Morgunblaðið - 24.06.1990, Blaðsíða 2

2 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24. JÚNÍ
rottningin
er ástsæll
og reyndur
þjóðhöfð-
ingi. Völd
hennar eru
takmörk-
uð, en hún
hefur mikil óbein áhrif. Enginn
hefur haft eins löng og náin kynni
af störfum brezku stjómarinnar
og af brezkum stjórnmálum yfir-
leitt og Elísabet II., sem er samein-
ingartákn Breta og brezka sam-
veldisins. Þar sem hún er höfuð
samveldisins er hún þjóðhöfðingi
eins milljarðs jarðarbúa að nafninu
til.
Síðan Elísabet steig í hásætið
1952 hefur hún „glatað heims-
veldi, en fundið nýtt hlutverk".
Hún gerþekkir málefni samveldis-
ins og einstakra landa þess — sem
Bretar eiga enn töluverð viðskipti
við og hefur heimsótt öll aðild-
arlöndin, auk fjölda annarra landa
á jarðarkringlunni. Á löngum og
giftusömum stjórnarferli hefur hún
kynnzt flestum leiðtogum samveld-
isins og heimsins alls. Enginn
heimsleiðtogi hefur að baki eins
mikla reynslu og hún.
Talið er að það gangi krafta-
verki næst að drottningu skuli
hafa tekizt að hefja sig yfir mikla
flokkadrætti, sem ríkja í þeim 40
ólíku löndum, sem eiga aðild að
samv.eldinu, og sætta ólík sjónar-
mið þeirra í þeim málum, sem hafa
verið efst á baugi í heiminum á
síðustu áratugum.
JÁKVÆÐ ÁHRIF
Með innsæi og þekkingu hefur
Elísabet haft jákvæð áhrif í við-
kvæmum málum, heima og erlend-
is. Um leið hefur hún haldið uppi
nánu sambandi við ólíka þjóðfé-
lagshópa í Bretlandi. Stjórnarstíll
hennar hefur yfírleitt fallið al-
menningi vel í geð og vegna
óþreytandi starfs hennar nýtur
brezka konungdæmið trausts og
virðingar.
Undirbúningur að ævistarfi El-
ísabetar II. hófst snemma. Þegar
hún fæddist, 21. apríl 1926, sat
afi hennar, Georg V., enn á kon-
ungsstóli og föðurbróðir hennar,
Játvarður prins af Wales, var ríkis-
arfi. Hún var elzta barn yngri son-
ar Georgs V., Alberts hertoga af
York og skírð Elísabet Alexandra
María með vatni úr ánni Jórdan.
Móðir hennar hét Elizabeth Bowes-
Lyon áður en hún giftist og er
skozk.
Elísabet drottningarmóðir varð
fyrsta kona af alþýðuættum, sem
varð drottning Bretlands síðan á
dögum Hinriks VIII. Hún verður
níræð í sumar og nýtur mikilla
vinsælda.
Ætt Elísabetar II. virðist mega
rekja til íslands. Einn af forfeðrum
drottningar var Auðun skökull,
sem nam Víðidal og bjó á Auðunar-
stöðum. Faðir hans var Björn, son-
ur Hunda-Steinars, jarls á Eng-
landi, og Ólufar Ragnarsdóttur loð-
brókar, eins og segir í Landnámu.
„Dóttir Auðunar var Þóra mosháls
og eru af henni konungaættir um
Norðurálfu, segir í ísl. æviskrám
— þar með taldar ættir Bretakon-
unga.
Brezka konungsættin var kennd
við Sachsen-Coburg-Gotha til
1917, en vegna stríðsins við Þjóð-
veija var nafninu breytt í Windsor.
Þegar Elísabet fæddist virtist
fátt benda til þess að fyrir henni
ætti að liggja að setjast í brezka
hásætið. En þegar afi hennar,
Georg V., lézt rétt áður en hún
varð 10 ára tók líf hennar nýja
stefnu. Föðurbróðir hennar, prins-
inn af Wales, sem hún var hænd
að og kallaði „Davíð frænda“, varð
konungur sem Játvarður VIII. Ást-
ir Játvarðar og fráskilinnar banda-
rískrar konu, frú Simpson, urðu til
þess að hann afsalaði sér krún-
unni. Faðir Elísabetar erfði hásæt-
ið og varð Georg konungur VI.
