttasta á jörðu, hitastig milli 20
og 35 stig á Celsíus, hafgola á
hveijum degi, úrkoma lítil og raki
ekki of mikill. Eyjamar vora mik-
ilvægar í ræktun sykurreyrs, en
Kólumbus kom með þá jurt frá
Kanaríeyjum í annarri ferð sinni
til nýja heimsins. Nú hefír þessi
ræktun fallið niður að mestu leyti.
Það háir mikið, hve lítið rignir og
engar vatnsuppsprettur eru til
staðar. Vatnsleysið gerir íbúunum
lífið leitt og verða þeir að safna
regnvatni til þvotta og vinna vatn
úr sjó eða flytja að til drykkjar.
Danir komust yfir St. Thomas
1666, nokkra seinna St. John og
svo keyptu þeir St. Cróix. Þegar
þeir komu til sögunnar vora engir
íbúar fyrir hendí og er talið, að
Englendingar og Frakkar hafí
útrýmt indíánunum, sem þar áttu
heima. Fyrst ætluðu frændur okk-
ar að flytja inn afbrotafólk frá
Danmörku sem vinnulýð, en það
fólk reyndist of baldið. Þá var
byijað að útvega þræla frá Afríku
og varð St. Thomas um síðir
stærsti þrælamarkaður í heimin-
um.
Nýlenduherramir á Jómfrú-
reyjum reyndust hinir hörðustu
þrælapískarar og kaupmenn. Sy-
kurreyrplantekrarnar blómstraðu
og sykurframleiðslan leiddi af sér
framleiðslu á öndvegis rommi og
vora þetta helztu útflutningsaf-
urðimar. Eyjamar urðu einnig
snemma mikilvæg verzlunarmið-
stöð og vora gerðar að fríhöfn.
Um tíma gerðu sjóræningjar sig
heimakomna og kunnu þeir vel
við sig uppi á hæðunum, þaðan
að stærð og gæðum, er að kalla
allur kvíaeldislax í dag upprunnin
sem hrogn og svil úr fiskum, sem
gengu af hafí, annað hvort í ár
eða hafbeitarstöðvar. Hann hefur
því sömu erfðaeiginleika og „villt-
ur“ lax í móðuránni og gæti því
t.d. ekki haft neikvæð áhrif á rat-
vísi (en raunar era slík áhrif ekki
í myndinni, eins og fyrr var að vik-
ið). Hins vegar gæti slíkur smá-
laxa-eldisstofn haft neikvæð áhrif
á stofna í ám með vænni lax, eins
og t.d. Þverá.
7. Hið nöturlega laxasamsafn
sem sleppur úr eldiskvíum á ýmsum
tímum árs getur hins vegar valdið
stórtjóni með því að útbreiða nýma-
veiki, ef þessi pest er á háu stigi
í einhverri þeirra eldiskvía sem
„leka“. Slík hætta — svo og afleitar
eldisaðstæður í kvíum við Islands-
strendur, annars staðar en í Vest-
mannaeyjahöfn — mælir raunar
með því, að tekið verði fyrir strand-
kvíaeldi hér við land (nema í Vest-
mannaeyjum).
Varðandi útbreiðslu nýmaveiki
er hafbeit ekki eins hættuleg og
„leki“ úr sjókvíum, með því að nær
allir hafbeitarlaxar snúa heim á
sleppistaðina. Sýktur hafbeitarlax
sem „villist“ í laxár getur þó valdið
umtalsverðu tjóni. Um það ber t.d.
vitni Kollafjarðardæmið um slepp-
ingu nýmaveikisýktra gönguseiða
1985.
8. Ef norsk-ættaður lax — sem
á að baki allmarga ættliði í sjókvía-
eldi — slyppi úr eldiskví og gengi
t.d. í Elliðaámar, má búast við því,
að afsprengin hafí glatað einhveiju
af sinni náttúrlegu ratvísi af hafi.
Ennfremur, að afsprengin raglist í
sem vel sást til skipaferða, Henry
Morgan, Svartskeggur sjóræningi
og fleiri slíkir heiðursmenn bjuggu
þar um sig í lengri eða skemmri
tíma.
