Morgunblaðið - 19.12.1992, Qupperneq 10

10 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. DESEMBER 1992
Frá fjöru til fjalls
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Jón R. Hjálmarsson: Á akri
minninganna. 176 bls. Suður-
landsútgáfan. Selfossi, 1992.
Sagt er að Friðrik áttundi hafi
orðið snortinn mjög þegar hann
stóð á Kambabrún og horfði austur
yfír Suðurlandsundirlendið með
sínum stórfenglega fjallahring.
»Hér gæti verið heilt konungsríki,«
á hann að hafa sagt. Þetta var
árið 1907. Þeir, sem þá voru að
stíga sín fyrstu spor og enn lifa,
eru nú aldraðir menn. Fegurð Suð-
urlands er enn hin sama. En svip-
mót byggðarinnar hefur gerbreyst.
Og það eru einkum þær breytingar
sem lesa má um í ritum Jóns R.
Hjálmarssonar. Á akri minning-
anna er tíunda endurminningabók-
in sem hann hefur skráð á röskum
áratug. Tólf þættir eru í bók þess-
ari auk æviágripa viðmælenda. En
að sjálfsögðu koma þama miklu
fleiri við sögu. Ekki eru allir sögu-
menn Jóns fæddir á Suðurlandi,
eða Sunnlendingar yfirhöfuð.
Langflestir eru þó með einum eða
öðrum hætti tengdir þeim lands-
hluta. Þama er t.d. danskur mjólk-
urfræðingur, Henrý S. Jakobsen
að nafni, sem fluttist hingað til
lands 1939. Honum var gert að
dveljast hér aðeins árið því síðan
átti hann að gegna herkvaðningu
í landi sínu. En stríðið tálmaði för
hans. Afleiðingin varð sú að hann
dvelst hér enn. Og sér ekki eftir
því af frásögn hans að dæma.
Guðmundur Geir Ólafsson er
Eyrbekkingur að upprana. Sem
unglingur vann hann í bakaríi á
Eyrarbakka og síðan í apóteki á
sama stað. Báðir vora danskir,
bakarinn og apótekarinn. Þó hart
væri að lúta danskri stjóm urðu
margir Danir hér prýðisþegnar.
Þeir, sem um Suðurland ferðast,
geyma ekki alltént í minni að Eyr-
arbakki er í tölu merkustu sögu-
staða; sjá þar aðeins lítið og vina-
legt þorp. Áhrif Dana fyrirfínnast
þar naumast lengur.
Hildiþór, kaupmaður á Selfossi,
er fæddur í Dölum vestur. Þeir,
sem minnast malarvegarins gamla,
muna líka söluskálann hans sem
stóð nærri vegamótum gegnt Sel-
fossi. En þátturinn um hann fjallar
að litiu leyti um kaupmennsku,
mest um veiðiskap. Og fleiri segja
þama veiðisögur. Suðurland býður
upp á meiri íjölbreytni í sportveiði
en önnur hérað, bæði í ám og vötn-
um.
Þorsteinn Oddsson, gamall bú-
fræðingur frá Hvanneyri, sem
vann að jarðrækt fyrir sýslunga
sína eftir að námi lauk þar til hann
hóf sjálfur búskap, hefur líka frá
mörgu að segja. Þá trúðu menn
að aukin ræktun bætti ekki aðeins
landið heldur líka mannlífíð. Sú trú
var reyndar orðin ríkjandi þegar
Friðrik áttundi horfði yfír héraðið.
Þama koma og við sögu bændur
sem sinnt hafa félagsmálum fram-
hjá búskapnum. En fjöldi fá-
mennra sveitarfélaga hefur valdið
því að tiltölulega margir hafa orð-
ið að axla ábyrgð af því taginu.
Flestir era sögumenn Jóns
komnir til ára sinna. Ekki þó allir.
Yngst er kona fædd 1958. Hún
hefur samt frá talsvert miklu að
segja. En hún dvaldist á Hveravöll-
um í tvö ár við veðurathuganir
ásamt manni sínum. Bæði lýsir hún
daglegu störfunum þar og þó ekki
síður huglægu áhrifunum. Kristín
Þorfínnsdóttir, en svo heitir konan,
segir vel frá. Friðsældina notaði
hún meðal annars til að hugsa.
En það er nokkuð sem fáir iðka
nú orðið, og þá ekki alltaf með
árangri! »Tíminn sem þú hefur átt
þama á meðal jöklanna verður eins
og gullkista sem þú leitar til aftur
og aftur. Og í hvert skipti sem þú
leitar fínnur þú einhveija nýja dýr-
gripi. Þama áttu verðmæti sem
aldrei verða frá þér tekin og hvorki
mölur né ryð fær grandað,« segir
Kristín. Fegurð lands er mati háð
eins og hvað annað. Sá má þó
vera daufgerður í meira lagi sem
hrífst ekki af víðáttu Suðurlands.
