Morgunblaðið - 14.02.1993, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ
MINIMINGAR
SUNNUDAGUR 14. FEBRUAR 1993
Einar Olgeirsson, fyrr-
verandi alþingismaður
Einar Olgeirsson við bókaskáp á heimili sínu. Uósm.: þjóðviijmn
Einar Olgeirsson fyrrverandi al-
þingismaður lést 3. febrúar sl. rúm-
lega 90 ára að aldri.
Með honum er fallinn frá einn
litríkasti og áhrifamesti stjórnmála-
maður íslendinga á þessari öld.
Allir miklir stjórnmálamenn bera
að nokkru svipmót síns tíma. Þeir
sem lifa á tímum mikilla þjóðfélags-
breytinga taka óhjákvæmilega á sig
mynd skarpra skila og harðra
átaka. Þeir verða oft umdeildir,
verða að þola last og ámæli sumra,
en hljóta gjaman mikið lof og mikla
aðdáun annarra.
Einar Olgeirsson kom heim frá
námi í Þýzkalandi, ungur maður
árið 1924. Hann hóf strax þátttöku
í pólitík á Akureyri. Stofnaði Jafn-
aðarmannafélag Akureyrar og
gerðist strax ákafur talsmaður
hinnar ungu og upprennandi verka-
lýðshreyfingar á Norðurlandi.
Á þessum ámm var ný þjóðfé-
lagshreyfing að hasla sér völl í ís-
lenzkum þjóðmálum. Verkalýðsfé-
lög voru stofnuð í hveijum þéttbýl-
isstáðnum af öðrum. Nokkur ný
félög á hveiju ári. Og síðan komu
sambönd þessara félaga. Verka-
lýðssamband Norðurlands, Alþýðu-
samband íslands og enn fleiri sam-
bönd síðar.
Einar Olgeirsson kemur til starfa
einmitt á þeim tíma, þegar hin nýju
stéttarsamtök alþýðu eru að skipu-
leggja sig og búa sig undir sókn
til bættra lífskjara. Einar Olgeirs-
son hafði eins og margir aðrir ung-
ir menn, á þeim tíma, heillast af
kenningum sósíalismans. Þær
kenningar voru jafnframt grund-
vallar stefnumið hinnar ungu og
rísandi verkalýðsstéttar. Þegar Ein-
ar Olgeirsson kom heim árið 1924
voru allir íslendingar, sem þá köll-
uðu sig sósíalista og sem af áhuga
tóku þátt í skipulagsmálum verka-
lýðshreyfingarinnar, í einum og
sama pólitíska flokknum, í Alþýðu-
flokki Íslands.
Alþýðuflokkurinn var þá varla
fullkominn stjómmálaflokkur, eins
og merking þess orðs er í dag. Al-
þýðuflokkurinn var hinn pólitíski
armur verkalýðshreyfingarinnar og
þannig eins og deild í Alþýðusam-
bandi íslands.
Alþýðuflokkurinn var 1924
áhrifalítill pólitískur flokkur á Al-
þingi, hafði aðeins einn alþingis-
mann. Einar Olgeirsson varð strax
með afbrigðum duglegur og harð-
sækinn forystumaður verkalýðsfé-
laganna og mótaði kröfur þeirra og
sóknarfæri. En hann var jafnframt
harð-pólitískur og skilgreindi í ræð-
um sínum og skrifum þjóðfélags-
lega stöðu verkafólks og gerði jafn-
hliða kröfur um hækkað kaup og
aukin þjóðfélagsleg réttindi launa-
fólks.
Á aðalstarfstíma Einars Olgeirs-
sonar, frá miðjum þriðja áratugnum
til loka þess áttunda, eða á 55 ára
tímabili, gerðust gífurlega stórtæk-
ar breytingar í íslensku þjóðlífi.
Á þessum tíma ris verkalýðsstétt-
in upp, nær stórkostiegum árangri
og er viðurkennd sem eitt áhrifarík-
asta þjóðfélagsaflið.
