Morgunblaðið - 11.05.1989, Blaðsíða 8

8 B
n
MORGUNBLAÐIÐ VIÐSKIPTI/ATVINNIILÍF FIMMTUDAGUR 11. MAÍ 1989
7~ i a j i 11 i' rín ; ' • Ti H I i t' f': ll. '5'< ( • 1
Gengismál
Staðiðá gullfæti
Fjármálaráðherrar nútímans gætu lært ýmlslegt af peninga-
kerfinu sem var við lýði á áratugunum fyrir 1914. Eitt slíkt at-
riði, sem gengur þvert á viðtekna hugsun, er að ríkisstjórnir
hafa meira svigrúm í fjármálum ríkisins á tímum fastgengis en
þegar gengi er látið fljóta.
I nýútkominni skýrslu Delors-
nefndarinnar um gjaldeyrismál í
Evrópu í framtíðinni er lögð
áhersla á, að ríkisstjómir Evrópu
þurfí að auka samstarf sitt í ríkis-
fjármálum vilji þær færast nær því
að skapa sameiginlegt myntbanda-
lag. Þessi ábending kveikir efa-
semdir um gildi sameiginlegrar
Evrópumyntar. Kostir sameigin-
legrar myntar eru skýrir: við-
skiptakostnaður á hinum samein-
aða markaði eftir 1992 yrði lægri
og öfl sakeppninnar mun sterkari.
Geri sameiginleg mynt það að
verkum að ríkisfjármál í einstökum
löndum þurfi að lúta sameiginlegri
yfirstjóm gæti hið aukna hagræði
af sameiginlegri mynt verið of
dýru verði keypt.
Margir hagfræðingar era þeirr-
ar skoðunar að sameiginlegt mynt-
kerfi sé ósamrýmanlegt óháðri
fjármálastjóm. Tvær meginástæð-
ur era bomar fram í þessu sam-
bandi. Önnur er sú, að úr því að
sameiginlegur gjaldmiðill hefur í
för með sér að ríkisstjórnir geta
ekki lengur fellt gengið þurfi þær
á einhveijum öðram stuðpúða að
halda til að mæta efnahagslegum
skellum. Að genginu frágengnu
blasa ríkisijármálin við til að gegna
þessu hlutverki. Hin ástæðan lýtur
að því að, ógætileg ijármálastjórn
getur kallað á miklar breytingar í
verðhlutföllum á alþjóðlegum
markaði. Þegar gengið flýtur lagar
verðið sig að nýju jafnvægi átaka-
laust, en öðra máli gegnir þegar
gengi er haldið fostu eins og á við
í sameiginlegu myntkerfi. Slíkt
myntkerfi takmarkar því svigrúm
einstakra ríkisstjóma í ríkisbú-
skapnum.
Til að skilja fyrri röksemdina,
þá um stuðpúðann, má hugsa sér
byggðarlag í efnahagslegri hnign-
un. Hefði byggðarlagið eigin mynt
myndi gengisfelling lækka launa-
kostnaðinn (að því gefnu að laun
breytist ekki) og skapa með því
ný störf. En byggðarlagið hefur
enga eigin mynt til að lækka. Af-
leiðingin er sú, segja þeir sem líta
málin þessum augum, að atvinnu-
leysi færist í vöxt, og það framkall-
ar peningastrauma gegnum
skatta- og atvinnuleysistrygginga-
kerfið. Með því að halda líkingunni
áfram virðist sem kreppulönd inn-
an sameiginlegs myntkerfís þarfn-
ist ijárhagsaðstoðar frá hinum
löndunum.
Þessi röksemdafærsla hvílir á
veikum granni. í henni er gert ráð
fyrir að torveldara sé að bæta sam-
keppnisstöðu landsvæðisins með
því að lækka laun með beinum
hætti fremur en að lækka þau
óbeint með gengisfellingu. En
verkamenn munu áfram fara fram
á hærri laun. Til að lagfæra sam-
keppnisstöðun þurfa tekjur að
lækka óháð því hvaða fýrirkomu-
lag gildir í gjaldeyrismálum. Valið
milli fljótandi og fasts gengis
stendur því í engu sambandi við
nauðsynina á fjárhagsaðstoð.
