Morgunblaðið - 17.10.1992, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. OKTÓBER 1992
Ofbeldi í sj ónvarpi
eftir Þorbjörn
Broddason
í inngangi bókar sem kom út á
síðasta áratug segir á þessa leið:
„Sjónvarpið hefur verið sakað um
að ala á ofbeldi, grafa undan hefð-
bundnu siðferði og hvetja til lauslæt-
is, framleiðslu á meðalmennsku-
kenndri og grunnfærinni dægur-
menningu, ýta undir neysluáráttu
almennings, rækta íhaldssama hug-
myndafræði, örva hryðjuverkamenn
og uppreisnarseggi, bera ábyrgð á
upplausn fjölskyldunnar, hafa um-
breytt eðli lýðræðislegra kosninga,
stuðla að andlegum sljóleika áhorf-
enda, leti, offítu og þannig mætti
áfram telja.“
En í sömu bók er einnig bent á
að sjónvarpið hafí verið hyllt fyrir
að uppfræða almenning, stækka
reynsluheiminn og breyta viðhorfum
í jákvæðar áttir og loks er vakin
athygli á því að fleiri hafí séð leik-
rit Shakespeares í sjónvarpi á síð-
ustu 3 til 4 áratugum en nemur
samanlögðum gestaíjölda allra leik-
húsa heimsins undangengin þrjú
hundruð ár.
Við getum haft þá skoðun sem
okkur sýnist á sjónvarpi, en við get-
um naumast látið eins og það sé
ekki til. Sjónvarpið er ekki aðeins
spegill tilveru okkar, heldur á það
einnig aðild að mótun hennar. Við
3 ára aldur eru böm orðnir meðvitað-
ir og marksæknir sjónvarpsnotend-
ur; þegar skólagöngu lýkur hafa þau
eytt meiri tíma framan við sjón-
varpsskjáinn en í skólastofunni og
þegar ævin er á enda hefur venjuleg-
ur Vesturlandabúi varið svo miklum
tíma til sjónvarpsnotkunar að það
slagar upp í tímann sem hefur varið
í að afla sér lífsviðurværis. Sjónvarp-
ið er talið hafa raskað ráðstöfun tíma
almennings í meiri mæli en nokkur
önnur uppfínning þessarar aldar.
Mesta áhyggjuefni fólks á síðari
árum varðandi sjónvarp hygg ég að
sé hið ótrúlega dálæti margra sjón-
varpenda á ofbeldi. Ef til vill er ekki
svo erfitt að skýra þessa tilhneig-
ingu. Sterkasti miðillinn hveiju sinni
velur sér ævinlega að viðfangsefni
goðsögur síns tíma og þær eru oftar
en ekki býsna ógnþrungnar. Forn-
germanskar hetjusögur, norræn
goðafræði, íslendingasögur, evrópsk
ævintýri seinni tíma, allt blóði drifíð
efni, var varðveitt í munnlegri
geymd og bundnu máli, síðar fest á
bókfell og blað og enn síðar prentað
í stórum upplögum. Þegar kvik-
myndir komu til sögu í upphafi þess-
arar aldar, útvarp á 3. áratug aldar-
innar, sjónvarp um miðja öldina og
loks myndbönd á síðasta fjórðungi
hennar, tóku þessir miðlar til
óspilltra mála við að túlka goðsögur
okkar daga. En þeir eru vissulega
eðlisólíkir fyrri miðlum og þar að
auki eru þeir knúnir til að starfa í
markaðsþjóðfélagi, reknir áfram af
gróðaþörf í harðri samkeppni. Slíkt
leiðir til yfirboða, m.a. í blóðsúthell-
ingum.
Ólafur Ólafsson landlæknir og
Ómar Smári Ármannsson aðstoðar-
yfírlögregluþjónn hafa í tveim grein-
um í Morgunblaðinu í síðustu viku
vakið með skeleggum hætti athygli
á líklegum áhrifum sjónvarpsofbeld-
is og í framhaldi af því fjallaði blað-
ið um sama efni í forystugrein. í
blaðafréttum á sunnudag og mánu-
dag er þess getið til að bamsrán og
hugsanlega nauðgunartilraun að-
faranótt laugardags megi rekja til
sjónvarpsþáttar sem sýndur var
nokkrum dögum áður og í útvarps-
fréttum er talið að samband sé milli
sveppaáts í nýrri íslenskri kvikmynd
og raunverulegrar sveppaeitrunar
meðal ungmenna. En hvað vitum við
um raunveruleg áhrif ofbeldisefnis
í sjónvarpi? Ómar Smári bendir rétti-
lega á að traust okkar á sjónvarpinu
til góðra áhrifa af uppbyggilegu efni
hljóti að eiga sér hliðstæður í trú á
slæm áhrif af efni þar sem illt er
haft fyrir áhorfendum.
