Morgunblaðið - 17.05.1992, Side 4

4 C MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. MAÍ 1992
Gleijakassi. Frá Kristjáni Sveinssyni augnlækni. Holdsveik hönd. Morgunbiaðið/RAX Skammtavog úr bronsi og horni. Smyrslspaðar, duftskeið
og skammtaspónn úr homi. Frá Eskifirði.
Hjá Nesstoffu vex
blóökoilur
unnan við glugga
Nesstofu hjá 'Bakkatjöm vex stór
breiða af blóðkolli. Varla í frásögur
færandi, ef mikil saga leyndist ekki
að baki. Blóðkollsbreiðan er leifar
af lyfjagrasgarði. Okkur íslending-
um, sem búum við eina fremstu
heilbrigðisþjónustu í heimi, kann að
þykja undarlegt að ekki skuli vera
nema 232 ár síðan fyrsti landlæknir
á íslandi tók til starfa. Og hvílíkt
verkefni blasti ekki við frumkvöðlin-
um, Bjama Pálssyni. Að reka apó-
tek, ásamt lyfjagerð og sölu. Að sjá
um heilbrigðisþjónustu fyrir alla
landsmenn. Og mennta ný læknaefni
og yfírsetukonur. í minningu Bjarna
og þeirra sem fetuðu í fótspor hans,
er að rísa Læknaminjasafn á ís-
iandi. í næsta mánuði verður fyrsti
hluti þess opnaður í Nesstofu.
'Hvernig skyldi standa á því að
Bjami valdi ysta odd Seltjamarness
fyrir apótek og lækningamiðstöð?
„Trúlega vegna nálægðar Bessa-
staða og vegna þess hvað gott var
að komast hingað sjóleiðina,“ segir
Kristinn Magnússon, safnvörður á
Nesstofu.
Erfitt á tímum bílaaldar að sjá
fyrir sér litla báta í fjöru við Nes-
tjörn. Þar voru mættir sendiboðar
utan af landi. Sendir til að sækja
Iæknishjálp til Bjarna. Ekki gat hann
sjálfur vitjað allra sjúklinga. Heldur
varð hann að styðjast við sjúkdóm-
slýsingu og senda viðeigandi meðöl
með sendiboðum til baka.
Inni í Nesstofu er litla læknisstof-
an skoðuð sem nær varla 15 fm.
En hér tók Bjarni á móti sjúklingum
og kenndi læknaefnum. Fjórir lækn-
ar útskrifuðust frá Bjarna. Nesstofa
er söguleg bygging sem rekur aldur
sinn aftur til ársins 1763. Það var
Bjama að þakka, að hér var reist
steinhús sem stendur enn. Timbur-
hús hefði kostað 800 ríkisdali, en
Nesstofa varð þrisvar sinnum dýr-
ari, 2.500 dalir. Allar innréttingar
úr apóteki Bjarna eru nú glataðar,
en hér standa nýjar með gömlum
blæ.
„Byggt var á lýsingum af apótek-
inu,“ segir Kristinn, „en að vísu erf-
itt að gera sér grein fyrir, hvernig
himinblár litur leit út árið 1763.“
Og Kristinn hlær. „Dönsk apótek frá
sama tímabili vom líka höfð til hlið-
sjónar." Útkoman er skemmtileg. Á
skúffum má lesa latnesk lyfjaheiti
eins og „Sulph:Cith“ og „Rad:
Anglic,“ framandi orð sem eflaust
hafa vakið lotningu hjá íslenskum
almúga á hinum lærða manni.
I rannsóknastofu er stórt eld-
stæði. Úr henni er gengið, um upp-
runalega stafahurð, niður í fallega
kjallarahvelfíngu með litlum glugg-
um. „Sú eina sinnar tegundar á Is-
landi," segir Kristinn. I eldstæðinu
hefur kraumað í Iyfjapottum, en
lækningajurtir eins og blóðkoliur
(öðru nafni blóðdrekkur) voru rækt-
aðar í graslyfjagarði, þurrkaðar og
geymdar í kjallarahvelfingu.
