Morgunblaðið - 23.02.1992, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. FEBRÚAR 1992
eftir Ólaf Hannibalsson
Það er einn kaldan, gráan
desemberdag 1941.
Skammdegismyrkrið grúfir
yfir Reykjavík. Það er ys og
þys á götunum í miðbænum.
Pakkhúsmenn verslana ýta á
undan sér skröltandi trékerr-
um á leið sinni eftir vörum eða
með vörur úr pakkhúsunum
við höfnina. Sumir flytja þó á
bílum, sem flestir eru farnir
að koma til ára sinna. Hestar
með kerrur í eftirdragi eru
sjaldséðari, en þó engan veg-
inn horfnir af götunum. Dross-
íum bregður fyrir, en þetta er
fyrir daga einkabílismans og
strætisvagnarnar yfirfullir á
öllum álagstímum, snemma á
morgnana og við vinnulok á
kvöldin, að ógleymdu hádeg-
inu, því að nær allir hafa þann
sið að þjóta heim í hádeginu,
matast og vera komnir aftur
til vinnu sinnar innan einnar
klukkustundar.
Höfuðborgin er heldur ekki
stærri en svo að hún rúmast
nálega öll innan Hringbraut-
ar. íbúamir eru aðeins
38.000 talsins en hefur farið
ört fjölgandi á síðustu árum,
einkum eftir að herinn steig
á land 10. maí 1940.
Á þessum tveimur árum hafa
borgin og landið tekið gagngerum
stakkaskiptum. Burt er doði og
drungi og þrúgandi andrúmsloft
kreppuáranna með langvarandi at-
vinnuleysi, fátækt og vesaldómi. Þá
höfðu saltfiskmarkaðirnir svo
þrengst á örfáum árum, að til um-
ræðu kom að takmarka sóknina í
fiskinn við það, sem hægt var að
gera sér vonir um að selja. Góðar
sfldarvertíðir höfðu haldið lífinu í
fjölda alþýðuheimila. Fólk var á ferð
og flugi um landið þar sem handtak
var að fá: Á síldarvertíðum fyrir
norðan, á þorskvertíðinni suður með
sjó og í Vestmannaeyjum. Nú slóst
herinn við íslenska atvinnuvegi um
vinnuaflið. Dýrtíðin var í fullum
gangi og skelfdi alla frammámenn
þjóðarinnar, en þeir fengu iitla rönd
við reist. Þrátt fyrir allar dýrtíðar-
ráðstafanir, kaupbindingu og verð-
festingu innlendra afurða og lög um
gerðardóma í vinnudeilum, sem nú
voru í bígerð hafði framfærsluvísi-
talan hækkað um 77 stig síðan hún
hafði verið sett 100 í byrjun árs
1939, en byggingarvísitalan í 286
stig. Svonefnd Þjóðstjórn var við
völd í landinu síðan 17. apríl 1939,
þegar lýðræðisflokkarnir þrír höfðu
samið nokkurs konar vopnahlé sín á
milli og sameinast um að axla
ábyrgð á landstjórninni á þeim vá-
legu tímum, sem virtust og reyndust
framundan.
Isfiskur — freðfiskur
Heimsstyijöldin setti svip sinn á
allt þjóðlífið. Fyrstu afleiðingamar
voru þær að erlend veiðiskip hurfu
af miðunum. Styrjaldarþjóðirnar
Morgunblaðið/Rúnar Þór
Flæðilínur ryðja sér í sívaxandi
stöðvarinnar, hraðfrystihúsinu á
mæli til rúnis í íslenskum fyrstihúsum. Hér má sjá eina slíka í einu af frystihúsunum innan Sölumið-
Ólafsfirði.
þurftu á hverri sinni fleytu að halda.
Bretar voru tilbúnir að kaupa allan
fisk, sem hér var að hafa, en þeir
gátu að verulegu leyti skammtað
verðið, nema á þeim ísfiski, sem
togararnir sigldu með til Englands:
Þar gilti markaðsverð og var þó fljót-
lega sett á hann ákveðið hámarks-
verð, þegar í ljós kom að gífurleg
eftirspurn þrýsti verðinu í áður
óþekktar hæðir og raskaði öllu sam-
ræmi við verð á þeim físki, sem að
einhveiju Ieyti var unninn hér heima,
hvort sem var í salt eða frystingu.