Þegar leitast er við að draga sam-
an heildamiðurstöður af þeim
aragrúa kannana sem fram hafa
farið á áhrifum ofbeldisefnis í sjón-
varpi verður meginniðurstaðan í
samræmi við það sem heilbrigð
skynsemi segir okkur, þ.e. að raun-
verulegt orsakasamband sé milli
Nú færðu aUar myndimar sem fylgja myndatökunni stækkaðar í
13 x 18 cm tilbúnar í jólapakkann að auki færðu 2 stækkanir
20 x 25 cm og eina stækkun 30 x 40 cm í ramma.
Verð á myndatökum frá kr. 11.000,oo
Ljósmyndastofumar 3 ódýrastir:
Mynd sími 65-42-07
Bama og fjölskyldu Ljósmyndir sími 677-644
Ljósmyndastofa Kopavogs sími 4-30-20
sjónvarpsofbeldis og ofbeldishneigð-
ar ungmenna, en jafnljóst sé að sjón-
varpsofbeldi virki ævinlega með öðr-
um áhrifaþáttum. Ofbeldisatferli í
sjónvarpi virðist geta vísað veginn
beint til sams konar atferlis, en að
sjálfsögðu leiðir það ekki alltaf til
þess, það veltur á kringumstæðum
hveiju sinni. Að vísu háir það rann-
sóknum á þessu sviði að mjög erfitt
er að greina áhrif fjölmiðla frá áhrif-
um annarra þátta sakir þess hversu
fjöimiðlanotkun er samgróin dag-
legri tilveru okkar, auk þess sem
ekki liggur ævinlega í augum uppi
hvemig mæla á ofbeldisefni. Raunar
má ætla að stöðugt sjónvarpsofbeldi
leiði til sljóvgunar, ekki einasta ung-
menna, heldur allra sem undir því
sitja, þannig að mat okkar á því
hvað sé bjóðandi breytist án þess
að við gerum okkur það vel ljóst.
Vestur í Bandaríkjunum hefur marg-
sinnis verið reynt án árangurs að
kalla forsvarsmenn fjölmiðla til
ábyrgðar fyrir dómstólum fyrir voða-
verk sem hafa verið unnin í beinu
framhaldi af sýningum ofbeldis-
mynda. Veijendur sjónvarpsstöðv-
anna hafa bent á að aðrir þættir
hljóti að koma við sögu, fjölmiðillinn
einn sér ráði ekki úrslitum. Dómar
hafa fallið varnaraðilum í vil á þeim
forsendum að stjórnarskrárbundið
og venjuhelgað tjáningarfrelsi sé í
húfi verði fjölmiðlar gerðir ábyrgir
fyrir afleiðungum þess efnis sem
þeir birta. Þetta á m.a. við um mála-
ferli sem urðu vegna atviksins sem
Ólafur landlæknir gerir að umræðu-
efni í grein sinni. Móðir fórnarlambs-
ins höfðaði mál gegn NBC-sjón-
varpsfyrirtækinu, en því máli var
vísað frá eftir margra ára þref fyrir
þremur dómstigum. Þess má geta
að ungmenni sem var höfuðsöku-
dólgur í því máli var sjálft fórnar-
lamb kynferðjslegrar misnotkunar.
