Morgunblaðið - 23.06.1991, Síða 2

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. JÚNÍ 1991
§2-3c -
LJOSFAÐIR
SKALDA
Þriátiu ár ©ru sidan Ragnar
i Sntára ánaf naói Listasaf ni
alþýéu [tttálverkasaf n sitt
eftir Sindra Freysson
„Þar sem áður hafði verið algild skoðun, að bækur væru of lítilfjörleg
vara til þess að trana henni fram við almenníng nema í hófi, þá var
það skoðun Ragnars Jónssonar, að einginn maður væri of lítilfjörlegur
til að kaupa bók.“ Svo ritaði Halldór Laxness í afmæliskveðjunni „Hljóð-
pípa og kæfubelgur" er birtist í bók sem vinir Ragnars tóku saman á
hálfrar aidar afmæli hans 1954. Þessi skoðun cinkenndi athafnir Ragn-
ars í Smára og sú vissa, að án tónlistar, myndlistar og bókmennta,
væru Islendingar ekki þjóð heldur þý og raddlausir í heimskórnum.
En hver var þessi maður sem lét sér ekki nægja að trúa, heldur fylgdi
sannfæringu sinni svo ötuliega eftir að líklega er einstætt á þessari öld?
E'
I inar Ragnar Jónsson fædd-
ist 7. febrúar árið 1904 í
Mundakoti á Eyrarbakka,
einn fimm systkina. Að-
eins sextán ára gamall flutti hann
til Reykjavíkur, sem þá taldi um
tuttugu þúsund manns, og stundaði
nám í Verslunarskólanum um
tveggja ára skeið. Eldhærður og
ögn einkennilegur íslenskukennari
hans var maður sem hafði ekki
markað ýkja djúp spor, en átti það
sannarlega eftir; Þórbergur Þórðar-
son. Á þessum árum kynntist Ragn-
ar líka ungu skáldi frá Laxnesi;
Halldóri Guðjónssyni, sem einnig
átti eftir að skapa sér nafn. Þeir
kynntust á kvöldfundum sem ekkja
Þorsteins Erlingssonar, Guðrún,
hélt og voru með ívafi austrænnar
speki og andatrúar en tilheyrðu
báðir stórum kunningjahóp Erlends
í Unuhúsi og varð Ragnar fyrir
miklum áhrifum frá andanum sem
þar ríkti. í samtali við Guðmund
Daníelsson, sem birtist í bókinni
Skrafað við skemmtilegt fólk, segir
Ragnar: „Aðeins einn maður þekkti
mig til fulls — sem fjármálaglóp
og tilraun til manns. Ég skulda
honum margt, þó met ég það til
hæstu skuldanna, að hann bað mig
um að gerast útgefandi Halldórs
Laxness og Þórbergs, og hann ósk-
aði þess að ég eignaðist Unuhús
eftir sinn dag.“ Hér ræðir hann
vitanlega um Erlend Guðmundsson,
manninn sem rak opinn og óform-
legan háskóla í heimahúsi. Ragnar
átti síðar eftir að lána ýmsum lista-
mönnum húsið endurgjaldslaust og
sýningarsal sinn við Veghúsastíg
nefndi hann í virðingarskyni Unu-
hús.
Ragnar réðst árið 1922 til starfa
hjá Smjörlíkisgerðinni Smára sem
skrifstofu- og sölumaður, og var
ávallt kenndur við fyrirtækið síðan.
Hann varð fljótt kunnur á götum
bæjarins sökum gífurlegrar orku
er rak hann áfram og virtist óþijót-
andi. Í bók um Ragnar, sem Ingólf-
ur Margeirsson skráði og Listasafn
alþýðu gaf út árið 1982, segir Sig-
rún Eiríksdóttir, ekkja Páls ísólfs-
sonar, frá því er hún sá Ragnar
fyrst: „Þá kom ég skyndilega auga
á lágvaxinn, bólugrafínn og snagg-
aralegan strák með mikinn og
óstýrilátan hárbrúsk á höfði, sem
þeyttist eins og skopparakringla
milli húss og útkeyrslubíls með
smjörlíkispakka á herðunum. Aðrar
eins hamfarir hef ég bara aldrei
séð.“ Þessi atorka og hraði ein-
kenndi Ragnar allt hans líf, kannski
sprottnar af heilnæmi Múllers-
æfinganna sem hann sturidaði í
æsku, kannski réð uppeldi og erfðir
frá móður hans, Guðrúnu Jóhannes-
dóttur, eða föður, Jóni Einarssyni,
sem stundaði sjóróðra og var odd-
viti, hreppstjóri og sýslumaður.
