Morgunblaðið - 19.12.1992, Síða 8

8 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 1992
Kvennahroki
Aftökur
og aldarfar
Bókmenntir
Súsanna Svavarsdóttir
Óðurinn um Evu
Höfundur: Manuela Dunn Masc-
etti
Þýðandi: Guðrún J. Bachmann
Utgefandi: Forlagið
Eg veit satt að segja ekki hvað
skal segja um þessa bók. Hún rekur
að vissu leyti sögu kvenna, það er
að segja út frá þjóðfélagsstöðu og
hefðbundnu hlutverki, auk þess sem
hún fjallar á sinn hátt um konur
sem hafa gert uppreisn gegn stöðu
sinni og hlutverki. Hlutverk kvenn-
anna er síðan tengt goðsögulegum
kvenpersónum; rakin tilurð þeirra
og gerð grein fýrir hvað þær tákn-
uðu. Ég var mjög spennt að lesa
þessa bók, því það er alltaf gaman
að skoða rætur að kvenímyndinni
á sérhveijum tíma og það má með
sanni segja að það sé gert í bókinni.
Hinsvegar verð ég að segja að
hún kom mér leiðinlega á óvart,
því höfundurinn þjáist svo af skorti
á hlutleysi, að það getur ært óstöð-
ugan að lesa bókina. Hún er upp-
full af kvennahroka og karlfyrirlitn-
ingu: Á meðan „Konan sem er upp-
spretta andagiftar er sú arfmynd
sem hefur öðrum fremur að geyma
hefðir og fommenningu Evrópu og
Miðausturlanda — vöggu siðmenn-
ingarinnar" og „Hún tengist ást-
inni, skáldskap, lífi og dauða og
skiptingu árstíðanna. Hún býr yfír
dularmætti og brúar bilið milli hins
óþekkta" hefur karlmaðurinn „opið
og úthverft viðhorf til lífsins og
þessi arfmynd táknar ótta hans við
hið myrka og óþekkta." Hvað svo
sem það þýðir að „brúa bilið milli
hins óþekkta". Bilið milli hins
óþekkta og hvers? Og hvað er „op-
ið og úthverft viðhorf?
Hrokinn birtist líka í því að „Arf-
mynd hofgyðjunnar og vitru kon-
unnar varpar ljósi á þá næmu visku
sem konan býr yfír allt sitt líf,“ og
ekki síður í því að að „í ástarsam-
bandi getur konu til dæmis fundist
að karlmaðurinn ætlist til þess að
hún sé öðruvísi en hana sjálfa lang-
ar til. Þetta er dæmi um að karlmað-
urinn reyni ómeðvitað að yfírfæra
sína anima yfír á konuna," en an-
ima ku samt vera sá kvenlegi mátt-
ur sem býr í náttúrunni og hefur
áhrif á hugarástand karlmannsins
og er honum innblástur til þess að
tjá sig í ljóðum, myndlist eða tón-
list. Að sjálfsögðu er það allt frá
konunni komið. Á ferðalagi mínu
gegnum lífíð fæ ég ekki betur séð
en að karlmenn séu óendanlega
þreyttir á því hvað konur eru alltaf
að reyna að breyta þeim. Það er
engin sérkvenleg reynsla að fínnast
elskhuginn eða makinn vilja hafa
mann öðruvísi en mann sjálfan
langar til.
En konan er ekki bara stjarn-
fræðilega langt yfír karlmanninn
hafín í andans burðum, heldur er
hún líkamlega fullkomin: „í kynlífí
er að finna allt litróf mannlegrar
reynslu og tilfinninga; leik, hlátur,
ást, lærdóm, bæn, hugleiðslu og
anda. Ekkert annað í lífí okkar
hefur svo margar víddir. Þetta skil-
ur konan því ást hennar er sprottin
úr innsta kjama hennar. Hún elskar
af öllum líkama, huga og sál, heil
og óskipt. Karlmaðurinn hefur hins-
vegar í mörgum tilvikum dregist
aftur úr á þessu sviði og ekki kom-
ist lengra en að vera á stigi ungling-
spilts." Svei mér þá, bullið ríður
ekki við einteyming í þessari bók.
Konan er svo upphafín að hún tap-
ar mennsku sinni. Hinsvegar leyfí
ég mér að efast um fullkomnun
konunnar sem kynveru, því um
vandamál kvenna í kynlífí hefur
verið skrifað meira en svo á sein-
ustu tveimur áratugum að þörf sé
á mörgum orðum um það mál.
Svona er öll bókin: Eitt allsheijar
„hallelúja", um konur sem ég hef
ekki betur séð en séu allavega og
allavega, rétt eins og karlmenn.
Vissulega hafa fyrr á öldum verið
til gyðjur í trú og bókmenntum sem
hafa staðið fyrir ýmsa eðlisþætti.
