Morgunblaðið - 19.12.1992, Qupperneq 16

16 B
Opf)
1992
Orðræða um
heimspekileg efni
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar Frímanns-
son
Þorsteinn Gylfason: Tilraun
um heiminn, Heimskringla Há-
skólaforlag Máls og menningar,
1992, 161 bls.
Það hljóta að teljast tíðindi að
Þorsteinn Gylfason sendi frá sér
bók um heimspeki. Þorsteinn hefur
siðustu 20 árin kennt heimspeki
við Háskóla íslands við mikinn
orðstír og mótað heila kynslóð
yngri manna og kvenna, sem hafa
gengið í gegnum nám í heimspeki
við HÍ, ásamt ýmsum öðrum raun-
ar. Hann hefur verið athafnasam-
ur ritgerðahöfundur um heim-
spekileg efni og ritstjóri, auk þess
sem hann skrifar reglulega um
margvísleg hugðarefni sín í þetta
blað.
En Þorsteinn hefur ekki sent
frá sér heila bók síðan Tilraun um
manninn kom út fyrir ríflega 20
árum, árið 1970. Sú bók sætti
verulegum tíðindum þá, var
óvenjulega vel rituð, djörf og
skarpleg. Hún var líka umdeild
vegna skoðananna, sem voru rök-
studdar í bókinni, en þar var sá
marxismi, sem tröllreið andlegu
lífi Vesturlanda þau árin, gagn-
rýndur.
Þær ritgerðir, sem Þorsteinn
hefur sent frá sér síðan þá, hafa
margar hveijar sætt verulegum
tíðindum. Hann gagnrýndi sál-
fræði sem fræðigrein með eftir-
minnilegum hætti, hann ritaði
nokkuð viðamikið mál um rétt-
læti, sem var á köflum verulega
skemmtilegt. Svo hefur hann hald-
ið fram guðleysi og gagnrýnt
fijálshyggju, sem hann raunar
kallar sérhyggju í þessari bók og
notar orðið fijálshyggja um þá
máttugu hugsunarhefð sem á sér
rætur í John Locke og hugmynd-
um manna um náttúrulegan rétt.
Nú hefur Þorsteinn látið fara
frá sér nýja bók, Tilraun um heim-
inn. í henni eru 5 kaflar. Tildrög
bókarinnar eru þau, að á sl. vetri
hélt Þorsteinn þijá fyrirlestra við
Háskólann á Akureyri og einn á
Fjórðungssjúkrahúsinu á Akur-
eyri. Þessir fyrirlestrar eru uppi-
staðan í bókinni, þótt þeim hafi
verið breytt á ýmsa lund, aukið
við þá efni og annað fellt út, eftir
efnum og aðstæðum.
í fýrsta kafla bókarinnar gerir
Þorsteinn grein fyrir hugmyndum
sínum um heimspeki og kenningu
sinni, að greiningar hans séu
ímyndir. í öðrum kaflanum segir
hann af efnishyggjunni og ódauð-
leikanum. Hugmyndin er sú, að
nútíma kenningar um samsemd
hreki hversdagslegar hugmyndir
manna um ódauðleikann, en hins
vegar ekki hina kristnu kenningu
um upprisuna og eilíft líf. Þriðji
kafli fjallar um geðveiki og skýr-
ingar á henni. Hann telur svo-
nefndar hughyggjuskýringar á
geðveiki ótækar, en geðveiki ein-
kennist af skynsemisbrestum og,
þegar til alls sé tekið, þá hljóti
efnishyggjuskýringar að vera þær
einu, sem hægt sé að fallast á.
Í fjórða kafla er ijallað um
meirihlutaregluna sem uppistöðu
lýðræðis og henni hafnað sem al-
gildri reglu. í leiðinni er vikið að
ýmsum öðrum hlutum eins og
umburðarlyndi og jafnrétti. í síð-
asta kafla bókarinnar er farið
nokkrum orðum um hlutverk rétt-
lætis í mannlegu félagi fremur en
um eðli réttlætis.