Hin röksemdin, að ójafnvægi í
ríkisfjármálum sé sérlega skaðlegt
fyrir land sem hefur sameiginlega
mynt með öðram löndum, lýtur að
því hvað gerist þegar land með
mikinn ríkishalla þarf að taka lán
erlendis. Svarið er auðvelt. Landið
verður að stofna til viðskiptahalla
samtímis því sem lánardrottnar
þess hafa samsvarandi afgang á
viðskiptajöfnuði. Hið nýja við-
skiptamynstur ætti, að því er virð-
ist, að kalla á breytt verðhlutföll.
Á árabilininu 1980—85 leiddi fjár-
magnsflæðið frá Japan og Evrópu
til stórfelldrar breytingar á verð-
hlutföllum og þurfti gengi Banda-
ríkjadals að styrkjast um nálega
50% til að koma fram þeirri breyt-
ingu. Ef gengið hefði ekki verið
sveigjanlegt hefði röskunin sem
leiddi af fjármagnsflæðinu orðið
ennþá meiri. Eða hvað?
Ekki aldeilis, samkvæmt nýlegri
grein eftir prófessor Ronald
McKinnon1. Rifjið upp hagsöguna,
segir hann. Myndin sýnir breyting-
ar á heildsöluverði í Bandaríkjun-
um, Bretlandi, Þýskalandi og
Frakklandi milli 1816 og 1913.
Það er einkum á síðari hluta tíma-
bilsins, á árabilinu frá um 1870
og fram til 1913 þegar gengið var
njörvað niður, að verðbreytingarn-
ar era áþekkar í löndunum fjórum.
Milli 1873 og 1896 lækkaði verðlag
í löndunum um 40-50% og hækk-
aði síðan um áþekkan hundraðs-
hluta milii 1896 og 1913. Aðrar
athuganir staðfesta að mismunur
á verið á einstökum vöram var
ekki meiri milli landa en milli land-
svæða innan sama lands. I stuttu
máli, kaupmáttaijöfnuður ríkti á
tímum gullfótarins fram að heims-
styijöldinni fyrri.
Þessar niðurstöður snerta báðar
röksemdirnar um ijármál ríkisins.
Þær sýna, að vöraviðskiptin ein
og sér duga til að tryggja að sam-
keppnisstaðan raskist ekki. Öflug
viðskipti með vörar milli landa fyr-
irbyggja að viðvarandi mismunur
skapist á samkeppnisstöðu land-
anna. Svo virðist sem fastgengi
gullfótarins hafi stuðlað að því að
lönd tengdust slíkum viðskipta-
böndum. Þegar talsmenn sameig-
inlegrar yfirstjórnar í ríkisfjármál-
um benda á stuðpúðarökin og
halda því fram að leiðréttingu á
samkeppnisstöðu sé erfíðara að ná
fram við skilyrði fastgengis en
fljótandi gengis hafa þeir rangt
fyrir sér að tvennu leyti. Annars
vegar vegna þess að nauðsynlegt
er að ná sársaukafullri aðlögun í
rauntekjum á hvorn veginn sem
gengismálum er háttað. Hins veg-
ar, eins og prófessor McKinnon
bendir á, vegna þess að ólíklegt
er, að stórfelld röskun skapist á
samkeppnisstöðu þegar gengi er
haldið föstu.
En þá er ekki allt talið. Á
nítjándu öld flæddi mikið fjármagn
frá Evrópu til Bandaríkjanna.
Myndin sýnir að þessi tilflutningur
á fjármagni gat átt sér stað án
þess að til kæmi stórfellld breyting
á verðhlutföllum. Gamla goðsögnin
um gullfótinn, að á tímum hans
hefði verðbólga magnast í einu
landi samfara verðhjöðnun í öðram
löndum fyrir tilstuðlan verðbreyt-
inga sem sköpuðust vegna fjár-
magnsflutninga, fær því ekki stað-
ist. Gullfóturinn leiddi ekki til þess
að kaupa þurfti greiðslujafnvægi í
alþjóðaviðskiptum því verði að
fórna stöðugleika í verðlagsmálum.