Þáttur Einars Olgeirssonar í
þessari þjóðfélagsþróun er líklega
meiri en nokkurs annars eins
manns.
Það voru vissulega mikil tímamót
1924 þegar Einar er að hefja sín
pólitísku afskipti. Þá eru stjórn-
málaflokkamir að verða til í þeirri
mynd sem við þekkjum þá í dag.
íhaldsflokkurinn var formlega
stofnaður 1924. Hann var forveri
Sjálfstæðisflokksins. Framsóknar-
flokkurinn gat varla heitið formleg-
ur stjómmálaflokkur fyrr en um
1923 og Alþýðuflokkur fer varla
að hafa flokkspólitísk áhrif fyrr en
um miðjan þriðja áratuginn.
Einar var í byijun einn glæsileg-
asti forystumaður gamla Alþýðu-
flokksins. Hann mætti á almennum
stjórnmálafundum með Haraldi
Guðmundssyni gegn Ólafi Thors og
Jónasi frá Hriflu.
Einar var talinn maðurinn á bak
við kosningasigur Erlings Friðjóns-
sonar á Akureyri árið 1927.
En Einar, eins og margir merkir
stjómmálamenn, mátti þola mótlæti
og ýmsa pólitíska erfiðleika.
Gamli Álþýðuflokkurinn klofnaði
og Einar stofnaði nýjan flokk.
Hann stóð aftur í því fáum árum
síðar að reyna að sameina alla ís-
lenzka sósíalista í einum flokki.
Hann varð síðar formaður Sósíal-
istaflokksins 1939 þartil flokkurinn
var lagður niður.
Einar var í forystu fyrir stofnun
Alþýðubandalagsins 1956 og síðar
fyrir því að gera Alþýðubandalagið
að formlegum stjómmálaflokki.
Allan þennan tíma er Einar 01-
geirsson pólitískur foringi þeirra
sem mest áhrif höfðu á framgang
hinnar voldugu verkalýðshreyfing-
ar.
Einari tókst á þeim tíma að hnýta
saman sterka og markvissa verka-
lýðsstefnu þeirra sem unnu í stétt-
arfélögum og hinna sem stóðu i
pólitískri flokkabaráttu á Alþingi
og í ríkisstjóm.
Einar Olgeirsson var glæsilegur
pólitískur foringi.
Hann var mikill mælskumaður —
hreif með sér alla áhugasama
áheyrendur. Einar hafði ekki aðeins
lipurt tungutak. Hann var afburða
fróður, jafnt í þjóðfélagsfræðum og
í bókmenntum og í allri sögu. Á
námsárum sínum í Þýzkalandi lagði
Einar stund á þýzkar og enskar
bókmenntir. Þekking hans á bók-
menntum kom víða fram. Það var
hrein snilld í augum okkar, ungra
manna, sem hrifumst af ræðu-
mennsku og ritgerðum Einars,
hvernig honum tókst að tengja sam-
an pólitískan boðskap og það sem
fremstu skáld og listamenn íslend-
inga höfðu sagt og skrifað. Tilvitn-
aiiir Einars í Þorstein Erlingsson,
Stephan G. Stephansson, Halldór
Laxness, Þórberg Þórðarson og fjöl-
marga aðra voru okkur mikil upp-
örvun.
Ég var með Einari Olgeirssyni á
Alþingi í 25 ár. Það var gott að
vera í skjóli hans fyrstu árin, en
þó var ennþá betra að njóta yfir-
burða þekkingar hans á flestum
þeim málum sem við þurftum að
fást við. Einar var ekki aðeins harð-
ur kröfugerðarmaður um hærra
kaup og bætt kjör vinnandi fólki
til handa. Hann var stórtækur hug-
sjónamaður um þjóðfélagsumbæt-
ur, um betri atvinnutæki, um meiri
þjóðarframleiðslu og um hagkvæm-
ari rekstur atvinnufyrirtækja.
