Morgunblaðið - 05.12.1992, Síða 10

10 B
4-
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 1992
JAPANISMI
EFTIR HANNES SIGURÐSSON
Prentþrykkin voru ekki eina
japanska myndlistar-
formið sem Evrópubúar
höfðu aðgang að. Gallerí-
in buðu upp á ýmsa muni frá þess-
um slóðum og t.a.m. voru yfir 1.300
austurlenskir hlutir til sýnis á
heimssýningunni í París árið 1867,
er spönnuðu allt frá skrautskriftar-
borðum til stórra líkneskja. Blæ-
vængimir og kimono-sloppamir,
sem sjá má í myndum eins og „Kona
með blævæng“ (1873) eftir Manet
og „Camille í japönskum þjóðbún-
ingi“ (1876) eftir Monet, gefa til
kynna að listamennirnir hafa sjálfir
átt slíka gripi fremur en þeir hafí
einfaldlega skáldað þá upp eftir
sjónminni frá einhveiju prenti. Slík
verk lýsa vel hinum yfirborðslegri
áhrifum sem vestrænir listamenn
urðu fyrir í upphafi. Aðalatriðið í
mynd Monets er t.d. ekki Camille,
heldur samúræja-útsaumurinnn og
hið áleitna munstur á sjálfum bún-
ingnum. Síðar meir, með tilkomu
grópavirkisstefnunnar („Cloison-
ism“) í Frakklandi, urðu þessi geo-
metrísku form, sem einnig gaf að
líta í smeltisgripum og öðrum hand-
unnum munum frá Japan, að heil-
legri þætti í myndbyggingunni.
Áhuginn á japanskri menningu
ver heldur ekki einungis bundinn
við framúrstefnuna; menn deildu
ekki minna um hana í hinum aka-
demísku herbúðum. Rithöfundar,
með Emile Zola í broddi fýlkingar,
létu málið einnig mikið til sín taka,
en undir lok 19. aldarinnar voru
gefin út ógrynni bóka um Austur-
löndin, sem fjölluðu um allt frá hrís-
gijónarækt og loftslagsháttum til
stjórnarfyrirkomulags og matar-
gerðarlistar. Það spaugilega við
þessi upplýsingarit var, að fæstir
rithöfundanna höfðu komið til Jap-
ans. Rangtúlkanimar á japönsku
samfélagi voru í samræmi við
ímyndunargetu þessara sjálfskip-
uðu sérfræðinga, því að almenning-
ur hafði litla sem enga þekkingu
um þjóðina (t.d. eru hugmyndir van
Goghs um Japani, sem frumstæða
einfeldninga er lifðu af gæðum jarð-
árinnar, alfarið byggðar á slíkri
platfræðimennsku). Samkvæmt
kenningum þeirra var aðeins til einn
japanskur listamaður — japönsk list
— og allir stílar og söguleg tíma-
bil, frá Rimpa, Tosa, Budda og
Kano-skólunum til Shijo-landslags-
hefðarinnar, voru sett undir sama
hatt.
Degas, Monet, Gauguin og van
Gogh áttu t.d. í einkasafni sínu um
200 prentmyndir hver, sem þeir
höfðu nánast enga sögulega tilfínn-
ingu fyrir. Ekki aðeins eftir lista-
menn frá fyrir hluta 19. aldarinnar
eins og Keisai Masayoski, Hokusai
og Hisroshige, heldur einnig jafn-
aldra sína, Moronobu, Kiyonaga og
Utamaro, en hinir yngri tilheyrðu
nýjum realisma í japanskri mynd-
list, sem rekja má til áhrifa frá
Evrópu. Japanskir prentgerðar-
menn þess tíma tóku að hafna
ýmsum rótgrónum listhefðum og
byijuðu þess í stað að stæla hol-
lenska landslagsgrafík, er komið
hafði á markaðinn í gegnum hafn-
arborgina Nagasagi í líki ferða-
handbóka og skáldsagna eins og
Ikku Jippensha eftir Hizakurige.
Utkoman er furðulegur sambræð-
ingur, þar sem flatt munstursam-
spil og evrópsk fjarvíddarsýn, real-
ismi og abstraktsjón, haldast hönd
í hönd, og gengu sumir svo langt
í stælingunni að þeir skrifuðu lárétt
undir verk sín að okkar hætti. Evr-
ópskir málarar, sem héldu að þeir
væru að fá lánaðar hugmyndir frá
„ómengaðri“ japanskri sjónhefð,
gerðu því stundum ekki annað en
að herma eftir sinni eigin listrænu
spegilmynd. Og í henni þóttust þeir
Japanskar tréristur
og áhrif þeirra í Evrópu
á síðustu öld
sjá sig andspænis náttúrunni, sem
vestrænt samfélag hafði skilið eftir
fyrir utan hof siðmenningarinnar,
andlegum brautryðjendum til
ómældrar armæðu. Oll umræðan
gekk þar af leiðandi meira eða
minna út á að endurheimta þessi
rofnu tengsl á milli manns og nátt-
úru með því að fínna hina einu
sönnu formúlu fyrir sannleikanum.