Bjarni hefur ekki setið auðum
höndum, kannski haft of mikið um-
leikis. Því í ævisögu hans sem Sveinn
Pálsson ritaði, segir svo um dauða
hans: „ ... lagðist hann fyrir þreytt-
ur, þreyttur á embættisörðugleika
og áhuga; þreyttur á pínufullum
sjúkdómi; þreyttur á ýmsu mótk-
asti, hvað enginn vissi sem sjálfur
hann.“ En nú er Bjami á sagnastalli.
í túni mótar fyrir gömlu heimtröð-
inni frá fjörunni. Og Kristinn bendir
á gamla kirkjustæðið. Já, kirkjustað-
ur var í Nesi frá því um 1200. Síð-
asta kirkjan var byggð 1875. Árið
1897 voru bæði Lauganes- og Nes-
kirkja seldar á uppboði til styrktar
fátækri Reykjavíkurdómkirkju.
Lauganeskirkja fór á 17 ríkisdali,
en Magnús Ormsson, lyfjafræðing-
ur, keypti fínu kirkjuna á Nesi á 125
dali og notaði kirkjuskipið til að
þurrka lækningajurtir. Einhver hjá-
trúarfuliur gæti sagt, að máttarvöld-
um hafi mislíkað. Allavega fauk
„kirkju-þurrkhúsið“ í ofsaveðri, svo-
nefndu Bátsendaveðri, 9. janúar
1799, svo vart stóð spýta eftir.
Landlæknis- og lyfsalaembætti
fluttust til Reykjavíkur 1834. Síðar
varð Nes bújörð, allt fram til 1960.
Síðasti ábúandi býr enn í Nesstofu
og hefur ábúðarrétt eins lengi og
lifir. Fomleifarannsóknir á Bessa-
stöðum benda til búsetu þar frá því
um 900. Líklegt má telja að Nes
hafí byggst um svipað leyti. Nes
hefur ætíð verið myndarbújörð og
margir merkir menn hafa búið hér.
Nú er Nesstofa í eigu Þjóðminja-
safns íslands, ásamt smáskika og
útihúsum. Áætlað er, að nýtt safn-
hús verði byggt við hluta af útihúsi
fyrir yngri lækningatækin. Og lyfja-
fræðingar eiga hús rétt hjá Nes-
stofu, þar sem gert er ráð fyrir lyfja-
fræðisafni. Öll söfnin munu tengjast
fögm útivistarsvæði á ysta odda
Seltjarnarness. Hér er verið að búa
vel í haginn fyrir komandi kynslóðir
að ganga inn í söguna.
í útihúsi eru ýmis hrollvekjandi
tæki. Eins og fótstiginn tannlækna-
bor, fæðingarstóll og fæðingarkrók-
ur. í tilraunakrukkum gefur að líta
mannshönd, afmyndaða af holds-
veiki, sýkta mannslifur o.fl. Líka
margt sem vekur hlýjar kenndir.
Eins og „sjónglerjakassi" Kristjáns
Sveinssonar augnlæknis, fíngerð
gömui gleraugu og gamlar læknat-
öskur sem ungar stúlkur sækjast
nú eftir.
„Sérstaða þessa safns,“ segir
Kristinn, „er að safngripir eru ekki
gamlir.“ Já, framfarir í læknisfræð-
inni eru stórstígar. Þarna er fyrsta
sónartækið sem er geysilega fyrir-
ferðarmikið. Nú má halda á nýjasta
tækinu í hendi sér. Fyrsta lasergei-
slatækið (notað við augnlækingar)
kom til landsins 1980 og er nú safn-
gripur.
„Ég vil að þáttur prófessors Jóns
Steffensens komi vel fram,“ segir
Kristinn. „Fram til síðasta dags vann
Fæðingarstóll sem
skrúfaður var á
borð. Úr eigu Guð-
mundar prófessors
Thoroddsens (1887
-1968).
hann hér við að skrá muni. Safngrip-
ir eru nú orðnir á fímmta þúsund
og mest allt hans verk.“ Jón dó í júlí
í fyrra. Árið 1964 stofnaði Jón ásamt
fleirum Félag áhugamanna um sögu
læknisfræðinnar, aðallega til að hlúa
að tækjum og heimildum um sögu
íslenskra heilbrigðismála.
Á veggjum í útihúsi hanga teikn-
ingar af væntanlegri viðbyggingu.