Ábending Ólafs um nauðsyn þess
„ ... að herða til muna eftirlit með
sölu ofbeldismyndbanda og sýning-
um ofbeldismynda í sjónvarpi ... “
er vissulega þörf og tímabær og
mjög í anda þess sem stjómvöld víða
um Evrópu leitast við að gera. í
Bretlandi hefur verið sett á laggirn-
ar sérstakt ráð (Broadcasting Stand-
ards Council) sem á að hafa vakandi
auga með ofbeldi, klámi og ljótum
munnsöfnuði í sjónvarpi. Aðrar þjóð-
ir hafa ekki gengið alveg jafnlangt,
en víða, svo sem í Þýskalandi, Aust-
urríki, Ítalíu og Portúgal, hafa verið
sett eða undirbúin lög sem ætlað er
að stemma stigu við ofbeldi í sjón-
varpi. Mig uggir þó að vandinn verði
ekki leystur endanlega þá leiðina því
boð og bönn duga ævinlega skammt
nema um þau ríki allgóð sátt. Nú
þegar eru gildandi hér á landi
strangari reglur gegn ofbeldisefni
en víðast annars staðar í heiminum
og virðist ekki hrökkva til. Loks er
á það að líta að versta og grimmileg-
asta ofbeldið og hryllilegustu atvikin
fínnum við ekki í afþreyingarefni
sjónarps, heldur í fréttum og frétta-
tengdum þáttum. Slíkt efni dynur
yfír, oft fyrirvaralaust, á þeim tímum
sem fólk á öllum aldri situr við sjón-
varpstækin. Undan því verðum við
naumast leyst nema ákveðið verði
að hætta að segja slæmar fréttir í
sjónvarpi. Viljum við fá ritskoðaðar
fréttir þar sem veruleikinn er borinn
á borð fegraður og snyrtur? Viljum
við setja þær reglur að engar blóðs-
úthellingar birtist fyrr en í seinni
fréttum sjónvarps? Hvorug lausnin
virðist líkleg til að njóta hylli frétta-
flytjenda eða fréttanotenda. Á hinn
bóginn má hugsa sér að settar verði
reglur eða stöðvarnar geri með sér
samkomulag um að draga ákveðin
mörk varðandi það sem fært sé að
sýna í fréttatímum sjónvarps.
Tveir bandarískir fræðimenn, Ka-
plan og Singer, sem lengi hafa velt
fyrir sér áhrifum fjölmiðla, spyija
eitthvað á þessa leið (og miða að
sjálfsögðu við sitt heimafólk): Erþað
ekki einhver misskilningur að eyða
öllu þessu púðri í að skamma sjón-
varp? Erum við ekki bara að háls-
höggva sendiboðann? Af hveijum
viljum við sitja undir öllum þessum
ófögnuði í sjónvarpinu? M.ö.o. er
ekki eitthvað bogið við okkur? Er
ekki höfuðskýringa ofbeldis að leita
í kynþáttafordómum, fátækt, at-
vinnuleysi, húsnæðisskorti, rofnum
fjölskyldutengslum, fijálsum að-
gangi að skotvopnum og áfengi,
bágri stöðu kvenna...? Að breyttu
breytanda mætti beina líkum spurn-
ingum til íslendinga. Ég bendi á
þetta, ekki til að hvítþvo sjónvarpið,
hejdur til að minna á nauðsyn
breiddar í umræðunni. Ég er þess
fullviss að skaðvænleg áhrif sjón-
varp verða því vægari sem innviðir
þjóðfélagsins eru sterkari, efnahags-
lega, siðferðilega og félagslega. Og
þeim mun betur munu kostir sjón-
varpsins nýtast.
Éf við lítum á þróun sjónvarps
hér á landi undanfarinn áratug þá
blasir við stórfelld lenging dagskrár
úr u.þ.b. 30 tímum á viku í meira
en 100 tíma á viku og samfara því
stóraukið vægi erlends efnis, fyrst
og fremst frá enskumælandi löndum.
Þegar fyrir daga Stöðvar 2 var hlut-
fall erlends efnis í íslensku sjónvarpi
hærra en hjá nokkurri þjóð sem við
kjósum að bera okkur saman við.
Síðan hefur keyrt um þverbak að
þessu ieyti. Lítiil vafi leikur á því
að ofbeldi er til jafnaðar meira áber-
andi í erlenda sjónvarpsefninu en
hinu innlenda (þótt vissulega megi
finna nærtæk dæmi um hið gagn-
stæða). Því kann að vera að efling
metnaðarfullrar innlendrar dag-
skrárgerðar sé besta leiðin til að
draga úr ofbeldisefni í sjónvarpi, en
slíkt mun þó ekki gerast án breyttra
fjárhagslegra forsendna. Eins og
stendur hefur hvorug „stóra“ sjón-
varpsstöðin bolmagn til mikilla
átaka og er í raun ekki við þær að
sakast því það er eins og hver önnur
fásinna að ætla að reka tvær alvöru-
sjónvarpsstöðvar á markaðsforsend-
Þorbjöm Broddason
„Því kann að vera að
efling metnaðarfullrar
innlendrar dagskrár-
gerðar sé besta leiðin
til að draga úr ofbeldis-
efni í sjónvarpi, en slíkt
mun þó ekki gerast án
breyttra fjárhagslegra
forsendna.“
um í 260 þúsund manna þjóðfélagi.