Að víðemin geri menn víðsýnni í
orðsins fyllsta skilningi? Er ekki
sennilegt að svo geti verið? Sá sem
neitar því þrætir um leið fyrir að
menn verði fyrir áhrifum af um-
hverfí sínu.
Þegar Jón R. Hjálmarsson hóf
að safna í rit sitt fyrir hálfum öðr-
um áratug hitti hann fyrir fólk sem
fætt var fyrir aldamót. Bemsku
og æskuminningar þess vora að
jafnaði tengdar striti og erfiði.
Hvíldartímar gáfust fáir á fyrstu
áram aldarinnar. Stopular stundir
Jón R. Hjálmarsson
vora þá helst notaðar til lestrar. Á
þriðja og fjórða áratugnum fjölg-
aði tómstundum. Tók þá fólk að
láta fleira eftir sér. Nú er erfiðið
að mestu leyti úr sögunni. Frí-
stundimar era því gjaman notaðar
til hreyfingar og útivera. Kristín
getur um aðdráttarafl öræfanna
fyrir þá sem þangað sækja, »og
hjá flestum verður þetta lífsstíll,
því að allir þeir sem kynnast há-
lendinu að marki leita þangað aft-
ur og aftur.« — Ætli það sé ekki
svigrúmið sem íslendingar meta
framar öðram lífsgæðum þegar
öllu er á botninn hvolft, tækifærin
til að anda að sér hreinu lofti og
vera einn með sjálfum sér?
Suðurland er eklci aðeins yfír-
bragðsmikið til að sjá með tindi
Heklu hám og gamla Eyjafjalla
skalla við ský svo tekin séu að
láni orð þjóðskáldanna. Það er og
bæði sögufrægt og auðugt
stemmningu. Ef Vestmannaeyjar
era meðtaldar má segja að það
standi mestanpart undir þjóðarbú-
inu íslenska. Þar er fískinum land-
að og þaðan kemur orkan. Og
mannlífsmyndasafnið — það er líka
óþijótandi. Þó tíu bindi rúmi dijúg-
an á Jón R. Hjálmarsson enn eftir
að taka fyrir ýmis efni sem varða
þróun sunnlenskrar byggðar á
þessari öld. Enn er á lífi fjöldi fólks
sem man vel árin á milli stríða og
stríðsárin, en þá hurfu sveitimar
frá steinöld til vélaaldar og nýtt
Suðurland varð til. Og það er efni
í mikla sögu.
Fróðleikur um fótbolta
BÆKUR
Hjörtur Gíslason
Sigmundur Ó. Steinarsson. EM í
Svíþjóð - Saga Evrópukeppni
landsliða í knattspymu 1958 til
1992. 160 bls. Fróði - bóka og
blaðaútgáfa 1992
Sigmundur Ó. Steinarsson, blaða-
maður, hefur í bók þessari tekið
saman áhugaverðan fróðleik um
Evrópukeppnina í knattspymu, en
saga hennar hófst árið 1958. Bók-
inni er skipt þannig upp, að sagt
er frá keppninni sjálfri hveiju sinni,
en hún er haldin með Qögurra ára
millibili, einstökum leikjum og ein-
stökum leikmönnum, en sérkafli er
hveiju sinni um þátttöku íslendinga
í keppninni. Þá ritar Ellert B.
Schram, forseti ÍSÍ og fyrram for-
seti KSÍ, formála bókarinnar og
rekur þar ýmis minnisstæð atvik
úr þátttöku sinni í Evrópukeppni
landsliða í knattspymu. Sigmundur
hefur góða þekkingu á knattspyrnu
enda hefur hann ritað um íþróttir
í dagblöðin um alllangt skeið. Við
ritun bókarinnar og alla uppsetn-
ingu hennar nýtur hann reynslu
sinnar sem blaðamaður og er bæði
frásögn og uppsetning lífleg. Þá er
bókin full af margvíslegum fróðleik.
Ljósmyndir i bókinni era margar
og því betri sem nær líður í tíma
og kortagerð kemur ýmsum upplýs-
ingum til skila á skemmtilegan hátt.