Hvernig fóra löndin sem fluttu
út fjármagn á nítjándu öld að því
að skapa samsvarandi viðskiptaaf-
gang ef ekki með hlutfallslegum
verðbreytingum? Taka má dæmi
af sölu bandarísku járnbrauta-
skuldabréfanna á markaði í Lund-
únum. Venjulega hefur verið litið
svo á, að þessi sala hafi orsakað
Erlent
Er komið að skulda-
dögunum JýrirDani?
Til að standast öðrum snúning á alþjóðlegum mörkuðum
verða þeir að snúa af braut óhóflegra velferðargreiðslna,
skuldasöfnunar og stöðugrar útþenslu ríkiskerfisins
Danir, sem búið hafa við lífsins lystisemdir og örlátt velferðarkerfi
um áratugaskeið, standa nú frammi fyrir alvarlegum erfíðleikum.
Eftir veisluhöld, sem staðið hafa næstum stanslaust í 40 ár, er loks-
ins komið að skuldadögunum.
Á þessu sumri ætlar Poul Schlut-
er forsætisráðherra að leggja fram
áætlun um umfangsmiklar aðgerðir
í efnahagsmálunum, sem meðal
annars fela í sér skattalækkun, nið-
urskurð á velferðargreiðslum og tii-
raun til að halda aftur af stöðugri
útþenslu ríkisbáknsins. Hann og
samráðherrar hans segjast ekki í
neinum vafa um, að ætli Danir sér
að keppa á alþjóðlegum mörkuðum
í framtíðinni verði þeir að venda
sínu kvæði í kross svo um muni.
Um annað sé ekki að ræða fyrir
þjóð, sem skuldar jafnvirði 40% af
* árlegri þjóðarframleiðslu.
Schluter segist vilja reyna að ná
samkomulagi um aðgerðimar við
aðra flokka á þingi en ef það gangi
ekki muni hann að skjóta málinu
til landsmanna sjálfra með þjóðar-
atkvæðagreiðslu. Með þvi tæki for-
sætisráðherrann, sem verið hefur
við stjórnvölinn f hált sjöunda ár
án eiginlegs þingmeirihluta, að
sjálfsögðu mikla áhættu en hann
telur tíma til kominn, að Danir átti
sig á, að svona getur þetta ekki
gengið lengur.
Uppblásið ríkiskerfi
„Við þurfum að lækka skattana
til að auka þannig fíárfestingu og
framleiðslu," segir Schluter en á
síðasta ári var hlutur ríkisins í þjóð-
arframleiðslunni 59,9%. Er hann
hvergi meiri nema í Svíþjóð. Hæsta
skattþrepið er 68% og það kemur
á tekjur, sem era aðeins 20% hærri
en venjulegar meðaltekjur, tæpar
1.300.000 ísl. kr. Lægsta þrepið í
tekjuskattinum er um 50%.
Þriðjungur Dana er í þjónustu
ríkisins. Atvinnuleysisbætur era
ekki skornar við nögl, era um 90%
af fyrri tekjum fyrir skatt eða allt
að 860.000 ísl. kr. á ári. Þessar
bætur era greiddar í allt að 30
mánuði. Að auki era alls kyns
greiðslur aðrar fyrir þá, sem eftir
þeim vilja leita. í síðustu ársskýrslu
OECD, Efnahags- og framfara-
stofnunarinnar, er bent á, að Dan-
mörk sé eitt fárra landa þar sem
framlög til heilbrigðismála hafi
haldist óbreytt sem hlutfall af þjóð-
arframleiðslu.
Dönsk iðnfyrirtæki era hins veg-
ar lítil á alþjóðlegan mælikvarða
og kröftunum gjama dreift í ólíkar
áttir. Því óttast margir, að þau
muni ekki standast samkeppnina
með tilkomu innri markaðar Evr-
ópubandalagsins 1992. Á síðustu
þremur áram hefur fjárfesting í
dönskum iðnaði minnkað um 15%
með þeim afleiðingum, að veralega
hefur dregið úr framleiðsluaukn-
ingu og framleiðnin staðið í stað.
Segja danskir iðnrekendur, að nú
verði ekki lengur komist hjá því að
stinga á uppbólgnu ríkiskýlinu og
færa fé yfir til atvinnuveganna.