Þegar hálfum mánuði eftir hernámið
afnámu Bretar 10% verðtoll af nýj-
um físki, frystum og ófrystum, sem
settur hafði verið á 1932 og var að
sjálfsögðu að þessu mikill fengur
fyrir útgerðina íslensku. En þetta
skapaði harða samkeppni um hrá-
efnið milli ísfiskútflytjendanna og
vinnslugreinanna, sem urðu að
starfa á grundvelli heilsárssamn-
inga, sem gerðir voru milli íslenskra
og breskra yfirvalda, á föstu
verðlagi. Samtímis keyrði sam-
keppnin um vinnuaflið milli hersins
og íslenskra atvinnuvega upp kaup-
gjaldið, svo að viðskiptasamningam-
ir urðu úreltir nálega samstundis og
þeir voru gerðir og vöktu gífurlega
óánægju og víðtæka andstöðu.
Þannig er einmitt ástatt hinn 11.
desember 1941. Frystihúsin hafa
stöðvast eitt af öðru, treystast ekki
til að starfa samkvæmt þeim skil-
málum sem kveðið var á um í við-
skiptasamningi, sem gerður hafði
verið við bresku stjórnina 5. ágúst
um sumarið. Samkvæmt honum
hafði verðið verið sett fast við 6
penní á enskt pund, en innkaupsverð
á fískinum var 35 aurar á kíló. Þetta
söluverð var fyrir neðan framleiðslu-
kostnað og mörg húsanna höfðu
dregið úr framieiðslu sinni eða lokað
og var árið 1941 fyrsta árið frá
upphafí frystiiðnaðarins 1935, sem
framleiðslan hafði minnkað frá árinu
á undan. Fiskimálanefnd hafði boðað
frystihúsaeigendur til fundar í Odd-
fellowhúsinu í Reykjavík laugardag-
inn 16. desember til að komast að
raun um hvort frystihúsin treystu
sér til að framleiða fyrir það lága
verð sem í boði var samkvæmt nýju
tilboði Breta um lagfæringu á
samningnum frá 5. ágúst, eða hvort
stöðva ætti framleiðsluna.
Tveir af frumherjum frystiiðnað-
arins eru á ferð gegnum iðandi at-
hafnalíf miðbæjar Reykjavíkur
mánudaginn 11. desember. Ferðinni
er heitið að húsi Björns Kristjánsson-
ar við Vesturgötu, þar sem skrifstof-
ur Fiskimálanefndar eru til húsa.
Nefndin heldur fundi sína á mánu-
dögum, og tvímenningarnir hafa
hvor um sig fengið þá hugmynd, að
kynna sér hvað nefndin hyggist
leggja fyrir fund frystihúsaeigend-
anna á laugardaginn næstkomandi.
Þetta eru þeir Ólafur Þórðarson frá
Laugarbóli við ísafjarðardjúp, sem
um skeið hefur staðið að rekstri iít-
ils frystihúss á Siglufírði, og Einar
Sigurðsson, nýbúinn að koma upp
frystihúsi í Vestmannaeyjum, sem á
fyrir sér að verða afkastamesta
frystihús Iandsins um árabil. Þeir
hittast í fyrsta sinn þarna í anddyr-
inu, verða samferða upp og er leyft
að koma inn á fundinn, sem þá
stendur yfír.
Á fund Fiskimálanefndar
Fundurinn varð raunar ærið
snubbóttur. Nefndarmenn gerðu
þeim tvímenningum grein fyrir stöðu
mála. í kjölfar svæsinnar gagnrýni
á samninginn frá í ágúst höfðu Bret-
ar kunngert íslensku ríkisstjórninni
að íslendingum væri heimilt að segja
samningnum upp. Á aukaþingi í
nóvember hafði niðurstaðan orðið
sú, að samningnum skyldi ekki sagt
upp. Öll þessi gagnrýni og mála-
vafstur hafði þó orðið til þess að
viðskiptin við Bretland voru tekin
til endurskoðunar og nú í byijun
desember hafði verið undirritaður
viðbótarsamningur, sem m.a. hækk-
aði verðið á frystum þorski og ýsufl-
ökum.