En engin þeirra rúmaði þá alla og
það gerir hin mennska kona ekki
heldur. Samkvæmt þessari bók er
konan svo guðleg vera að maður
skilur ekki hvað yfírvaldið er að
þvæla henni til jarðar í samskipti
við þessar karlmannslufsur sem
eigra hér um og skilja ekki neitt.
Ef við værum svona guðlegar, hefð-
um við ekkert til jarðarinnar að
gera í stöðugri leit að sjálfum okk-
ur, sannleikanum og hinstu rökum
— rétt eins og hver og einn karlmað-
ur.
Ekki er þýðingin til að bæta verk-
ið. Hún er hroðvirknislega unnin
og málfar með afbrigðum slæmt.
Ég ætla að láta staðar numið við
fáeinar tilvitnanir — og þær eru
bara úr kaflanum um móðurina:
„Arfmynd móðurinnar er sú arf-
mynd goðsagnanna sem er hvað
auðugust og margflóknust. í henni
er falin upplifun meðgöngunnar og
annað sem ekki er síður mikilvægt,
sjálf fæðingin, reynsla sem allar
mannverur eiga sameiginlega."
Þetta upphaf hefði verið öllu að-
Manuela Dunn Mascetti
gengilegra ef staðið hefði: „Ein
auðugasta og margflóknasta arf-
mynd goðsagnanna er móðirin. Hún
felur í sér (eða; hún hefur að
geyma)...“
„Það er stutt síðan við komumst
að því að fóstrið í móðurkviði er
ekki meðvitundarlaust, heldur er
það fyllilega meðvitað um bæði
umhverfí sitt og eigin tilfinningar."
Ekki veit ég hvort verið er að reyna
að segja hér að fóstrið „skynji“
umhverfi sitt og tilfínningar. Alla-
vega er það svo að fyrstu vikurnar,
eða mánuðina eftir fæðingu, skynj-
um við sjálf okkur og nánasta um-
hverfi, en það má svosem vel vera
að búið sé að sanna að við séum
þroskaðri fyrir fæðingu en eftir.
í kaflanum um móðurina erum
við alltaf að „upplifa" og „endur-
upplifa", hlutina og vera „meðvituð
um“. Ekki veit ég hvaða íslenska
þetta er og svona orðanotkun sting-
ur í augun. Svo er fæðingin „mest
notaða" myndlíking goðsagnanna,
í stað þess að vera sú „algengasta".
Þetta eru örfá dæmi um það klúð-
ur sem þýðingin er. Ég slæ svo
botninn í þetta með hluta af niður-
lagi móðurkaflans: „Móðurarf-
myndin laðar fram móðurkenndina
í okkur, tilfínningar sem tengjast
styrk konunnar og dularmætti,
hinni yfírskilvitlegu visku sem eng-
in skynsemi nær yfir og allt það
er eflir, varðveitir og ýtir undir fijó-
semina." Ef mér leiðist einhvern
tímann óstjómlega, ætla ég að
reyna að fínna út um hvað „yfírskil-
vitleg viska sem engin skynsemi
nær yfir“ snýst og fá botn í þessa
setningu.
Allur textinn í bókinn er mikil
synd, því bókin er sérlega falleg,
myndimar í henni skemmtilegar og
prentun og frágangur til sóma.
Bókmenntir
Gylfi Knudsen
Svipmyndir úr réttarsögu.
Höfundur: Páll Sigurðsson.
Útgefandi: Bókaútgáfan Skjald-
borg hf.
Reykjavík 1992. 399 blaðsíður.
Óhætt er að fullyrða, að dr.
Páll Sigurðsson, lagaprófessor, sé
mikilvirkastur íslenskra lögfræð-
inga á ritvellinum. Býsnin öll liggja
nú þegar eftir hann af bókum, ritl-
ingum og ritgerðum og er maður-
inn þó rétt á miðjum aldri. Hver
bókin eftir aðra hefur komið út
um efni kennslugreina hans við
lagadeildina. En hann hefur ekki
haldið sig við þann vettvang held-
ur tekið skára á öðmm teigum.
Meðal annars hefur hann hneigst
að sögulegum og réttarsögulegum
viðfangsefnum. Skömmu eftir að
Páll lauk lagaprófi kom út rit-
gerðasafn hans um réttarsöguleg
efni, sem hann nefndi Brot úr rétt-
arsögu (útg. 1971). Þótti það ekki
lítið framtak og áræði af svo ung-
um manni.