Við lestur þessarar bókar riíjuð-
ust upp fyrir miðaldra bakverði
ýmsar frásagnir og atvik frá því
hann fylgdist grannt með fótboltan-
um, sem hann reyndar reynir enn
að gera. Það var gaman að rifja
upp kynnin við gamla „heimilisvini"
eins og George Best, Dennis Law,
Bobby Charlton, Eusebio og fleiri
og fleiri gamlar kempur og lesa um
stjömur dagsins í dag í ítarlegri
frásögn af Evrópukeppninni í Sví-
þjóð í sumar. Knattspyman hefur
löngum verið vinsæl íþrótt á íslandi
og einkum var það enska knatt-
spyman sem náði vinsældum hér
vegna sýninga sjónvarpsins frá
henni. Síðan hefur víddin aukizt og
við sjáum í hverri viku frá leikjum
í öllum helztu knattspymulöndum
Evrópu, auk þess sem dagblöðin
færa okkur stöðugar fréttir af
gangi mála. Við höfum því sæmi-
lega yfírsýn yfír það, sem er að
gerast en bók eins og þessi er eins
konar viðbót, sem gott er að glugga
Sigmundur Ó. Steinarsson
í, þegar rifja þarf upp söguna.
Fyrir fótboltafíkla er þetta því
bæði ágæt afþreying og uppfletti-
rit. Reyndar munu þeir, sem bezt
þekkja til, verðar varir lítils háttar
ónákvæmni á stundum, sem skýrist
væntanlega af því að yfirlestri
handrits hefur verið ábótavant. Slík
ónákvæmni er þó ekki í þeim mæli
að hún skemmi fyrir en hjá henni
hefði mátt komast.
1 inngangi höfundar segir svo:
„Bók þessi hefur að geyma öll úr-
slit EM, frásagnir af leikjum, leik-
mönnum, atburðum og fróðleiks-
punkta. Islenskir knattspymumenn
koma að sjálfsögðu við sögu. Nú á
dögum þekkja flestir frægustu
knattspymumenn Evrópu, enda má
segja að þeir hafi verið í stofunni
hjá knattspymuunnendum um allan
heim - á sjónvarpsskjá. Því miður
era snilldartaktar margra bestu
knattspymumanna heims ekki til á
myndböndum og því gera menn sér
ekki grein fyrir því hvað leikmenn
á áram áður vora miklir listamenn
á knattspyrnuvellinum. Margir
geyma minningamar í huganum.
Til að skerpa á þeim minningum
ákvað ég að kynna lesendur fyrir
150 af bestu knattspymumönnun-
um sem komið hafa við sögu í Evr-
ópukeppni landsliða.“
Bók Sigmundar gerði það ein-
mitt. Hún skerpti á minningum
mínum og gerir það vafalaust fyrir
þá, sem bókina Íesa.
Tveir heimar í hrífandi sögn
Bókmenntir
Einar Falur Ingólfsson
Amy Tan:
Leikur hlæjandi láns
Rúnar Helgi Vignisson þýddi.
Bjartur. 1992.
„Og þótt ég innrætti dóttur
minni hið gagnstæða varð hún al-
veg eins! Kannski vegna þess að
hún fæddist mér og varð stúlka
og ég fæddist móður minni og
varð stúlka. Við eram öll eins og
stigi, hvert þrepið tekur við af
öðra, á leið upp eða niður, en liggja
öll að sama stað“ (149).
Leikur hlæjandi láns er saga um
mæðgur. Ekki einar mæðgur held-
ur segja þær femar frá; mæðumar
era fæddar í Kína og ólust þar upp
fyrir 1949, en fluttust þá til Banda-
rílganna og þar fæðast dætumar.
Allar konumar átta hafa sína sögu
að segja og tengjast frásagnimar
gegnum matar- og spilaklúbb sem
mæðumar stofnuðu eftir komuna
til Bandaríkjanna; Klúbb hlæjandi
láns.
Amy Tan er fædd í Bandaríkjun-
um árið 1952, ekki löngu eftir að
foreldrar hennar fluttust þangað
frá Kína. Leikur hlæjandi láns er
fyrsta skáldsaga hennar, kom út
fyrir þremur árum og vakti þegar
mikla athygli, gagnrýnendur
kepptust við að hlaða hana lofí.
Og ekki að ástæðulausu því sagan
er ákaflega vel skrifuð og
skemmtilega vandaður og sannur
óður til upprana höfundarins. Óður
um samband mæðgna á öllum tím-
um og hvar sem er. Á síðustu áram
hefur vaxtarbroddurinn í banda-
rískri skáldsagnagerð birst hvað
helst í skrifum höfunda úr minni-
hlutahópum í samfélaginu, enda
ekki óeðlilegt að mikil geijun eigi
sér stað á mótum tveggja menn-
ingarstrauma. Amy Tan tilheyrir
þessum hópi og segist hafa verið
að reyna að átta sig á upprana
foreldra sinna og skilja sögumar
sem hún heyrði í æsku. Á titilsíðu
tileinkar hún söguna móður sinni
og minningunni um móður hennar
og bætir við: „Þú spurðir mig einu
sinni hvað ég mundi muna. Þetta
og margt fleira."