Eins og sjá má, er vikið að
ýmsum mikilsverðum málum á
þessum síðum. Iðulega er viðtekn-
um skoðunum ögrað og dregnar
afdráttarlausar ályktanir. Það er
mikill kostur á þessari bók, eins
og ýmsum öðrum ritum Þorsteins,
að í henni eru fjölbreytileg og
skemmtileg dæmi, sem notuð eru
til að bregða ljósi á röksemdir,
ýmist til að andmæla eða stuðn-
ings. „Byijum á að hugsa okkur
að einhveija nóttina taki framliðn-
ir, sem margir þekktu í þessu lífí,
að birtast í sjónvarpinu eftir að
útsendingu lýkur, og haldi því svo
áfram hveija nótt upp frá því.“
(Bls. 25.) Síðan er spurningin,
hveiju við eigum að trúa um ný-
bylgju af þessu tæi. Vangaveltur
um það leiða til ítarlegra rökræðna
um eðli samsemdar, hvað það þýði,
að hlutur sé einn og samur.
Þorsteinn skoðar þijár þver-
stæður um lýðræði í skilningnum
meirihlutaræði. Ég ætla að nefna
eina. Sú setning er kennd við
heimspekinginn Elisabeth
Anscombe. Setningin gengur út á
það, að viðhafi maður skilyrðis-
lausa meirihlutareglu í ákvörðun-
Þorsteinn Gylfason
um hópa sem eru stærri en 5 per-
sónur, þá gerist það, að meirihlut-
inn lendi í minnihluta í meirihluta
mála, sem ákvarðanir eru teknar
um. Þetta má sýna fram á með
einfaldri töflu, þar sem koma fram
niðurstöður í nokkrum málum.
Þetta er merkileg staðreynd og
allrar athygli verð. Það er hins
vegar ekki alveg ljóst, hvaða álykt-
anir ber að draga af henni. En
Þorsteinn vill draga nokkrar. Hann
vill til dæmis segja, að meirihlutinn
kúgi meirihlutann (bls. 111) og
hann vill líka kalla þessa staðreynd
þverstæðu og bætir við: „í þeirri
nafngift felst að það sé eins konar
mótsögn í hugsjóninni um meiri-
hlutaræði, eða lýðræðishugsjón-
inni eins og við getum líka sagt,
því að oft hugsum við okkur lýð-
ræði sem meirihlutaræði og jafn-
vel sem ekkert annað en meiri-
hlutaræði.“ (Bls. 103..)
Mér virðist óvarlegt að segja,
að meirihlutinn kúgi meirihlutann.
Það eina, sem við getum sagt í
rauninni, er, að einungis minni-
hluti nær fram vilja sínum að við-
hafðri skilyrðislausri meirihluta-
reglu. Ef við teljum æskilegt, að
sem flestir nái fram vilja sínum,
á meirihlutinn ekki að ráða í öllum
málum. Það er ekki sjálfgefið að
það að ná ekki fram vilja sínum
sé það sama og kúgun.
Ég held líka, að það sé villandi
að segja, að mótsögn sé nauðsyn-
legur hluti þverstæðu, jafnvel þótt
talað sé um eins konar mótsögn.
Að rata í mótsögn er að játa og
neita sama hlutnum. Þverstæða
er að fara frá ásættanlegum for-
sendum með góðum röklegum að-
ferðum til óviðunandi niðurstöðu.
Dæmi um þverstæðu er þverstæða
Zenóns um Akkilles og skjaldbök-
una. Akkilles fer í kapphlaup við
skjaldbökuna, gefur henni forskot.
Til að ná henni þarf hann að vinna
upp forskotið, en á meðan hann
gerir það hefur skjaldbakan náð
nýju forskoti, sem Akkilles þarf
að vinna upp. Forskot skjaldbö-
kunnar minnkar óendanlega mik-
ið, en Akkilles nær skjaldbökunni
aldrei. Þetta er klassísk þver-
stæða. En hún hefur verið leyst.
Ef í þverstæðu fælist nauðsynlega
mótsögn væri hún óleysanleg.
Þetta eru rök fyrir því að líta svo
á, að þverstæður feli ekki nauð-
synlega í sér mótsagnir. Meiri-
hlutaræði kann á köflum að vera
þverstæðukennt en það er ekki
mótsagnakennt.