Enn lætur Páll til sín taka á
sviði réttarsögunnr og nú er kom-
ið út ritgerðasafn, sem hann kallar
Svipmyndir úr réttarsögu. í bók-
inni eru níu ritgerðir og eru þijár
þeirra frumbirtar þar. Hinar hafa
flestar birst í Úlfljóti, tímariti laga-
nema. Langsta ritgerðin og sú
veigamesta birtist fjölrituð í þátta-
röð Félags áhugamanna um
réttarsögu 1984. Segir höfundur
í formála, að hann hafi verulega
breytt og aukið við ritgerð þessa.
Ritgerðin nefnist Aftökur og ör-
nefni og fjallar um framkvæmd
líflátshegninga og um aftökustaði
og ömefni tengd aftökum á ís-
landi utan alþingisstaðarins foma
við Öxará. Ritgerð þessi er nánast
framhald ritgerðar höfundar um
líkamlegar refsingar á Alþingi,
sem birtist upphaflega í Úlfljóti
1968. Nú dregur höfundur saman
mikinn fróðleik um refsifram-
kvæmd og aftökustaði um land
allt og tínir jafnframt til sagnir
og örnefni, er geta bent til, að
aftökur hafi farið þar fram. Held-
ur er þetta hrollvekjandi skrá.
Höfundur telur að vegna minja-
leysis sé vart hægt að tala um
réttarminjafræði heldur fremur
réttarstaðfræði. Hér er sannarlega
á ferðinni „tópogafía“ dauðans.
Hvað það er nú skýrist kannski
með þessari alkunnu vísu: „Guð-
mundur í gálga hékk, / gaurinn
fíngralangi, / þrumdi drótt í Þjóf-
astekk / og þeygi fríður hangi.“
Páll hefur víða leitað fanga um
heimildir og aflað sér upplýsinga
fróðra og staðkunnugra manna.
Hér er um stórmerka ritgerð að
ræða, byggða á viðamikilli heim-
ildaöflun. Má telja ritgerðir Páls
tvær um þetta efni aftökufræði
íslands. Til að fullkomna þessi
skuggalegu fræði vantar nú aðeins
böðlaævir og sakamannatöl.
Af öðrum áður birtum ritgerð-
um er að geta samantektar um
hina fornu lögbók íslendinga,
Jónsbók. Greinin birtist upphaf-
lega í Úlfljóti fyrir tíu árum í til-
efni af því, að sjö aldir voru liðnar
frá lögtöku bókarinnar. Meginefni
ritgerðarinnar er almennur sagn-
fræðilegur fróðleikur. Meiri fengur
hefði verið í umfjöllun um gildandi
Jónsbókarákvæði á síðari tímum
og dóma, þar sem reynt hefur á
þau. Höfundur víkur stuttlega að
þessu og fram kemur að hann
hefur skrifað um þetta. Finnst
mér einkennilegt, að hann skuli
ekki hafa tekið þá rannsókn með
í bókina.
í grein um höfuðglæpinn mein-
særi er fjallað um sögulega þróun
viðurlaga við slíkum brotum, rétt-
arheimildir svo og þjóðsögur og
sagnir um meinsæri íslenskar og
erlendar. Stutt ritgerð fjallar um
fornan rétt um manntjón af völd-
um dýra. í tengslum við það víkur
höfundur að dýrarefsingum og
dýrastefnum til forna. Þau tengsl
liggja ekki í augum uppi. Ritgerð
sem þessa er ekki ástæða til að
endurprenta, enda hefur verið bet-
ur fjallað um bótaábyrgð vegna
dýra en þarna er gert. Alllöng rit-
gerð er í bókinni um kirknaítök,
uppruna þeirra, heimildir, tegundir
ítaka, afdrif þeirra og brottfall
o.fl. Ér þetta hin gagnlegasta rit-
smíð. Höfundur hefur skrifað
grein um ítök og ítakarétt, sem
birtist í úlfljóti fyrir nokkrum
Kviðlétt dulræna
Békmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Einar Ingvi Magnússon: Dul-
rænn veruleiki. Frásagnir af
dulrænni reynslu
Útg. Skjaldborg 1992
Áhugi íslendinga á dulrænum efn-
um fer ekki á milli mála og bækur
um dulræn efni, ævisögur dulræns
fólks og fleiri þess háttar bækur
voru vinsælastar allra fram á síð-
ustu ár er harmreynslar reynslu-
sögur „þekktra" persóna ruddu
þeim út. Samt koma nú alltaf út
nokkrar bækur um þessi efni ár
hvert.
Fæstir treysta sér til að afgreiða
frásagnir af því sem kallast yflr-
náttúrleg fyrirbrigði með því að
þetta sé bara bull og vitleysa. lang-
flestir hafa kynnst því einhvern
tíma á lífsleiðinni að hafa skynjað
eitthvað sem ekki verður skýrt
með vísindalegum rökum. Og
grunnt er á trú á álfa og huldu-
fólk, tröll og alls kyns vættir.