Margir verkalýðsleiðtogar era
sama sinnis og einnig ýmsir
frammámenn stjómarandstöðunn-
ar, jafnaðarmanna, sem segjast
ekki efast um, að komið sé að alvar-
legum tímamótum. Óvíst er samt
hvernig almenningur muni bregðast
við auknu aðhaldi en þeir Schluter
og Uffe Ellemann-Jensen, utanrík-
isráðherra og leiðtogi Venstre, segj-
ast fullvissir um, að fólk skilji hvað
klukkan slær.
Er velferðin í hættu?
Skoðanakönnun, sem sálfræði-
deild Árósaháskóla gerði nýlega,
bendir til, að þeir hafi rétt fyrir
sér. Allt að 90% þeirra, sem spurð-
ir vora, töldu, að landsmenn hefðu
lifað um efni fram sl. 20 ár og 65%
kváðust geta sætt sig við lakari
kjör til að þjóðin kæmist út úr
kreppunni. Þá kom líka í ljós al-
menn andstaða við aukna skatt-
byrði. Þetta bendir til, að danska
þjóðin bíði eftir frumkvæði stjórnar-
innar og þingsins þótt einnig hafi
komið fram mikil vantrú á getu
stjórnmálamanna til að leysa málin.
Jacques Blum, vinstrisinnaður
þjóðfélagsfræðingur, segist óttast,
að Danir hafi nú tekið „sinnaskipt-
um“ sem séu ekkert annað en „upp-
hafið að endalokum velferðarríkis-
ins“ og boði ekkert gott fýrir at-
vinnuleysingja, innflytjendur, eitur-
lyfjaneytendur og aðra þá, sem orð-
ið hafi undir í samfélaginu. Segist
hann sjá fyrir sér aukið kynþátta-
hatur og aukna stéttaskiptingu og
hann og ýmsir aðrir telja uppgang
Framfaraflokksins vera tímanna
tákn.
Poul Schluter leggur hins vegar
áherslu á, að ekki standi til að af-
nema velferðarkerfið og þótt Danir
kunni nú að vera reiðubúnir að
greiða sjálfir fyrir hluta af Iyfja-
kostnaði og læknisþjónustu þá dett-
ur engum heilvita manni í hug, að
þjóðin sé tilbúin til að segja skilið
við það megininntak danskra
stjórnmála að reyna ávallt að leita
sátta og málamiðlunar.
Allt þynnt út með
málamiðlunum
Átta stjórnmálaflokkar eiga full-
trúa á þingi og eins og málum er
háttað er varla um það að ræða að
unnt sé koma saman meirihluta-
stjórn. Vegna hlutfallskosningafyr-
irkomulagsins og vegna þess, að
ekki þarf nema 2% atkvæða til að
koma manni á þing, þá jafngildir
það pólitísku sjálfsmorði að reyna
að koma málum í gegn án undan-
genginna samninga. Það er líka
vegna þess sem svo mikill munur
er á fyrirætlununum og endanleg-
um ákvörðunum.
Viðbúið er, að í væntanlegum
samningaviðræðum muni Schlúter
neyöast til að þynna út aðgerðirnar
meira en góðu hófi gegnir. Dönum
virðist líka margt betur gefið en
að standa einir og beijast á móti
straumnum. Það minnir aftur á
það, sem Robert Molesworth, ensk-
ur stjórnarerindreki, sagði um Dani
á því herrans ári 1692: „Þeir láta
hveijum degi nægja sín þjáning og
áskotnist þeim skildingur sóa þeir
honum jafnharðan. Þeir lifa í anda
skáldsins, sem segist ekki vita nema
það, sem hann eigi í dag, verði frá
honum tekið á morgun.“ Moles-
worth bætir svo þessu við: „Að all-
ir þessir skattar og álögur skuli
viðgangast í þessu landi er hreint
og beint siðferðilega ómögulegt."
Skoðanakannanirnar era uppörv-
andi og ríkisstjómin virðist einhuga
en svo er að sjá sem Poul Schlúter
verði einnig að glíma við söguna
sjálfa ætlijiann sér að gera danskt
efnahagslíf samkeppnisfært á al-
þjóðavettvangi.