Morgunblaðið - 23.06.1991, Blaðsíða 8

83 C
MdiftiÚNÍÍiLÍ'íÍ )i B •
AGUR 23. JÚNÍ 1991
LÆKNISFRÆDI/Var vib ööru aó búastf
Eyðnin blómstmr
SVO margt er skrafað og skrifað um eyðnipláguna að óhjákvæmi-
legt er að minnast á hana öðru hvoru í pistlum sem þessum.
eftir hórarin
Guðnason
Tvennt er það einkum sem
mönnum verður tíðrætt um
nú þegar áratugur er liðinn frá því
sjúkdómurinn „fannst", þótt hann
hafi þá verið búinn að hrjá mann-
kindina í sumum heimshlutum;
enginn veit
hversu lengi. í
fyrsta lagi er út-
breiðslahans víða
svo blöskrunar-
lega hröð að eng-
um hefði komið
slíkt til hugar í
fyrstu. Tökum
Bandaríkin sem
dæmi. Þar hafa 110 þúsund manns
dáið úr eyðni og allt bendir til þess
að hún þurfi ekki nema þijú ár í
viðbót til að drepa önnur hundrað
og tíu þúsund eða vel það. Talið
er að ein milljón manna þar í landi
hýsi veiruna nú þegar, en það svar-
ar til eitt þúsund smitbera á ís-
landi. — Annað sem hefur vakið
mikla athygli á undanförnum árum
er sívaxandi útbreiðsla veikinnar
meðal kvenna. í New York sem
vafalítið er sú stórborg sem pestin
hefur læst klónum fastast í er hún
algengasta dánarorsök kvenna
milli hálfþrítugs og hálffimmtugs.
Sé litið á landið í heild er búist við
að sjúkdómurinn verði sá fimmti í
röð tíðustu dánarmeina kvenna á
barneignaraldri áður en þessu ári
lýkur, enda fjölgaði eyðnisýktum
konum um 29 prósent frá því í
fyrra, en körlum ekki nema um 18
af hundraði.
Þetta kalla þeir fyrir vestan
„seinni bylgjuna" og miða þá við
hina fyrri á öndverðum síðasta ára-
tug þegar San Francisco var í sviðs-
ljósinu vegna ört ijolgandi eyðni-
sjúklinga. En af hveiju hefur kven-
þjóðin orðið svona grimmilega fyrir
barðinu á þessari plágu upp á síð-
kastið? Giftar konur sem segjast
ekki hafa minnsta grun um að
bóndinn stundi lausaleik eða neyti
fíkniefna í æð reynast hýsa veiruna
þegar að er gáð. Er eitthvað nýtt
komið til? Hvaða maðkar eru í
mysunni? Svo mikið er víst að áróð-
ur fyrir öruggu kynlífi ber minni
árangur nú en fyrir nokkrum árum
og sumu ungu fólki kvað ekki leng-
ur þykja ómaksins vert að verða
sér úti um smokk. Gamalt máltæki
hljóðar svo að tíminn græði sárin;
sennilega sljóvgar hann líka óttann.
í enska blaðinu Sunday Times
birtist nýlega grein eftir konu sém
heitir Barbara Amiel. Hún Qallar
um eyðni og ýmislegt sem höfundi
er ofarlega í huga varðandi fræðslu
um og varnir gegn voðanum. Upp
í það sem nú er eftir af okkar plássi
í dag verður fyllt með lauslega
endursögðum glefsum úr grein
Barböru.
Þegar við heyrðum fyrst getið
um eyðni árið 1981 gerðu víst
fæstir sér grein fyrir að við stæðum
frammi fyrir ólæknandi og ban-
vænum smitsjúkdómi sem stjórn-
völdum væri ókleift að teija fyrir
með venjulegum og viðurkenndum
ráðstöfunum. Hvernig í ósköpunum
stóð á því? Og nú er þessi sótt á
góðri leið með að verða Svarti-
dauði tuttugustu aldar. Ekki ber á
öðru.
Barbara Amiel.
Hvemig á því stóð? Eyðni er
ekki hommaveiki en á Vesturlönd-
um varð hennar fyrst vart í
hommaborg. Því er nú ver og mið-
ur! Ef hún hefði gosið upp á ein-
hveijum öðrum stað hefði meginá-
herslan frá upphafi ekki verið lögð
á að firra þá sjúku vandræðum
eftir mætti heldur hindra með öll-
um tiltækum ráðum að veikin bær-
ist í þá sem enn voru heilbrigðir.
Og af því að ekki þótti við hæfi
að tala hreinskilnislega og tæpi-
tungulaust um sjúkdóminn varð
fræðslan um hann fljótlega sam-
bland af óskhyggju og hálfkveðn-
um vísum. Okkur var sagt: Því
tvennu að vera sýktur (þ.e. með
veiruna í sér) og að vera eyðniveik-
ur er ekki saman að jafna og all-
sendis óvíst að hinn sýkti verði
nokkurn tíma sjúkur. Ennfremur
voru okkur gefin þau góðu ráð að
stunda einungis öruggt kynlíf og
brúka smokk. I þriðja lagi var okk-
ur trúað fyrir því að engin hætta
væri á smitun milli sjúklings og
hjúkrunarfólks. Tóm tjara! Eftir tíu
ár vitum við upp á okkar tíu fingur
að smitunarleiðir hljóta að vera
fleiri en álitið var, þótt kynmök
bjóði enn sem fyrr hættunni heim
öðru fremur.