Þetta er ekki sagt til að draga úr
þeim árangri sem sjónvarpsfólk okk-
ar hefur náð þrátt fyrir allt, né til
að vefengja gildi markaðsaðstæðna
á sviði fjölmiðla svo langt sem þær
ná. Miklu fjölmennari þjóðir en ís-
lendingar halda uppi viðamiklum
kerfum styrkja sem veitt er beint
úr opinberum sjóðum eða óbeint með
skattaívilnunum til að efla innlendan
kvikmynda- og sjónvarpsiðnað.
Meira að segja Evrópubandalagið
hefur gefíð út tilskipun um sjón-
varpsrekstur sem beinist að því m.a.
að veijast utanevrópsku sjónvarps-
efni. Ef við viljum fá raunverulegt
íslensk sjónvarp verður það ekki
gert öðruvísi en með því að seilast
í vasa almennings utan markaðar-
ins, rétt eins og gert er til að halda
uppi menntakerfi og heilbrigðiskerfi,
Þjóðleikhúsi, Sinfóníuhljómsveit,
Listasafni og Þjóðminjasafni.
, Heimildir:
Jay G. Blumer (ritstj.). (1992). Television
and the Public Interest. Sage Publications,
London.
Robert M. Liebert og Joyce Sprafkin (1988).
The Early Window. Pergamon Press, New
York.
Conard Lodziak (1986). The Power of Tele-
vision. Frances Piner (Publishers), London.
Juliet Lushbough Dee (1987). „Media Acco-
untability for Real-Life Violence: A Case of
Negligence or Free Speech? Joumal of
Communication, 37. árg., 2. h. (bls.
106-138).
Lög um bann við ofbeldiskvikmyndum.
Denis McQuayle (1992). Media Perform-
ance. Sage Publications, London.
Tilskipun ... um ... sjónvarpsrekstur.
Stjómartíðindi EB, nr. L298/23.
Þorbjöm Broddason (1990). „Bóklestur og
ungmenni." Bókasafnið, 14. árg. Mars, (bls.
17-19).
Þorbjöm Broddason (1992). „Minnkandi
bókhneigð ungmenna.“ Skíma (væntanlegt).
Höfundur er dósent.
Styrkveitingar úr Frí-
merkja- o g póstsögnsjóði
Á DEGI frímerkisins 9. október
sl. var úthlutað styrkjum úr
Frímerkja- og póstsögusjóði
sem stofnaður var með reglu-
gerð nr. 499, 29. október 1986.
Tilgangur Frímerkja- og póst-
sögusjóðsins er að efla og styrkja
störf og rannsóknir á sviði frí-
merkjafræða og póstsögu og hvers
konar kynningar- og fræðslustarf-
semi til örvunar á frímerkjasöfnun,
svo sem með bóka- og blaðaútgáfu.
Ennfremur er það hlutverk sjóðsins
að styrkja sýningar og minjasöfn
sem tengjast frímerkjum og póst-
sögu.
Samtals úthlutaði sjóðurinn á
þessu ári styrkjum fyrir 2.805 þús.
kr. til ýmissa verkefna. Þessir aðil-
ar fengu styrki: 1) Félag frímerkja-
safnara, Reykjavík, til ýmissa verk-
efna á vegum félagsins. 2) Klúbbur
Skandinavíusafnara, Reykjavík,
vegna unglingastarfs og annarra
verkefna. 3) Heimir Þorleifsson,
Reykjavík, vegna rannsóknar á
póstsögu íslands. 4) Þór Þorsteins,
Reykjavík, til að greiða mynda- og
tölvusetningarkostnað fyrir ritið
„íslenskir brúarstimplar". 5) Frí-
merkjaklúbbur Selfoss tii ýmissa
verkefna. 6) Landssamband ísl. frí-
merkjasafnara til ýmissa verkefna,
m.a. til undirbúnings NORDJUNEX
94. 7) Frímerkjaklúbburinn Askja,
Húsavík, til ýmissa verkefna, m.
til söfnunar gagna um póstsöf
Norður- og Suður-Þingeyjarsýsl
8) Félag frímerkjasafnara á Aku
eyri til ýmissa verkefna, m.a. til í
setja upp frímerkjasýningu á Aku
eyri í maí á næsta ári. 9) Byggð
safn Vestmannaeyja til að setja uj
frímerkjasýningu í tilefni uppha
jarðeldanna á Heimaey fyrir 5
árum og 10) Ólafur Elíasso
Reykjavík, til að vinna að handr
bókarinar „ísland, póstburðargjö
1776-1991“.
Formaður sjóðsins er Halldór
Kristjánsson, skrifstofustjóri í sar
gönguráðuneytinu.