Glöggt dæmi um þessa hlið Einars
Olgeirssonar var nýsköpunarræðan
hans fræga. Einar gerði sér vel
ljóst, að á hernámsárunum hafði
þjóðin fengið mikið fjármagn milli
handa. Það fjármagn hafði eðlilega
að miklum hluta farið í hækkun
kaups og margvíslega eyðslu. Hann
vissi að til þess að hægt væri að
halda þeim lífskjörum sem náðst
höfðu þurfti nýtt og öflugra ís-
lenzkt atvinnulíf. Einar var einn
aðalhöfundur nýsköpunarstjórnar-
innar, þeirrar stjórnar sem tryggði
að verulegur hluti stríðsgróðans
færi til framtíðar atvinnuuppbygg-
ingar. Mörgum þótti undarlegt að
Einar skyldi ekki verða ráðherra í
nýsköpunarstjórn Ólafs Thors._
Mér er vel kunnugt um, að Ólaf-
ur lagði hart að Einari að taka sæti
í þeirri stjórn og enginn vafi er á,
að Einari þótt vænt um þá stjórn
og vildi flest fyrir hana gera. En
við sem þekktum Einar bezt skild-
um afstöðu hans.
Einar sóttist aldrei eftir vegtyll-
um. Hann einblíndi ekki á ráðherra-
stólinn. Hann tók hins vegar sæti
í Nýbyggingarráði þar sem átti
bæði að leggja línurnar og sjá um
framkvæmdina.
Einar Olgeirsson var einstakur
persónuleiki. Hann var hvers manns
hugljúfi. Vinmargur og með af-
brigðum vinsæll. Þegar Einar náði
kosningu í alþingiskosningunum
1937 vissu allir, að flokkur hans
átti ekki allt það fylgi sem hann
fékk. Vinsældir Einars náðu langt
út fyrir flokkinn. Þeir voru líka
margir sem vildu að rödd hans og
frábær ræðumennska næði inn á
Alþing.
Ritstörf Einars voru mikil. Hann
gaf út nokkrar bækur, einkum um
þjóðfélagsmál og fjölmarga ritlinga.
Skrif hans í blöðum flokksins og í
tímaritinu Rétti eru orðin mikil.
Einar gegndi fjölmörgum trúnað-
arstörfum. Mér eru sérstaklega
minnisstæð störf hans í nefndum
sem undirbjuggu lýðveldisstofnun-
ina og sem áður höfðu fjallað um
það viðkvæma en mikilsverða mál
að slíta sambandinu við Dani.
Einar var einarður og ákveðinn
fylgismaður þess, að sambandinu
yrði slitið og það sem fyrst og lýð-
veldið stofnað. Undirbúningur og
framkvæmd þess máls var ekki jafn
auðvelt og margir virðast halda nú
í dag.
Hin miklu og erfiðu störf Einars
reyndu, eins og skiljanlegt er, mjög
á heimili hans.
Að Einari var oft sótt af hörku
og án miskunnar.
í orrahríðinni sjálfri þoldi hann
það. En heima var eiginkona hans,
Sigríður Þorvarðardóttir.
Á henni mæddi mikill þungi, þeg-
ar harðast var sótt að Einari og
hann borinn verstu sökum.
Sigríður kona Einars mátti sjá á
eftir manni sínum á stríðsárunum,
þegar Einar ásamt fleiri flokks-
bræðrum hans var tekinn af erlend-
um hermönnum og farið með hann
í fangelsi í Englandi. Sigríður kona
Einars er mikil sómakona. Hún
varð að hlusta á árásir og illyrði
eigin flokksbræðra Einars í innan-
flokksdeilum og vera jafnvel sjálf
borin hinum verstu sökum.
Slíkt verða eiginkonur stjóm-
málamanna oft að þola.
Sigríður Þorvarðardóttir, eigin-
kona Einars, stóð með honum öll
hans löngu og ströngu ár. Hún lifír
mann sinn, nú á nítugasta aldursári.