Væntanlega gefst tækifæri áður
en langt líður til að geta fleiri at-
riða úr grein Barböru. Hún lítur
sínum augum á silfrið og er ómyrk
í máli.
T ÆIiNI/Var sigurvegari
Persaflóastríösins patríót-eldflaugin ?
VARNARFLA UGAR
í ELDFLAUGATÆKNI er oft
langt á milli hugarflugs og teikn-
inga smiðanna annars vegar og
raunverulegrar notkunar hinsveg-
ar. Margir líta á patríót-eldflaug
Bandaríkjamanna sem sigurveg-
ara flóastríðsins nýafstaðna, en
það er þó málum blandið hvort svo
er. Eldflaugin var að vísu fær um
að setja hlífiskjöld yfir takmörkuð
svæði Israelsríkis og herstöðva-
svæði Saudí-Arabíu. En miklu var
til kostað. Og bæði komu í ljós
„kostir" og gallar við tækni henn-
ar. (Hér er orðið kostir í gæsalöpp-
um, því að verið er að vísa til orða-
lags herfræðinga. Sjálfur vill höf.
ekki taka sér í munn orðið „kost-
ur“ né annað jákvætt nema í gæsa-
löppum, ef um er að ræða „vel“
starfandi stríðstól).
ví hefur verið líkt við að hitta
eina byssukúlu með annarri ef
skjóta á niður eldflaug á flugi með
annarri. Eina raunhæfa prófið sem
slík vopn geta stað-
ist er raunverulegt
stríð. Undanfarin
ár hafa Vesturveld-
in verið blessun-
arleg fátæk af tæk-
ifærum til að kanna
getu gagneld-
flauga. Falklands-
eyjastríðið kom
þeim að vísu svolítið til „hjálpar," en
þar var eldflaugum beint gegn her-
skipum fyrst og fremst, og gekk
„vel“. Flóastríð síðasta vetrar var án
efa kærkomið tækifæri herfræðing-
um til að reyna gagneldflaugatækni.
Patríót-eldflaugin, sem reyndist
standast kröfur um varnir, er hins
vegar gamall jálkur, og langt frá því
að vera nokkurt eftirlætisbarn
bandarískra né ísraelskra herfræð-
inga. Henni hefur verið skotið upp á
ýmsum þróunarstigum, undir ýmsum
nöfnum nú þegar í nokkra áratugi.
Hún hefur orðið að þola niðurskurð
ráðuneytisembættismanna og oft leit
út fyrir að bani hennar yrði ekki
bardagi við óvin, heldur pennar yfir-
strikunarglaðra möppudýra.
Aðferðin
Fyrstu drög eldflaugarinnar má
rekja aldarfjóðung aftur í tímann.
Upphafleg voru stýrikerfi gagneld-
flauga svo léleg, að aðeins náðist til
vopns óvinarins með því að gagneld-
flaugin bæri kjamavopn. Sá sem
veija vildi borg kallaði því banvæna
geislavirkni yfir hana og umhverfið,
þótt borginni yrði hlíft við sprengjum
beinlínis. Smám saman fleygir radar-
tækni og tölvutækni fram, þannig
að hægt er að granda eldflaug með
venjulegu sprengiefni, þ.e. án kjarna-
hleðslu. Aukin geta gagneldflaug-
anna felst í nákvæmari miðun tvö-
falds radarkerfis, og samhæfingu
þeirra með stóru tölvufoiTÍti. Það
reiknar út stefnu óvinaeldflaugarinn-
ar og sendir merki til stýrisvélar
gagneldflaugarinnar, sem er stýrt
einfaldlega með „uggum“ á stéli. Á
þeim tíma sem tölvan hefur reiknað
út að óavinaeldflaugin fari næst
gagneldflauginni springur sprengja
á stærð við fótbolta, sem er umlukin
ijölda málmteninga. Dreifing þeirra
til allra átta sér fyrir að óvinaeld-
flaugin sleppur ekki. En einn svona
kubbur nægir til að granda eldflaug-
inni.
Reynslan og framtíðin
Gagnrýnin á kerfið felst í að það
eftir Egil
Egilsson
Einkaumboð á íslandi.
Þekking Reynsla Þjónusta
FÁLKIN N
SUÐURLAIMDSBRAUT 8, SIMI 814670
VEM
gírmótorar
rafmótorar
Þýsk gæðavara á góðu verði
UMHVERFISMÁL /Hvaó er ab
gerast á Suburheimskautslandinu?