Það mætti hafa margt fleira að
segja um þessa bók. Hún er vel
úr garði gerð, kápan sérlega fal-
leg, lesmál er vel upp sett og ég
fann aðeins eina prentvillu. Bókin t
er áfar vel skrifuð, enda er Þor- •
steinn í hópi ritfærustu manna,
og hún er fjörleg og skemmtileg
aflestrar. Það nota vonandi ýmsir
nokkrar stundir nú um jólin til að
lesa hana.
Að vera
ferðamaður
Bókmenntir
Kristján Kristjánsson
Flakkað um 5 lönd. Kjartan
Ólafsson. 186 blaðsíður. Skjald-
borg 1992.
Hér birtast á einni bók fimm
ferðaþættir, aðgreindir eftir löndum
eins og Kjartans er siður, þó að
þeir tengist einni og sömu ferðinni
í raun og veru. Þrír þættir geyma
frásagnir af ferðum hans og dvöl í
íran, Afganistan og Pakistan og í
tveim þáttum segir af stuttum
heimsóknum til Nepals og Ceylon.
í nóvemberbyijun 1955 heldur
Kjartan Ólafsson frá Bagdad áleiðis
til Teheran í íran og er það upphaf-
ið á tæplega tveggja ára dvöl hans
í Asíulöndum. Um miðjan desember
heldur hann áfram yfir til Afganist-
ans og á jóladag er hann kominn
til Lahore í Pakistan þar sem hann
dvelur til vors og lærir úrdú í Ori-
ental Collega. Um vorið bregður
hann sér yfir til Indlands og er þar
um sumarið en frá þeim tíma segir
Kjartan í bók sinni „Undraheimar
Indíalanda" sem kom út 1983. í
apríl 1956 er hann viðstaddur krýn-
ingu í Nepal og í ágúst sama ár
skýst hann til Ceylon, eða Sri Lanka
eins og það heitir í dag. Um haust-
ið snýr hann aftur til Lahore og
stundar nám í Oriental College eins
og veturinn áður og síðan rekur
hann slóð sína til baka um Afganist-
an og íran. í íran dvelur hann til
hausts, leggur stund á persnesku
og ferðast um landið, m.a. til þess
hluta Kúrdistan sem liggur innan
landamæra írans. Frá Teheran
flýgur hann svo heim til íslands.
Með hliðstjón af því sem átt hef-
ur sér stað í íran og Afganistan
síðasta áratug hljóta ferðir Kjartans
að vekja forvitni en einhver kann
að spyija hvaða erindi frásagnir af
ferð sem var farin fyrir rúmum 35
árum eigi vð lesendur í dag, sér-
staklega þar sem raunverulegt gildi
þeirra liggur ekki í augum uppi.
Hér er ekki sagt frá neinum stórvið-
burðum, hetjudáðum eða skelfileg-
um hrakningum þótt ferðalagið
hafi verið strembið á köflum. Eins
kann einhver að efast um gildi
slíkra frásagna á tímum margs
konar fræðsluþátta í sjónvarpi sem
ættu að svala allri okkar forvitni
um fjarlægar slóðir og framandi
þjóðir, (svo ekki sé minnst á stríð
í beinni útsendingu!). Hljóðar ekki
ein klisjan eitthvað á þá leið að ein
mynd segi meira en þúsund orð?
Hver skyldi þá ávinningur lesand-
ans vera af slíkri bók?
Svo ég snúi aðeins út úr annarri
klisju: Að lesa góða ferðasögu er
trúlega það sem kemst næst því
að sitja á sama stað — og vera
samt ferðamaður. Og þá ber þess
að geta að að vera ferðamaður er
ekki það sama og að vera túristi.
Ferðamaðurinn temur sér ákveðna
lífshætti og lífssýn sem á ekkert
skylt við túristann sem hleypur um
heiminn með myndavélina sína. í
góðri ferðasögu skiptir ferðamaður-
inn sjálfur kannski ekki minna
máli en þær slóðir sem ferðast er
um. Og svo er um Kjartan Ólafs-
son. Þessir þættir eru góð viðbót í
ferðasögusafn hans, ritaðir í þeim
dálítið sérviskulega stíl sem menn
hafa ekki verið á eitt sáttir um en
fellur þessum lesanda ágætlega í
geð. í för með honum finnst mér
ég vera ferðamaður.
