Morgunblaðið - 05.01.1992, Page 11

C 11
og klórflúorkolefnis. Eins og kunn-
ugt er, þá eru gróðurhúsaáhrifin
helzta gæfa jarðarinnar. Það er
áætlað, að það taki um 200 ár að
mynda lofthjúp um Mars, sem
væri lífvænlegur.
Seinni áfanginn yrði síðan sá,
að mynda lífrænt vistkerfi á Mars.
Það er ekki mögulegt að senda
þangað eina veiru eða eina bakter-
íu og sjá síðan hvað gerist. Það
verður frá upphafi að hafa í huga
heilt vistkerfi. Þessi seinni áfangi
getur gerzt með tvennum hætti.
Annars vegar þá væri hægt að
reyna að mynda staðbundið vist-
kerfi og sjá hvernig það þróaðist.
Hins vegar er hægt að móta vist-
kerfi, sem nær til allrar plánelunn-
ar frá upphafí.
Takmörkuð vitneskja
Vitneskja manna um báða þessa
þætti er á þessu stigi takmörkuð.
Þetta á sérstaklega við um seinni
áfangann. Það gæti til dæmis ver-
ið, að það fyndust leifar af lífi á
Mars. Ef svo færi væri eðlilegt,
að það fengi að þróast, fremur en
að líf frá jörðunni yrði flutt til
plánetunnar. En ef svo væri ekki,
þá þyrfti að ákveða hvaða tegund-
ir af veirum og bakteríum og öðr-
um lífverum yrðu fluttar, hver
væri bezta samsetningin, bezti
fjöldinn, hvemig ætti að dreifa
þessu á yfírborð Mars og í hvaða
röð ætti að losa þær á yfírborð
stjörnunnar. Þessum spurningum
og mörgum fleirum yrði að svara,
áður en hafízt yrði handa.
Það er auk þess alveg ljóst, að
afla yrði aukinnar þekkingar á
eðli lífríkisins hér á jörðinni, áður
en ráðist yrði í að mynda lífríki á
Mars. Sérstaklega virðist þurfa
átta sig á jarð- og veðurfræðileg-
um skilyrðum lífríkisins. En þótt
ýmsum spurningum sé ósvarað á
þessari stundu, þá er ekki þar með
sagt, að myndun loftslags á Mars
sé einungis fjarlægur draumur úr
einhverri framtíðarskáldsögu. Það
má búast við því, að á næsta ára-
tug verði ákveðið að ráðast í frum-
könnun á þessum möguleika á
vegum Bandarísku geimferða-
stofnunarinnar.
Siðferðilegar spurningar
Það kann að reynast ei-fítt að
svara ýmsum staðreyndaspurning-
um um fyrirhugað vistkerfí á
Mars. En það eru ekki síður ýms-
ar siðferðilegar spurningar, sem
kann að reynast erfítt að svara.
Það kann meira að segja svo að
vera, að flóknara verði að setja
slíkar spumingar fram, en menn
grunar. Astæðan virðist vera tví-
þætt. Annars vegar þá erum við
ekki vön því, að þurfa að beita
matsorðum og siðferðishugtökum
á heilar plánetur aðrar en jörðina.
Hvernig eigum við til dæmis að
svara því, hvað sé gott fyrir Mars?
Er það kannski ekki hægt? Hins
vegar þá er ástæðan sú, að við
erum óvön að beita matshugtökum
á aðstæður á öðrum plánetum, þar
sem þarfír mannskepnunnar virð-
ast ekki koma við sögu. Það virð-
ist nefnilega vera byggð inn í það
kerfí siðferðishugtaka, sem við
beitum, einhvers konar tilvísun til
þarfa manna og annarra skynsem-
isvera. Þegar þær eru ekki fyrir
hendi eða tengslin við þarfímar
mjög fjarlæg, þá er oft erfitt að
átta sig á, hvemig ber að skoða
hlutina og hvort rétt eða rangt er
að ráðast í einhveija framkvæmd.
En sú spurning, sem eðlilegt er
að spyija fyrst og er spurning um
staðreyndir en ekki siðferðisefni,
er, hve mikið svona fyrirtæki kost-
ar. Það er erfitt á þessu stigi
málsins að átta sig á kostnaði.
En það er ljóst, að þetta verður
dýrt og það tekur langan tíma.
Ég nefndi hér að ofan, að áætlað
yæri, að það tæki um tvær aldir
að mynda andrúmsloft eða loft-
hjúp á Mars. Þá á eftir að móta
þar vistkerfí. Þessi breyting þarfn-
ast stöðugs eftirlits. Þetta er því
verkefni, sem mun taka langan
tíma, ef af verður. En það er nokk-
uð ljóst, að á næstu öld verða farn-
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. JANÚAR 1992
MERCURY
EÁRTH
VENUS
MARS
JUPITER
SATURN
ar mannaðar geimferðir til Mars.
Það hefur verið slegið á, að áætlun
um svona breytingar á Mars muni
kosta minna en önnur fræg áætlun
bandarísk: stjörnustríðsáætlunin.