Út af því hvað Japanir voru frum-
stæðir gaf það augaleið að japönsk
myndlist og móðir náttúra væri eitt
og hið sama — rétt eins og fífíll í
grasi eða mús í haga — og þess
vegna hlytu þeir að hafa rétta svar-
ið. Sýn þeirra, sem ekki hafði verið
öguð við hornkantaðan hugsunar-
hátt rökfræðinnar, var „einföld" og
SIÐARI GREIN
framandi af þeim sökum.
Ýmsar „vísindakenningar“ komu
fram á sjónarsviðið varðandi það
hvers vegna Japanir sýndu veröld-
ina eins og raun bar vitni. Ein
þeirra, sem sett var fram af Paul
nokkrum Dalloz, var sú að þeir
sæju hann öðruvísi en við út af því
að augun í þeim eru skáhallandi.
Túlkun þessara tveggja menningar-
svæða á raunveruleikanum var því
eðlilega skrifuð á reikning líffræð-
innar; hin „afbrigðilega" sjón Jap-
ana hafði m.ö.o. jafn mikið með
augnlæknisfræðina að gera eins og
hvern annan stíl eða stefnu. Og í
framhaldi af því var munurinn á
austurlenskri og vestrænni form-
og listameðferð útskýrður út frá
„sjónrænni hæfni“, sem síðari
menningin hafði auðsjáanlega í
mun meira mæli til að bera.
Þessar tilgátur kunna ef til vill
að varpa ljósi á hvers vegna Monet
lagði svona mikla áherslu á hið
„skapandi auga“; a.m.k. þóttist van
Gogh vera með það alveg á hreinu
að listamenn í Japan sæju heiminn
á annan veg en við út af birtuskil-
„saklaus“ og því voru þeir álitnir
lifa í fullkomnu jafnvægi við lífríkið
í ódáinslandi bamslegrar auðtrúar
(þar sem orðið „framþróun" vantaði
í japanskt tungumál sannfærðust
menn bara ennþá betur). Ekkert
tillit var tekið til hinna fáguðu
merkingarblæbrigða myndanna og
fíngerðra tilvísana, aðdráttaraflið
sem þær höfðu stöfuðu að þeirra
dómi af bamaskag en ekki vand-
legri yfírvegun. í kreddublindni
sinni fékk evrópska framúrstefnan
lánaðan frumleika sinn frá einni
íhaldssömustu myndlistarhefð í
heiminum og hélt honum á lofti sem
hinu mesta nýnæmi. Ólíkt impres-
sjónistunum unnu japanskir lista-
menn einvörðungu frá minninu og
eftir viðteknum reglum í sambandi
við hvemig fara ætti að því að sýna
plöntur, dýr, mannverur o.s.frv. og
var hugmyndin um „barnslegt við-
bragðsáreiti", þar sem listamaður-
inn virkar eins og hlutlauá spegill
á náttúmna, þeim gjörsamlega
yrðunum á þessum slóðum. í hinum
fjölmörgu bréfum til bróður síns
Theos og vina sinna í póst-impres-
sjónistahópnum talaði hann oft um
Suður-Frakkland sem staðgengil
fyrir Austurlönd, fullviss þess að
við rætur Miðjarðarhafsins myndi
hann ná að mála og upplifa raun-
vemleikann með sama hætti og
Japanir: „Ég vildi kynnast nýrri
:
tegund birtu,“ skrifaði hann Theo
skömmu eftir komuna til Arles, „og
langaði til að skoða náttúrana und-
ir heiðbláum himni svo ég gæti
sannreynt hvemig það er að skynja
heiminn alveg eins og þeir gera í
Japan. Á þessum stað hef ég enga
þörf fyrir japanska list. Það nægir
mér einfaldlega að minna mig á að
ég er staddur í Japan og því þurfi
ég aðeins að opna augu mín og
innbyrða það sem ég hef fyrir fram-
an mig.“ Og um svipað leyti hafði
hann á orði við Gauguin hversu ljós-
lifandi ferðin þangað frá höfuðborg-
inni stæði honum fyrir hugskots-
sjónum og hvernig hann hefði stöð-
ugt verið að athuga hvort hann
væri ekki kominn til Japans:
„Barnalegt, finnst þér ekki. En í
rauninni er ég ekkert kjánalegri en
hver annar.“
Aðdáun van Goghs á öllu því sem
japanskri menningu viðkom jaðraði
næstum við blinda ástríðu. Ein af
meginástæðum fyrir þessum jap-
r