En blámennimir vora skiljan-
lega ekki ánægðir í ánauðinni og
gerðu þeir tvívegis alvarlegar
uppreisnir gegn Danskinum. Fóra
þeir um ruplandi og drepandi og
þurftu Danir að fá bæði Englend-
inga og Frakka til að hjálpa sér
að bæla þær niður. Loks gáfust
þeir upp á þrælahaldinu og lögðu
það opinberlega niður 1848, næst-
um 20 áram áður en þrælunum
var gefið frelsi í Bandaríkjunum.
Plantekramar komust fljótlega í
niðumíðslu og sykurreyrræktin
lagðist meira og minna niður.
Ekki hafa Danir verið vondir
við alla blámennina, því þó nokkuð
var um það, að þeir tækju sér
svartar hjákonur. Fæddu margar
þeirra litla Jensena, Sörensena og
Pedersena. Á ferð okkar hittum
við 83 ára gamlan svartan mann
í höfuðborg St. Thomas, Charlotte
Amalie. Hann sagðist hafa átt
danskan afa, og hafði hann haft
samband við ættingja sína í Dan-
mörku. Sagðist hann ætla að drífa
sig þangað að heimsækja skyld-
fólkið. Gamli maðurinn gat brugð-
ið fyrir sig nokkram dönskum
setningum.
íbúar eyjanna era nú taldir um
120.000 og hafa flestir atvinnu
við ferðamannaiðnað og verzlun.
Um milljón ferðamenn koma á ári
hveiju á lystiskipum og 500.000
í viðbót koma með flugvélum.
Eyjamar vora gerðar að fríhöfn
og má þar enn gera reyfarakaup
á ýmsum sviðum. Ameríkanar frá
meginlandinu mega koma með
tvöfalt meiri tollfijálsan vaming
frá amerísku Jómfrúreyjum, held-
Dr. Björn Jóhannesson
„En „erfðamengunar“-
postularnir grípa ein-
faldlega til þess gamal-
kunna ráðs að látast
ekki hafa heyrt eða séð
rök mín og skýringar,
heldur kyrja áfram
sönginn um „eyðilegg-
ingu“ villtra laxastofna
vegna „erfðamengun-
ríminu, vegna þess að þau era rann-
in af svæðum, þar sem hitaskilyrði
í ám og hafi era talsvert önnur en
við ísland. En náttúrlegt úrval
bætir fljótt úr slíkum líffræðilegum
uppákomum, einfaldlega með því,
að afsprengi skila sér illa og hverfa
þannig fljótt úr myndinni. Fiskamir
sem rata best og mest „heim“ verða
jafnan ríkjandi, og þess vegna gætu
hinir norsku stofnar ekki „eyðilagt"
Elliðaámar né nokkrar aðrar ár.
Færi svo ólíklega, að norskir stofn-
ar næðu einhvers staðar umtals-
ur en annars staðar frá. Hefir
þetta hjálpað mikið upp á efnahag
eyjaskeggja. Fjöldi góðra hótela
og veitingahúsa er þama og að
finna.
Jómfrúreyjamenn era sagðir
rólegir og værakærir og ekki
gefnir fyrir óðagot. Þeir kunna
vel að meta hið ljúfa líf í fögra
umhverfi eyja sinna. Allir þeir,
sem við hittum og höfðum skipti
af, voru vingjamlegir og hjálps-
amir. Hinir innfæddu borða mikið
af ávöxtum, lqúklingum og físki,
m.a. framreiða þeir ýmsa rétti úr
saltfiski, sem vinsæll er þar um
slóðir. Við fóram á eitt veitinga-
hús, sem eingöngu hafði á boð-
stólum þjóðlega rétti. Þama
snæddum við steiktar sæsnigla-
sneiðar með maísrétti, sem kallað-
ur er „fungi“.
Eyjaskeggjar aka ennþá á
vinstri vegarhelmingi, eins og
tíðkaðist í danska heimsveldinu.
Þegar við spurðum, hvers vegna
þeir hefðu ekki horfið frá hinni
vinstri villu eins og önnur lönd,
var okkur gefín skrítin skýring.
Við seljum hana ekki dýrar en við
keyptum hana.
Margir hinna hörandsdökku
íbúa eiga múlasna og ríða þeim
mikið eða láta þá draga kerrur.
Fyrir mörgum árum var reynt að
breyta yfír í hægri handar akst-
ur, en mörg dauðaslys urðu í
umferðinni og var því hætt við
allt saman eftir nokkrar vikur.
Vora eymingja múlasnamir meðal
fómarlambanna í öllum slysunum.