Það virðist því mega ganga að því
vísu, að kostnaður við svona áætlun
væri ekki óviðráðanlegur fyrir stór-
veldi á borð við Bandaríkin.
En þá er rétt að spyija annarrar
spurningar og hún er um siðferðis-
efni: er réttlætanlegt að leggja í
þennan kostnað? Eigum við ekki
nóg með vandamál á jörðinni, svo
við fömm ekki að búa til önnur út
í geimnum? Væri ekki nær að setja
féð, sem færi í þetta, í að bæta
úr ólæsi, sjúkdómum og fátækt,
sem hijáir fólk víðs vegar um ver-
öldina nú þegar? Spurningar sem
þessar eiga fullan rétt á sér, en
það er ekki einfait að svara þeim.
Til að geta svarað þeim af ein-
hveiju viti þarf maður að geta veg-
ið og metið kosti og ókosti þess
að setja féð í að hjálpa þeim, sem
standa höllum fæti, fremur en að
beita öðmm aðferðum. Það væri
til að mynda áhrifarík aðstoð við
þróunarlönd að heimila innflutning
á landbúnaðarvörum þaðan til
Vesturlanda, hveijir svo sem aðrir
verðleikar slíkrar ráðstöfunar eru.
En það þarf einnig að meta þá
kosti, sem gætu fylgt því að hrinda
svona áætlun í framkvæmd. Einn
af þeim, sem um þetta hafa fjallað,
metur það svo, að sú aukna þekk-
ing, sem fengist á andrúmslofti og
lífríki jarðar við undirbúning slíkrar
áætlunar réttlætti ein kostnaðinn
af henni. Það hefur einnig verið
nefnt sem ástæða, að slík áætlun
væri í samræmi við þá stöðugu
ásókn í að kanna ókunna stigu, sem
er eitt einkenni vestrænnar menn-
ingar.
Hefur Mars eitthvert gildi?
Enn ein ástæða, sem verður að
skoða í þessu samhengi, er, hvort
lifandi pláneta hefur meira gildi en
dauð. Þessi ástæða er að ýmsu leyti
fróðlegust þeirra, sem hér hafa
verið nefndar. Af hveiju hún er það
kemur í ljós, þegar spurt er, hvað
það merki að segja, að lifandi plán-
eta hafi meira gildi en dauð. Hvers
konar gildi er um að ræða og fyrir
hvern?
Gildi getur hér í meginatriðum
merkt tvennt. Annars vegar getum
við sagt, að lifandi pláneta hafi
meira gildi í sjálfri sér en dauð.
Þá hefur slík pláneta einhveija
eiginleika, sem gildi hennar er reist
á. Hins vegar getur hún haft gildi
fyrir okkur, þ.e.a.s. fyrir menn.
Það merkir venjulega, að hún efli
velfarnað manna almennt og yfír-
leitt. Það getur til dæmis gerzt
með bættum efnahagslegum velf-
arnaði, en velfamaður er ekki
bundinn við efnahag einvörðungu.
Þegar talað er um gildi í sjálfu
sér, þá er oft erfitt að henda reið-
ur á, hvað átt er við. Nú eru deil-
ur um umhverfismál orðinn snar
þáttur í allri stjórnmálaumræðu,
hvort sem það er grútur á Strönd-
um, rafmagnslína á Mývatnsöræf-
um eða kjarnakljúfur við Dounre-
ay. Yfirleitt stendur deilan um
skaða á lífríkinu og þá tengjast
honum gjarnan mikilvægir
hagsmunir. I flestum tilvikum er
þá gengið að því vísu, að til sé
eitthvert jafnvægisástand vist-
kerfisins. Skaðinn er svo skil-
greindur sem frávik frá jafnvæg-
inu. Það er venjulega gefin for-
senda í slíkum orðræðum, að jafn-
vægið sé hið ákjósanlega ástand
og standa beri gegn öllum breyt-
ingum á því. Þetta er iðulega lofs-
verð íhaldssemi.
En það ber að taka eftir því,
að þessi hugsun á einungis við um
lífrænt vistkerfi. Það er afar erfitt
að sjá, hvernig beita má þessu
jafnvægishugtaki á dauða náttúru.
Enda eru þá yfírleitt nefndar aðrar
ástæður. Ein slík er sjónmengun.
Stundum er það svo, að þetta orð
er látið tákna eitthvað, sem kemur
í veg fyrir að menn geti notið feg-
urðar, sem þeir eru vanir að njóta.
Þá er um að ræða ástæðu, sem
réist er á venjubundnum hagsmun-
um. Þá erum við ekki að tala um
gildi umhverfisins í sjálfu sér held-
ur gildi þess fyrir okkur. En það
er stundum átt við, að einhverjar
framkvæmdir séu sjónmengun
vegna þess að þær eru lýti í lands-
lagi, án þess að nokkur hafi notið
þess reglulega. En þá ber að taka
eftir því, að slík ástæða er reist á
gildi landslags í sjálfu sér. Yfir-
leitt er átt við innra samræmi, fjöl-
breytileik eða fegurð þess, sem í
hlut á. Um leið og bent er á þetta
sést, að bæði lifandi pláneta og
dauð getur haft gildi í sjálfu sér
í þessum skilningi. Þetta gildi í
sjálfu sér getur því ekki verið
ástæða til þess að stuðla að breyt-
ingum á Mars eða leggjast gegn
þeim.