Krafturinn átti dijúgan þátt í hve
fljótt Ragnar varð hluthafí í Smára
og síðar annar aðaleigandi. Hann
kvæntist Ásfríði Ásgrímsdóttur árið
1927 og flutti með henni í nýbyggt
hús þeirra í Skeijafírði.
Tónelskir postular
Á þessum árum aukast afskipti
hans af menningarmálum og varð
tónlistin einna fyrst, enda var hóp-
urinn kringum Unuhús tónelskur
injög og keypti hljómplötur að ut-
an, varð þetta fljótt töluvert safn
sígildrar tónlistar sem m.a. nýstofn-
að Ríkisútvarp átti eftir að fá lánað
um lengri og skemmri tíma. Eftir
Alþingishátíðina 1930 voru ýmsar
hræringar í íslensku menningar- og
þjóðlífi og beittu Ragnar og fleiri
sér fyrir stofnun Tónlistarskólans.
Skólinn lenti þó fljótt í fjárhagserf-
iðleikum og var lengi á hrakhólum
með húsnæði. Komu menn til fund-
ar 27. júní árið 1932, í prentsmiðju-
porti í Gijótaþorpinu og stofaði tylft
Ragnar Jónsson í Smára
Þjóósögur af Ragnari
Ragnar varð snemma uppspretta fyrir söguþyrsta íslendinga,
umsvif hans og látbragð tendruðu einhvern ljóma umhverfis
manninn, sem hlaut að endurspeglast í missönnum en oft kímileg-
um sögum. Hér verða tvær viðfrægar raktar og fjalla báðar um
viðskipti hans við erlenda tónlistarmenn.
Ragnar bað eitt sinn píanó-
leikarann Rudolf Serkin,
sem var tengdasonur góðvinar
Ragnars, fíðlungsins snjalla
Adolfs Busch, um að halda tón-
leika hérlendis. Serkin sendi um-
svifalaust svarskeyti með jáyrði
en Ragnar, hlaðinn eigin áhyggj-
um og annarra, smeygði skeytinu
óopnuðu f frakkavasann. Hann
bjástraði síðan sitt í einhveija
mánuði, en fann þá umslagið og
hélt að það væri nýkomið. Himin-
lifandi riteímaði hann til Serkins
og bað hann koma sem fyrst.
Engum sögum fer af viðbrögðum
snillingsins við svo síðbúnu svari,
en hann flaug þó rakleiðis til ís-
lands ásamt fríðu föruneyti og lék
listilega. Raunar tók hann ást-
fóstri við gestgjafa sinn og til vitn-
is um það, eru tónleikar sem Rud-
olf hélt í Háskólabíói fyrir sex
árum, þá kominn tvö ár yfír áttr-
ætt, til að heiðra minningu Ragn-
ars í Smára.
Önnur saga segir frá því er
þýðverski ljóðasöngvarinn Di-
etrich Fischer-Dieskau kom hing-
að til tónleikahalds. Ragnar sótti
hann snemma morguns á flugvöll-
inn, en varð að koma við í Víkings-
prenti, sem þá voru höfuðstöðvar
samnefnds forlags og Helgafells.
Þar var nonum ijáð að Lands-
bankinn þyrfti að tala við hann,
Ragnar snarast út um hliðardyr,
hleypur upp á Laugaveg og lýkur
sínum erindum. Hann hittir kunn-
ingja sinn í bankanum og þiggur
með þökkum far niður í bæ, spjall-
ar og spekúlerar í dijúga stund,
en man þá eftir að hann átti að
hitta menn á Hótel Borg um há-
degi. Þangað stormar Ragnar,
sest að snæðingi en rámar í
söngvarann í miðri máltíð og rýk-
ur upp eftir, skelfíngu lostinn yfír
hugsanlegum viðbrögðum heims-
söngvarans, enda móttökurnar
hreint ekki hefðbundnar. En Þjóð-
verjinn sat þá makindalegur í
bensínlausum jeppanum og nefndi
ekki óralanga biðina einu orði.