Kjartan Ólafsson
Forvitnin og fróðleiksþorstinn
teymir Kjartan ekki alltaf á sögu-
fræga staði þótt hann sæti lagi og
skoði það sem markverðast telst í
hveiju landi. Einnig gerist hann
stundum pílagrímur eins og þegar
hann leitar uppi grafhýsi skáldsins
Ómars Khayyams og færir dreypi-
fóm, tæmir bikar af víni og hvolfir
honum á stall styttu sem stendur á
gröf skáldsins og fer með eitt ljóða
hans á persnesku.
Vissulega miðlar Kjartan upplýs-
ingum og fróðleik og tekst þá oft
vel upp þegar hann tengir saman
Iand, sögu og þjóð. Hugleiðingar
hans eru oft skemmtilegar og húm-
orinn af ætt fornsagna líkt og
stíllinn sjálfur. Dálítið er um endur-
tekningar en þó sjaldan til vansa.
Frásögnin er þó ekki njörfuð niður,
ekkert er honum óviðkomandi,
hversu lítilfjörlegt og þarflaust það
kanna að virðast, lýst er smáatvik-
um margskonar sem raðast saman
í fjölskrúðuga mynd og skapa til-
fínningu fyrir raunverulegt ferða-
lagi.
Frágangur bókarinnar er góður
að öðru leyti en því að prentvillur
finnast í henni fullmargar.
Diddú
Hljómdiskar
Oddur Björnsson
Sigrún Hjálmtýsdóttir syngur
óperuaríur. Þjóðarfílharmón-
íuhljómsveitin í Litháen.
Sljórnendur: J. Domarkas og
Teije Mikkelsen. Sinfóníu-
h(jómsveit íslands. Stjórnandi:
Robin Stapleton. Skífan hf.
Sigrúnu Hjálmtýsdóttur virð-
ast flestir vegir færir — og jafn-
vel greiðfærir — í sönglistinni,
gildir einu hvort um er að ræða
óperur og óperettur eða alþýð-
legri lög, sem geta líka verið
gullfalleg og góð, eins og allir
vita. Lifandi (á maður að segja
útgeislandi?) persónuleiki hennar
spillir ekki fyrir — eða öllu held-
ur á sinn þátt í gæðum söngs-
ins, og þess vegna vill maður
helst hlusta á hana í lifandi flutn-
ingi á sviði eða í eigin persónu
heima í stofu (sem þarf að vísu
að vera stór!).
Söngur á þessum „standard"
býður heim hugleiðingum um
samanburð við það besta — eða
það sem manni þykir best hæfa
tónverkinu, sem leiðir svo hug-
ann að stíl, gerð raddarinnar og
persónuleika eða það sem maður
kallar karakter. Einnig hefur
maður þörf fyrir að heyra hlutina
í stærra samhengi. Söngur Næt-
urdrottningarinnar verður ekki
eins beittur og dramatískur rif-
inn úr samhengi, söngur Sú-
sönnu ekki jafn blíður og angur-
vær. Samsafn af ólíkum glæsiar-
íum (og söngvum) verður alltaf
dálítið líkt blönduðu konfekti og
Sigrún Hjálmtýsdóttir
sumir molarnir ljúfengari en aðr-
ir.
Varla hefur Sigrún „kóler-
atúr“-rödd, þó hún fari létt með
að syngja slíkar aríur. Hún virð-
ist ráða við allt — að vísu með
dálítið misjöfnum árangri (tón-
arnir ekki alltaf jafn fallegir, en
stundum glæsilegir). Best er hún
í þremur síðustu „númerunum"
á þessari aríusiglingu sem reynir
ekki lítið á kunnáttu og getu
söngkonunnar.
Ekki fæ ég heyrt að Sinfóníu-
hljómsveit íslands gefi litháísku
fílharmóníunni neitt eftir, og ef
eitthvað er virðist íslenska hljóð-
ritunin betur unnin tæknilega.