Ólafur og Einar töldu að hækkun
um 1 penní á pund væri engan vég-
inn næg til að ná endum saman fyr-
ir frystihúsin. Þá væru tveir liðir,
sem til greina kæmi að spara á,
sölukostnaður og útflutningstollur.
Einar lagði til að nefndin lækkaði
umboðslaun sín, sem þá voru 3%.
Ólafur taldi að við núverandi aðstæð-
ur væri sér næst að halda að frysti-
húsaeigendur gætu sjálfir annast
sölu afurða sinna fyrir 1%. Lítið
varð úr frekari umræðum þama, en
af fundinum fóru þeir Einar heim
til Ólafs að Sólvallagötu og héldu
áfram að ræða málin.
Þeir komust fljótt að þeirri niður-
stöðu, að það sem þeir höfðu slegið
fram á fundinum við Fiskimála-
nefndarmenn styddist við raunsætt
mat, að því tilskyldu að þeir frysti-
húsaeigendur, sem í viðskiptum
væru við nefndina fengjust til að slá
sér saman í eitt félag. Þeim kom
því saman um að rétt væri að kanna
hug þeirra frystihúsaeigenda, sem
nefndin hafði boðað til fundar næst-
komandi laugardag, og að hefjast
handa um undirbúning félagsstofn-
unar, ef undirtektir reyndust já-
kvæðar.
Undirbúningsfundur
Fundurinn sem Fiskimálanefnd
gekkst fyrir með frystihúsaeigend-
um í Oddfellowhúsinu 16. desember
1941 var sá fimmti sem nefndin
kallaði saman á þvi ári. Hinn 13.
febrúar hafði nefndin fengið einn
af frumheijum frystiiðnaðarins, El-
ías Þorsteinsson, sem veitti forstöðu
hf. „Jökli“ í Keflavík, til samráðs
um verðkröfur í samningunum við
Bretana og hann lagt fram rök fyrir
því, að fast yrði að standa á kröf-
unni um 8 penní á pundið, ella væri
framtíð þessa iðnaðar stefnt í voða.
Þótt engum af kröfum þessara funda
hefði fengist framgengt og enn
skorti mikið á með viðbótar-
samningnum við Breta, hafði það
þó eflaust áunnist með þessum
fundahöldum, að frystihúsaeigendur
höfðu kynnst innbyrðis og eflt
tengslin sín á milli og séð að nú var
svo komið að Fiskimálanefnd var
orðin nánast óþarfur milliliður milli
þeirra og hinna raunverulegu valda-
stofnana, sem sömdu við Breta um
fiskverðið. Samtakamáttur þeirra
sjálfra gæti vegið þyngra en milli-
ganga opinberrar nefndar, sem skip-
uð var fulltrúum þeirra flokka, sem
að ríkisstjórninni stóðu.
Þannig stóðu þá sakir þegar þessi
fundur á vegum Fiskimálanefndar
var haldinn. Er og skemmst frá því
að segja að fundurinn áleit verðið
enn of lágt miðað við fast innkaups-
verð á fiskinum, 35 aura á kíló. Þá
kæmu til greina tveir liðir, sem
mætti spara á, sölukostnaður og
útflutningstollur. Var samþykkt
áskorun til ríkisstjórnarinnar um að
lækka útflutningsgjald af hraðfryst-
um fiski niður í sama gjald og var
af saltfiski. Fiskimálanefnd fékk
einnig samþykkta tillögu um að hús-
in skyldu reyna að halda áfram
framleiðslu og tapa ekki þeim mark-
aði, sem þegar var fenginn fyrir
frysta fiskinn, en að sjálfsögðu'
skyldi nefndin halda áfram baráttu
fyrir hærra verði.
Undir lok þessa fundar á vegum
Fiskimálanefndar kveður Einar Sig-
urðsson sér hljóðs og biður um leyfi
nefndarinnar til að frystihúsaeigend-
ur megi nota fundarstaðinn dálítið
lengur og ræða sameiginleg áhuga-
mál. Varaformaður nefndarinnar,