Það er sjálfsagt að benda líka
á, að gildi í sjálfu sér hefur að
minnsta kosti tvenns konar merk-
ingu í því, sem hér hefur verið
sagt. Annars vegar vísar það til
jafnvægis, hins vegar til samræm-
is og fjölbreytileiks. Fyrri merking-
in á einungis við lifandi náttúru
og sú síðari virðist ekki ljá okkur
neina ástæðu til að taka dauða
náttúru fram yfír lifandi eða öfugt.
Sé hægt að rökstyðja það, að líf á
Mars auki fjölbreytileik og marg-
breytni alheimsins, væru komin
rök fyrir lífi á Mars. En sú skoðun
er að minnsta kosti ekki augljóst
mál.
Hagsmunir Mars?
Þá er eftir hin tegundin af
ástæðum: gildi fyrir einhvem.
Þetta mætti skilja svo, að óbreytt
ástand gæti haft gildi fyrir Mars,
hún ætti hagsmuna að gæta ann-
aðhvort að hún héldist áfram líf-
vana stjama eða á henni kviknaði
líf. En mér virðist, að um leið og
þetta er sagt, sé augljóst, að-þetta
er merkingarlaust. Af þessu vil ég
draga þá ályktun, að það sé ekk-
Á þessum þremur myndum sjást
breytingar er verða á Mars.
Efsta myndin er tekin síðla vetr-
ar, miðmyndin að vori og sú
neðsta um sumar. Greinilega má
sjá hvemig syðra heimsskauts-
svæðið minnkar og einnig verða
hin dökku svæði stærri og skýr-
ari þegar sumrar.
ert öðmvísi að beita siðferðishug-
tökum og matsorðum á aðstæður
á öðram plánetum en jörðinni.
Stokkar og steinar era stokkar og
steinar, hvar sem þeir era, og það
er alveg jafn merkingarlaust að
telja þá eiga einhverra hagsmuna
að gæta á jörðunni og annars stað-
ar í geimnum. Þá er eftir gildi
fyrir okkur, gildi fyrir menn.
í lokin vil ég nefna tvenn rök
gegn því, að í þetta yrði ráðist,
mönnum til umhugsunar. í fyrsta
lagi þá myndi líf á Mars ræna
kynslóðir framtíðarinnar kostinum
á að sjá Mars eins og hún
„náttúralega" var. Þetta gæti
skapað djúpstæða óánægju hjá
fólki vegna þessarar róttæku rösk-
unar á hinni „náttúralegu" skipan.
I öðra lagi þá er verið að grípa inn
í áform Guðs með sköpun heims-
ins. Mannkynið væri að drýgja þá
höfuðsynd, sem er drambsemin
eða ofmetnaðurinn. Lesendur geta
svarað þessum rökum sjálfír, ef
þeir kæra sig um.
Getur það haft eitthvert gildi
fyrir menn að ráðast í framkvæmd
sem þessa? Það er ástæða til að
ítreka, að hugmyndir sem þessar
era ekki draumur eða ímyndanir
heldur gætu undirbúningsrann-
sóknir hafízt, áður en áratugur er
liðinn. Ákvörðun um slíka áætlun
ræðst af því, hvort slíkar breyting-
ar era taldar fýsilegar. Það stjóm-
ast svo aftur af því, hvort aðrir
hagsmunir verða taldir brýnni en
áætlun um vistkerfí á Mars. Á
þessari stundu er ómögulegt að
segja, hvernig fer.
Höfundur hefur lokið doktorsprófi
í siðfræði og kennir við Mennta-
skólann á Akureyri.
Helztu heimildir:
Robert H. Haynes: „Ecce Ecopoicsis:
Playing God on Mars“ og Christopher
P. McKay: „Does Mars have rights?“
báðar í bókinni D. MacNiven (ritstj.)
Moral Expcrtise, London, 1990, bls.
161-197; C.P. McKay og R.B. Haynes:
„Should we implant life on Mars?“ in
Scientific American, desembcr 1990,
bls. 108; Gordon Graham: The Politics
of the Environmcnt, Malta 1989.
REIKNIVER SF.
Bókhaldsþjónusta - ráðgjöf
Okkur er ánægja að tilkynna viðskiptavinum
vorum flutning á skrifstofum okkar í eigið
húsnæði í Knarrarvogi 4, 104 Reykjavík^
3. hæð til vinstri.
Símanúmer eru óbreytt þ.e. 686663
og faxnúmer 686641.
V^erpl^/
Fimleikar
Getum tekið inn byrjendur í fimleikum (drengi og stúlkur)
á aldrinum 5-8 ára.
Innritun fer fram í símum 74925 og 74907 fram yfir helgi.
*, íþróttafélagið Gerpla.