Svo virðist, að þegar hinir inn-
fæddu hafa verið að skemmta sér
hafí þeir oft treyst á hina tryggu
múlasna til að koma sér heim að
gleðskap loknum. Þegar múlasn-
amir réðu sjálfir ferðinni leituðu
þeir strax yfir á vinstri vegar-
helming og þannig urðu slysin!
Höfundur er ræðismaður ís-
lands í Suður-FIórída og fram-
kvæmdastjórí hjá Gsksölufyrír-
tækiáMiami.
verðri fótfestu, myndi að því bót,
með því að hér ræðir um mjög stóra
laxa þegar þeir ganga af hafí.
9. Um þau atriði, sem drepið
hefur verið á hér að framan, skrif-
aði ég tvær greinar í Morgunblaðið
fyrir um ári síðan: „Um aðlögunar-
hæfni og úrval laxa“, 19. nóv. 1987
og „Um laxaboðskap Landvemd-
ar“, 18. des. 1987. Þar met ég sem
órökstudda og fráleita kröfu 20
líffræðinga, sem samþykkt var á
aðalfundi Landverndar 5. nóv.
1987, þess efnis, að þeim norsku
laxastofnum sem nú fyrirfinnast í
landinu verði eytt án tafar. í grein
minni segir m.a.: „Sýnu nær væri
að dreifa þessum (norsku) stofnum
til annarra kvíaeldisstöðva, eins og
ástæður leyfa, enda yrði fyllsta gát
höfð varðandi sjúkdóma, en það á
raunar við um meðferð allra laxa-
seiða, hvort sem þau era flutt milli
vatnasvæða eða ekki.“ Mér vitan-
lega hefur ekki eitt einasta atriði
í nefndum Morgunblaðsgreinum
verið dregið í efa, enda era ályktan-
ir mínar studdar staðreyndum sem
naumast verða vefengdar. En
„erfðamengunar“-postulamir grípa
einfaldlega til þess gamalkunna
ráðs að látast ekki hafa heyrt eða
séð rök mín og skýringar, heldur
kyija áfram sönginn um „eyðilegg-
ingu“ villtra laxastofna vegna
„erfðamengunar“. Ekki reyni ég að
spá, hversu mikið ógagn þessir
hræðsluprédikarar geta unnið
íslenskum laxaiðnaði, en sam-
kvæmt nýlegum fréttum hafa
stjórnvöld, sem sýnilega hlýða á ráð
hræðsluprédikaranna, átt þátt í
því, að miklum íjölda seiða af
norskum úrvalsstoftii varð að
eyða hjá eldisstöðinni íslandslaxi. Á
sama tíma er þúsundum milljóna
króna varið til sjókvíaeldis á ónot-
hæfum laxatittum af Elliðaár- eða
Kollafj arðarkyni.
Höfimdur er efiiaverkfiræðingur
ogjarðvegsfræðingur. Hann
starfaði um árabilfijá Þróunar-
stofhun SÞ íNew York.
Alþýðuflokkurinn;
Guðmund-
ur hættir
sem fram-
kvæmdastjóri
GUÐMUNDUR Einarsson hefur
ákveðið að hætta sem fram-
kvæmdastjóri Alþýðuflokksins
og fara aftur að kenna í Háskóla
Islands. Guðmundur segir að
ekki sé ákveðið henær hann láti
-af störfum en það verður ein-
hvern tímann á næstu mánuðum.
Guðmundur var kennari í lífeðlis-
fræði við Háskóla íslands áður en
hann fór í pólitík. Hann hefur verið
framkvæmdastjóri Alþðuflokksins
frá því í maí 1987.
Aðspurður um eftirmann sinn
segir Guðmundur að ekkert hafi
verið ákveðið enn í þeim efnum. Á
flokksþingi flokksins í nóvember
s.1. var ný framkvæmdastjórn kosin
og það er hennar að ráða eftirmann
hans. Stjómin hefur haldið einn
fund þar sem verkefnaskrá var til
umræðu en síðan hefur verið mikið
að gera á vettvangi stjórnmálanna
og ekki gefíst tími fyrir annan fund.
Guðmundur reiknaði með að fram-
kvæmdastjómin héldi fund fljótlega
upp úr áramótum þar sem þessi
mál yrðu til umræðu.
Þórir S. Gröndal skrifar frá Flórída
Jómfrúrevjar