ALÞJÓÐLEGT
FRIÐLAND
EKKI verður okkur hér á norðurhjaranum oft hugsað til suð-
urskautsins og það svæði jarðarkringlunnar er reyndar ekki oft
í heimsfréttum. Þetta land telst þó heimsálfa og er í raun mikil-
vægt allri heimsbyggðinni fyrir margra hluta sakir. Þar er að
miklum hluta svo til ósnortið land, þar hafa 16 þjóðir gert til-
kall til ákveðins skika og hafa þegar komið sér upp aðstöðu til
rannsókna og vísindaiðkana. Ríkin sem hér um ræðir eru Nýja-
Sjáland, Ástralía, Frakkland, Noregur, Bretland, Argentína,
Chile, Sovétríkin, ítalia, Yestur-Þýskaland, Japan, Indland,
Bandaríkin og Suður-Afríka. Af þessu sést að margar þjóðir líta
þangað hýru auga. Nú eru hins vegar uppi háværar raddir um
að þarna verði markað friðland sem lúti alþjóðlegum lögum svo
ekki verði spillt viðkvæmu lifríkinu. Engum á að leyfast að raska
jafnvægi náttúrunnar í hagnaðarskyni, t.d. hefja námugröft eða
olíuleit.
Nú þegar hafa menn hreint ekki
gengið um þetta svæði af
þeirri varúð sem nauðsynleg er.
Úrgangi hefur verið fleygt í sjóinn
eða hann brenndur við opna elda
í óbyrgðum gjót-
um uppi á landi
svo nokkuð sé
nefnt. í öðrum til-
vikum er járnar-
usl skilið eftir og
látið ryðga á
víðavangi átölu-
laust. Þá hefur
ferðamanna-
straumur aukist mjög á síðustu
árum en þess ekki gætt að ferða-
menn trufli ekki dýralíf. Verði þeir
of nærgöngulir getur það orðið til
þess að fullorðin dýr fælist frá
ungviði svo heilu árgangarnir fari
úrskeiðis.
Nú er deginum ljósara að ein-
angrun verndar ekki lengur þennan
hluta jarðarkringlunnar. Náttúran
þarna er að sjálfsögðu enn að miklu
Ieyti ósnortin og því mikið verkefni
sem bíður vísindamanna. Þeir geta
fengið þarna tækifæri til vísinda-
iðkana sem hvergi eru tiltæk ann-
ars staðar til að lesa úr ýmsum
náttúrufyrirbærum. Þær niðurstöð-
ur gætu komið öllum jarðarbúum
til góða.
A Suðurheimskautslandinu má
rekja jarðsöguna allt aftur til júra-
tímabilsins fyrir 200 miiljónum ára
þegar þetta land var statt á hita-
beltissvæði jarðar, áfast Indlandi
og þakið skógargróðri og fjöl-
breyttri skriðdýrafaunu, frumstæð-
um spendýrum og fuglum. Fyrir
160 milljónum ára hófst síðan sú
breyting sem leiddi til núverandi
stöðu á hnettinum. Suðurheim-
skautslandið er talið ein þurrasta
eyðimörk á jörðinni, þótt undarlegt
megi virðast vegna þess að hún er
hulin snjó. Snjórinn nær aldrei að
bráðna svo nokkru nemi. Allan
ársins hring er 98% af fastalandinu
snævi þakið, þótt sól sé á lofti
hálft árið. Geislar hennar falla svo
skáhallt að þeir ná ekki að bræða
nema lítinn hluta af snjónum.
Þarna er saman safnað 90% af jökl-
um sem fyrirfinnast á jörðinni og
þeir geyma 68% af birgðum þess
ferska vatns sem kostur er á.
Ferska vatnið er eins og allir vita
grundvöllur allra lífsskilyrða.
Með ströndinni er mjó snjólaus
landræma. Á henni, við hana og í
sjónum framundan er auðugt dýra-
líf. Það freistaði veiði- og sjómanna
— t.d. hvalveiðimanna á árum áð-
ur. En mannlíf þarna er enginn
hægðarleikur. Það þarf hreysti
bæði til líkama og sálar til að þola
langa dvöl á þessum slóðum.
Reyndar var þaðjíka álit útlend-
inga á manniífi á íslandi á öldum
áður eins og sjá má af frægum
ferðabókum. En málefni Suður-
heimskautslandsins snerta íslend-
inga eins og aðrar þjóðir. Líklega
skiljum við mikilvægi umhverfis-
verndar í þessum heimshluta betur
en margar aðrar þjóðir og ættum
því^ að láta til okkar heyra.
í „Time Magazine" birtist nýlega
löng grein um þetta mál. Henni
lýkur með þessum orðum: „... Ef
til vill gefst þjóðum jarðar þarna
tækifæri til að læra að lifa í sátt
við náttúruna og lögmál hennar.
Takist vel til um verndun gæti lífrí-
ki þar verið orðið jafn auðugt eftir
eina öld og það var fyrir 200 árum
þegar maðurinn steig þar fyrst
fæti.“
eftir Huldu
Vultýsdóttur