Litla prinsessan varð ríkisarfí.
„Lilibet", eins og hún var köll-
uð, varð mikill dýravinur og hestar
voru hennar líf og yndi, auk

arseðla til að kaupa föt. Eiginmað-
urinn var gerður að hertoga af
Edinborg og hætti störfum í flotan-
um 1951. Karl prins fæddist 1948
og Anna prinsessa 1950.
BAUÐI
KONUNGSINS
Georg VI. veiktist alvarlega af
krabbameini 1951 og lézt í febrúar
1952. Þá voru Elísabet prinsessa
og hertoginn af Edinborg í Kenýa
á ferðalagi um Afríku. Elísabet
settist að ríkjum 6. febrúar 1952
og Bretar sýndu nýju drottning-
unni mikla hollustu og velvild á
þéSsum tímamótum.
Sama dag og Elísabet II. var
krýnd, 2. júní 1953, barst sú frétt
að Hilary og Tenzing hefðu klifið
Everest, hæsta tind jarðar. Fjórum
dögum síðar munaði hársbreidd að
foli Elísabetar, Aureole, sigraði í
Derby-kappreiðunum í Epsom. Sá
óvenjulegi atburður gerðist að
krýningunni var sjónvarpað.
Erfiðleikum olli í konungsijöl-
skyldunni að Margrét prinsessa
fékk ekki að giftast Peter Towns-
hend flugliðsforingja 1955. Þrátt
fyrir það virtist konungdæmið ekki
hafa staðið eins traustum fótum
síðan fyrir stríð.
Bretar töluðu vonglaðir um „nýj-
an Elísabetartíma" og vísuðu til
„gullaldar“ Elísabetar I. á 16. öld,
þegar Bretland varð heimsveldi.
Ár styijaldar og skömmtunar voru
að baki og við virtist blasa nýtt
framfaratímabil, en margt fór öðru
vísi en ætlað var. Heimsveldið var
í andaslitrunum, eins og í ljós kom
við Súez 1956, og erfiðleika- og
upplausnartímar framundan í
Bretlandi, en vinsældir Elísabetar
jukust á hveiju sem dundi. Brezka
þjóðin hefur alltaf metið hana mik-
ils, þótt gengið hafi á ýmsu í sam-
búð fjölmiðla og konungsfjölskyld-
unnar.
Fyrstu stjórnarár Elísabetar II.
var konungsfjölskyldan borin svo
miklu lofí að það jaðraði við fagur-
gala. Mest bar á þessu í fjálglegum
lýsingum útvarpsmannsins Rich-
ards Dimbleby á opinberum at-
höfnum. Dæmið snerist við 1957,
sem hefur verið kallað „einstaklega
ömurlegt ár í sögu konungsfjöl-
skyldunnar". Þá sökuðu mennta-
menn á borð við Altrincham lá-
varð, Malcolm Muggeridge og John
Osborne hirðina m.a. um gamal-
dags íburð, þröngsýni í menningar-
legum efnum, íhaldssemi og til-
gerð.
Raunar voru þessir gagnrýnend-
ur ekki síður að hamla gegn ríkj-
andi viðhorfi almennings til kon-
ungdæmisins, sem þeim þótti ein-
kennast af undirlægjuhætti, en að
ráðast á konungdæmið sjálft. Altr-
incham lávarður (sem afsalaði sér
aðalstigninni og kallar sig John
Grigg) er sjálfur konungssinni.
Hann vildi að konungdæmið fylgd-
ist með tímanum og ráðgjafar þess
væru ekki einvörðungu valdir úr
efri stéttum. Seinna sagði Grigg
að á sínum tíma hefði verið litið á
hvers konar gagnrýni á konung-
dæmið sem drottinsvik, þótt já-
kvæð hefði verið.
Áratugur ungmennabyltingar,
Swinging Sixties, gekk í garð og
áfram var klifað á því að Elísabet
og hirðin væru gamaldags. Filippus
prins og Margrét prinsessa (sem
skildi við Snowdon lávarð) sættu
einnig tíðum árásum, en Elísabet
drottningarmóðir hefur alltaf verið
hafín yfir gagnrýni. Andrés prins
fæddist 1960 og Játvarður prins
fjórum árum síðar, þegar drottn-
ingin var tæplega 38 ára.