Hann kvaðst hins vegar hafa
skoðað litríkt mannlífið og hvílst
beturen hann hafði gert árum
áhugamanna Tónlistarfélagið, til
„að vinna að framgangi tónlistar
og rækta tónsmekk landsmanna,"
að því ógleymdu, að styðja skólann
með ráðum og dáð. Voru þessir
stofnendur jafnan kenndir við post-
ulana tólf, en úr þeirra hópi valdist
Ragnar til forystu. Hann leiddi
einnig síðar þann flokk sem stofn-
aði Sinfóníuhljómsveit íslands. Var
hann formaður félagsins- áratugum
saman og burðarás í starfí þeirra,
óþreytandi við að kynna fólki fagra
tónmennt, hvort sem hann fjörgaði
nágrenni sitt með voldugu gramma-
fónsspili, eða ginnti heimsfrægar
hljómsveitir og einleikara til lands-
ins. Fyrmefnt hljómtæki var mikið
notað og spilaði Ragnar meistarana
linnulítið, verk þess sem hann hafði
dálæti á það skiptið, hurfu yfirleitt
ekki af plötuspilaranum fyrr en eft-
ir ár eða tvö, þegar öll fáanleg tón-
verk viðkomandi voru spiluð til
þrautar. Þá leysti annað tónskáld
hitt af hólmi og var jafn þaulsetið.
Ragnar gerði grammafóninn raunar
svo víðförlan, að hann bar kassann
á herðunum upp á hæsta tind lands-
ins, Hvannadalshnjúk. Það gerði
hann „til þess að geta spilað sína
músík ofar öllu íslandi“.
Nokkur skil verða í umsvifum
Ragnars árið 1936, en þá leitaði til
hans borgfírskt skáld og óþekkt,
Guðmundur Böðvarsson, með hand-
rit að ljóðabók sinni, Kyssti mig
sól. Ragnari þótti full ástæða til
að koma bókinni á framfæri og
markaði útgáfan fyrstu sporin að
veldi hans. Halldór Laxness fór þá
árangurslausa.bónför milli forleggj-
ara með fyrsta hluta Heimsljóss og
þeir kunningjar, Kristinn E.
Andrésson og Ragnar Jónsson, tóku
sig til og stofnuðu fyrirtækið
Heimskringlu, gagngert til að koma
bókinni fyrir almenningssjónir. En
þeir bundu ekki bagga sína.sömu
hnútum og leiðir skildu, þó í vin-
semd. Ragnar stofnaði Helgafell og
nýr kapítuli hófst í íslenskri bók-
mennta- og útgáfusögu. Um svipað
leyti urðu líka umskipti á einkahög-
um Ragnars, þau hjónin skildu en
hann kvongaðist á nýjan leik 1938,
Björgu Ellingsen, og eignaðist með
henni þijú börn.
Jeppi, skáldlaun
og skinhelgar bækur
Opinberlega var skrifstofa for-
lagsins í Víkingsprenti við Veg-
húsastíg, en raunar rak Ragnar
viðskipti sín í Willy’s jeppa sem
hann eignaðist í stríðslok. Til gam-
ans má geta, að bíllinn var ekki
ófrægari en Ragnar sjálfur og mik-
ið var deilt um lit bílsins, hvort
hann væri blár, grár, eða blár og
rauður. Ein sagan hélt því fram,
að Ragnar hefði einhvern tímann
ætlað að mála hann brúnan og ver-
ið hálfnaður með verkið, þegar hann
þurfti að reka einhver erindi í
skyndingu og lauk því aldrei. Menn
deildu síðan hart og lengi um hvort
jeppinn væri blár eða brúnn. Seint
fékkst niðurstaða í deilunni, enda
höfðu báðir aðilar álíka rétt fyrii'
sér, eða rangt...
Onnur nýlunda sem Ragnar tók
upp sem forleggjari, og þykir
kannski ekki stórfrétt nú á tímum,
var að greiða höfundum sæmileg