Ekki má gleyma draumunum.
Margir eru þeir sem dreyma fyrir
daglátum eða eru berdreymnir og
ýmislegt þar að lútandi verður
varla véfengt. Þó er að vísu stund-
um seilst býsna langt í „ráðningu"
drauma.
Einhvers staðar las ég að ef
harðnar á dalnum í efnahagslegu
tilliti ykist þörf fólks fyrir að lesa
um dulræn/yfímáttúrleg efni.
Hvort á að kalla það flótta eða
ekki skal ósagt látið. En ef það
er rétt ætti þessi tegund bóka að
eiga framtíð fyrir sér hjá okkur
nú um stundir.
í bók Einars Ingva Magnússon-
ar eru margir þættir þar sem seg-
ir frá dulrænum fyrirbrigðum.
Bæði sem höfundur hefur reynt
sjálfur svo og frásagnir annarra
sem hann hefur viðað að sér úr
ýmsum áttum.
Þættimir em stuttir en þó það
sé oft kostur vantar stundum ítar-
legri skýringar og útlistanir svo
einhver akkur sé í þessum frásögn-
um. Einlægni höfundar er augljós
og það er vitanlega ágætt.
Þessir þættir Einars Ingva
Magnússonar munu varla svala
þorsta áhugamanna um dulræn
fyrirbrigði. Til þess eru þeir of
Einar Ingvi Magnússon
kviðléttir og ekki nóg til þeirra
vandað. Hreinlega ekki nógu vel
skrifaðir. Það hefði átt að lesa
handritið rækilega yfir og vinsa
úr. Þó ýmislegt sé fróðlegt er svo
ótrúlega margt sem er flatneskju-
legt og segir ekki nokkurn skapað-
an hlut að höfundi er ekki greiði
gerður með að gefa bókina út með
þessari fljótaskrift sem á henni er.
Um ástir og fegurð
Bókmenntir
Skafti Þ. Halldórsson
Sveinn Óskar Sigurðsson:
Tjaldborg tímans.
Ljóð. 55. bls. Myndskreyting:
Ríkharður III. Einbúi. 1992.
Ung skáld kveðja sér hljóðs. Það
er aldrei létt verk að leggja ljóð sín
undir annarra dóm. Stundum
kvarta menn undan því að ung skáld
séu bráðlát. Þau ættu frekar að
bíða þar til þau hefðu meiri þroska
og láta nægja að birta ljóð og ljóð
í tímaritum. Ég er ósammála þessu.
Vitaskuld skortir sum ung skáld
þroska en bókmenntir okkar væru
fátæklegar ef þau sýndu ekki þá
djörfung að birta hugverk sín. Mér
er líka nær að halda að samband
skálds, lesenda og gagnrýnenda
eigi verulegan þátt í mótun skáld-
skapar. Hvatning og gagnrýni á að
hafa áhrif. Auðvitað geta umsagnir
gagnrýnenda verið særandi en oft
vísar gagnrýni líka veginn.
Sveinn Óskar Sigurðsson nefnist
ungt skáld sem kveður sér hljóðs
með bók sem hann nefnir Tjaldborg
tímans. Þessi fyrsta bók hans er
metnaðarfull þótt segja verði eins
og er að höfundur á margt ólært.
Bókin er skreytt myndum eftir ann-
an unga mann sem segist vera súrr-
ealisti og nefnir sig Ríkharð III.
Meginyrkisefni Sveins eru ástir
og fegurð. Fjallað er um ástir hrif-
næms, ungs manns sem ræður sér
varla fyrir ást og fegurðardýrkun
og minnir um margt á nýrómantík-
era aldamótaáranna. Þar gætir
rómantískrar tvíhyggju og upp-
hafningar andans. I kvæðinu Til-
finning segir svo: „Hjá viðkvæmri
sál/ ég sæluna fann/ fegurð og
unað/ ánægjustundir."
Það er ekki einungis svo að róm-
antískra hugmynda gæti í kveðskap
Sveins. Orðaforði hans minnir einn-
ig á 19. öldina. Ekki er ég þó viss
um að það sé gert með vilja og
fínnst mér reyndar málfar ljóðanna
einn helsti galli þeirra. Oft er text-
inn háfleygur, jafnvel uppskrúfað-
ur: „Krans er á sál ef þitt sólríka
hjarta sættir sig ei við mína voluðu
ást, andardrátt minn.“ (16) Þar að
auki notar Sveinn miklu oftar lýs-
ingarorð til að lýsa en ljóðmyndir.
Hann talar um litríka sál, þjakaða
líf, tárvotar sálir, mikil hjörtu, dýrð-
lega ást og göfuga ást en allt þetta
gerir ljóðin þunglamaleg og gamal-
dags. Hvað eftir annað kemur fyrir