SKÁMMAÐI
WILSON
Sama ár varð Harold Wilson,
leiðtogi Verkamannaflokksins, for-
sætisráðherra Breta. Byijunin á
samstarfi þeirra virtist ekki lofa
góðu. Hann bjó sig illa undir
fyrstu áheyrnina og drottningin
„skammaði hann eins og ólesinn
skólastrák", eins og hann sagði
síðar. Eftir það fór vel á með þeim
og samstarf þeirra var líklega
Krýning: Georg konungur VI. og Elísabet drottning ásamt Margréti og Elísabetu í hátíðarskrúða í
Westminster Abbey 1937 eftir valdaafsal Játvarðar VIII.
„Guð blessi drottninguna": Skrúðganga áTrafalgar-torgi eftir valdatöku Elísabetar II. 1952.
hunda. Hún var samvizkusöm og
skyldurækin og þótti nokkuð alvör-
ugefin og _því ólík systur sinni,
Margréti. Á jólum sýndi Elísabet
að hún var góð í látbragðsleik og
sagt er að hún hafi seinna orðið
góð eftirherma. Hún hlaut mennt-
un í tónlist og öðrum listgreinum,
tungumálum og síðar stjómlaga-
fræði og lögfræði.
FYRSTA
ÚTVARPS-
ÁVARPIÐ
Að því kom að Elísabet varð að
taka þátt í opinberu lífí og 14 ára
gömul flutti hún fyrsta útvarps-
ávarp sitt. Það var til bama í
brezka heimsveldinu og hún flutti
það að eigin framkvæði.
Þegar síðari heimsstyijöldin
brauzt út í september 1939 voru
Elísabet og Margrét i Skotlandi.
Til greina kom að senda prinsess-
umar til Kanada, þar sem þær
gætu verið óhultar vegna stríðsins,
en brugðið var á það ráð að kom
þeim fyrir í Windsor-kastala, vest-
an við London. í stríðinu varð
Buckingham-höll fyrir níu loftárás-
um. í ársbyijun 1945 gekk „Eliza-
beth Windsor“ í eina af hjálpar-
sveitum hersins (ATS) og varð liðs-
foringi af lægstu gráðu.
Þegar friður komst á gat kon-
ungur þess í dagbók sinni að „elsk-
umar litlu“ hefðu lítið getað
skemmt sér í stríðinu. Jafnvel
kappreiðar vora bannaðar. Georg
VI. var farsæll þjóðhöfðingi og
naut lýðhylli, þótt hann væri feim-
inn og hefði engan áhuga á því
að vera konungur. Fjölskyldan var
ákaft hyllt þegar hún gekk fram
á svalir Buckingham-hallar ásamt
Winston Churchill til að taka þátt
í fögnuði mannfjöldans yfir stríðs-
lokunum í Evrópu. Á eftir laumuð-
ust prinsessurnar út úr höllinni til
að taka þátt í fagnaðarlátunum,
sem var einsdæmi.
Sama ár og stríðið skall á hafði
Elísabet kynnzt Philip Mountbatt-
en í Dartmouth, þar sem hann
stundaði nám í sjóliðsforingjaskóla.
Hann var sonur Andrésar Grikkja-
prins ög afkomandi Viktoríu
drottningar eins og hún. Hann var
fímm áram eldri en hún og ætt
hans heitir Battenberg á þýzku.
Frændi hans var Louis Mountbatt-
en, sem stjórnaði fyrst strand-
höggssveitum Breta í stríðinu og
síðan hemaði þeirra í Asíu og varð
loks síðasti brezki vísikonungurinn
á Indlandi, sem hlaut sjálfstæði
1947.
Sama ár trúlofuðust Elísabet og
Philip Mountbatten og þau voru
gefín saman í Westminster Abbey
í nóvember. Brúðkaupið dró úr
dranga áranna eftir stríðið í Bret-
landi — en fundið var að því að
Elísabet fékk 300 aukaskömmtun-