Það er erfítt að halda kínverska
andlitinu í Bandaríkjunum. „í
fyrstu varð ég að fela mitt sanna
andlit," (180) segir ein af mæðran-
um fjóram. Þær era innflytjendur
aldar upp i gerólíku samfélagi. Og
þótt þær reyni að vissu marki að
venja sig að siðum nýja landsins
horfa þær samt sem áður á heim-
inn með sínum kínversku augum
og era mótaðar af uppeldinu. Gjáin
milli kynslóðanna er djúp. Dætum-
ar þurfa ekkert að fela, þær eru
fæddar inn í bandarískt samfélag
og líta á sig sem böm þeirrar þjóð-
ar — ná sér að auki allar í hvíta
eiginmenn. Eftir því sem líður á
söguna kynnist lesandinn bak-
granni mæðranna, bakgranni sem
er svo ótrúlega fjarri því lífí sem
þær lifa í Bandaríkjunum. Bak-
granni sem stundum er blóði drif-
inn markaður af ríkidæmi eða fá-
tækt. Bakgranni sem er mótaður
af hjátrú og siðum sem dætumar
eiga erfítt með að skilja.
„Dóttir mín hefur sett mig í
minnsta herbergið í nýja húsinu
sínu.
„Þetta er gestaherbergið," segir
Lena af sínu bandaríska stolti.
Ég brosti. Að kínverskum hugs-
unarhætti er gestaherbergið besta
svefnherbergið, en þar sofa þau
hjónin núna. Þetta segi ég henni
ekki. Viska hennar er eins og botn-
laus Ijöm. Maður hendir steinum
út í hana og þeir sökkva ofan í
myrkrið og leysast upp. Það endur-
speglast ekkert í augum hennar
þegar þau horfa á mig.“ (169)
Ein dætranna er lögfræðingur
og fyrram skákmeistari. Samt er
hún mislukkuð í augum móðurinn-
ar sem kennir sjálfri sér um. „Það
er mér að kenna að hún er svona.
Ég vildi að bömin mín fengju bestu
blönduna — bandarískar aðstæður
og kínverska skapgerð. Hvemig
Amy Tan
átti ég að vita að þetta tvennt fer
ekki saman?“ (177)
Frásagnarhæfileiki Amy Tan
nýtur sín ekki síst í sögunum frá
IÓna. Lesandinn kemst ekki hjá
því að hrífast með og margt ótrú-
Íegra atburða ber fyrir mæðumar
1 æsku. Ein þeirra er ekki nema
tveggja ára þegar hún er heitbund-
in dreng úr nágrenninu og tólf ára
gefín fjölskyldu hans. Ónnur á
móður sem er ein af fjórum hjákon-
um efnaðs kaupsýslumanns, sú
þriðja er alin upp í miklu ríki-
dæmi, sem hvorki eiginmaður
hennar eða dóttir í Bandaríkjunum
vita af. Ein dóttirin hefur ekki
áhuga á að eignast böm og heldur
að móðir sín skilji ekki þá ákvörð-
un. En hún þekkir það af eigin
raun; ung deyddi hún eigin fóstur:
„Þegar hjúkranarkonumar spurðu
hvað þær ættu að gera við lífvana
barnið henti ég í þær dagblaði og
sagði þeim að pakka því inn eins
og físki og fleygja því í stöðuvatn-
ið. Dóttir mín heldur að ég viti
ekki hvað það er að vilja ekki eign-
ast bam.“ (173)
Það er ákaflega langt milli
tveggja heima sögunnar, Kína og
Vesturstrandar Bandaríkjanna og
ennþá lengra í menningarlegu til-
liti en landfræðilegu. Ein dóttir
nær að orða fjarlægðina þegar hún
er að leggja upp í brúðkaupsferð
til æskulands foreldranna og talar
um að hún og eiginmaðurinn muni
hefja sig til flugs í vestur til að
komast til austurs." (128)
Rúnar Helgi Vignisson hefur
þýtt Leik hlæjandi lands og ferst
það vel úr hendi. íslenskan býður
ekki upp á mállýskur eins og þær
sem þróast með minnihlutahópum
í stóram samfélögum, en Rúnari
Helga tekst engu að síður að gera
góða grein fyrir muninum á orð-
færi kynslóðanna tveggja. Útlit
bókarinnar er helsti gallinn. Sam-
setning og leturval á kápu er frá-
hrindandi og ná skemmtilegar
teikningar Kristínar Ómarsdóttur
ekki að bæta neitt þar úr. Jafn
góð og hrífandi skáldsaga og Leik-
ur hlæjandi láns á skilið betra út-
lit. Það skiptir máli þegar ná á til
lesenda.