Hér á að koma skemmtileg kaffi-
stofa með útsýni yfir Seltjörn, lítil
safnaverslun og sýningarsvæði með
upplýsingum um lífríki svæðisins.
„Fjöldi fólks gengur hér um svæð-
ið,“ segir Kristinn. „Það á að geta
skoðað myndir af þeim fuglum sem
sækja á nesið, og hresst sig á kaffi-
bolla um leið og horft er yfir Bakka-
tjörn og Faxaflóa."
Kristinn dregur fram loftmynd af
svæðinu. Á henni koma fram ein-
kennilegar hringlaga myndanir í
jarðvegi. „Þarna gæti verið um
mannvirki að ræða,“ ségir hann
hugsandi. Þar talar fornleifafræð-
ingurinn.
— Og þig klæjar í lófana eftir að
geta farið að grafa þau upp, segi
ég hlæjandi.
Þegar horft er upp að Nesstofu
frá Bakkatjörn, hugsar maður um
hve skemmtilegt væri ef gamla
heimtröðin fengi að halda sér. Fok-
sandi og jarðvegi á að ýta frá Nes-
stofu, til að hún rísi yfir nesinu eins
og áður fyrr. Með fornleifarannsókn-
um mætti bæta við söguna i Nesi.
En nú er fyrirhugað að leggja veg
yfir hringlaga jarðvegsmyndanir.
Seltirninga vantar vegastæði fyrir
nesið.
Hvílík skammsýni væri að íjúfa
kyrrð þessa einstæða útivistar- og
sögusvæðis með vegaframkvæmd-
um. Rjúfa tengsl Bakkatjamar við
Nesstofu. Þá myndu næstu kynslóð-
ir ekki skynja söguna á sama hátt.
Gamlir dagar
sviósettir
egja má að Árbæj-
arsafn sé gott dæmi um „safn og
umhverfi". Á útisafni má endurmóta
fyrri tíma með gömlum húsum og
réttu umhverfí. Og sviðsetja gamla
daga með tónlist, klæðnaði og lif-
andi vinnubrögðum.
Margrét Hallgrímsdóttir er borg-
arminjavörður og forstöðumaður
Árbæjarsafns og lifír sig inn í starf-
ið um leið og hún eys fróðleiksmol-
um.
„Helst hafa verið sýnd eldri heim-
ili á Árbæjarsafni,“ segir Margrét,
„en undanfarið hefur færst í aukana
að setja upp verkstæði frá aldamót-
um. í safninu er nú gömul prent-
smiðja, bókbandsstofa, eldsmiðja og
skógerðarstofa. Gestir geta verslað
í lítilli krambúð og drukkið kaffi í
Dillonshúsi. Safninu var gefið mikið
af góðum handverksáhöldum á síð-
asta ári. Og í sumar stendur til að
setja upp gullsmíðaverkstæði í
Suðurgötu 7.
„Árbæjarsafn á að sýna mótun
Reykjavíkur úr sveit í borg. Nítjándu
aldar timburhúsin eru þarna,“ segir
Margrét, „frá því Reykjavík var hálf-
gert sveitaþorp. En nú er tímabilið
í kringum aldamót að byggjast upp
við torg safnsins. Fyrsta júlí verður
Suðurgata 7 opnuð við torgið, sem
sýnir fínt heimili i Reykjavík frá ald-
amótum. Og í sumar stendur til að
hefjast handa um uppbyggingu á
Lækjargötu 4. Umhverfi fyrri tíma
í Reykjavík er í mótun, með görðum,
stígum, torgi og lýsingu til að skapa
rétt andrúmsloft," segir Margrét.
„Og ekki má vanta kálgarða, vatns-
pósta og kamra,“ bætir hún við.
„Samtímasögunni eru gerð skil í
Útisafnið getur endurspeglað
gamla tímann í húsagerð og
umhverfi, með gamaldags klæða-
burði og uppákomum.
sýningum. í sumar verður áhersla
lögð á tímabilið í kringum 1970, en
þá urðu mikil þáttaskil. „Við höfum
tekið eftir því að fólk hefur gaman
af að skoða sýningar sem það getur
tengt við sjálft sig á einhvern máta,“
segir Margrét.