Síðustu árin tókst hún á við ný
og vandasöm verkefni. Hún hélt
sinni verndarhendi yfír Einari og
var honum allt.
Nú þegar Einar er allur þakka
ég honum samfylgdina og sam-
starfið. Ég veit að ég þakka honum
jafnframt fyrir hönd allra félaga
okkar sem með honum unnu. Eng-
inn á þó Einari Olgeirssyni meir
að þakka en íslenzk alþýða, sú
verkalýðshreyfing sem enn er stór
og sterk, þó að henni sé vegið af
gamalkunnum andstæðingum.
Sigríður, og allir aðstandendur
Einars, ég og kona mín vottum
ykkur samúð við fráfall Einars. Við
minnumst þess öll að með Einari
Olgeirssyni er fallinn einn glæsileg-
astí og áhrifamesti stjómmálamað-
ur íslands. Starf hans lifir og mun
áfram knýja til sóknar alla þá sem
vinna vilja að framförum og betra
mannlífi.
Lúðvík Jósepsson.
Peder Furubotn var í áratugi leið-
togi norskra kommúnista. Hann var
langtímum saman í Moskvu í her-
búðum Kómintems. Hann hefur
lýst þeim tíðindum sem hann varð
vitni að þar í minnisgreinum frá
þeim tíma er hann hafði forystu
fyrir norskum kommúnistum. Þess-
ar minnisgreinar komu seinna út á
bók hjá norska Gyldendal-forlaginu:
„Peder Furubotn 1890-1938“; höf-
undur bókarinnar er Torgrim Title-
stad. í þessari bók sá ég athyglis-
verða minnisgrein um Einar 01-
geirsson sem ég lagði til hliðar í
möppusafni mínu, ákveðinn í að
koma þessum texta einhvern tím-
ann á framfæri. Ég kýs að gera
það nú. Þar segir:
„íslendingar áttu líka sína full-
trúa í Kómintern. Þar var fremstur
Einar Olgeirsson, sem einnig dvald-
ist í Moskvu á þriðja áratugnum.
Hann fæddist 1902 og nam við
Háskólann í Berlín 1921-1924. Frá
1937 til 1967 sat hann á Alþingi
og hefur tekið mikinn þátt í ís-
lensku þjóðfélagslífi. Bók hans „Frá
ættasamfélagi til ríkisvalds" hefur
komið út á norsku — forvitnileg bók
um sviptingarnar í gamla ættasam-
félaginu. Einar Olgeirsson segir að
hann hafi alltaf verið góður kunn-
ingi Peders Furubotns. Furubotn
segir:
„Einar Olgeirsson var einn þeirra
sem ég þekkti best. Hann var lengi
kommúnistaflokkurinn á íslandi.
Við vissum ekki um neinn annan
en Einar Olgeirsson. Hann var
framúrskarandi félagi með þjóðleg-
ar rætur. En þjóðlegar rætur voru
forsendur margra þeirra sem dvöld-
ust í Moskvu. Þannig var það líka
með Einar Olgeirsson. Hann hafði
fyrst og fremst áhuga á pólitíkinni
í eigin landi. Hann var kannski
fremur borgari en kommúnisti í
þrengsta (sekterisk) skilningi.““
Þannig kom Einar Olgeirsson
útlendingum fyrir sjónir og þannig
minntust þeir hans.
Þetta er það fyrsta sem ég vil
draga fram í minningarorðum um
Einar Olgeirsson. „Land, þjóð og
tunga“ voru fyrir honum „þrenning
sönn og ein“ eins og öllum þeim
þúsundum og aftur þúsundum ís-
lendinga sem hann hafði áhrif á
með starfi sínu, ræðum og riti í
áratugi.
Nú er þessi maður allur, níutíu
ára að aldri. Með Einari Olgeirssyni
deyr heil öld íslenskra stjórnmála —
öld sem hefur skilað þessari þjóð
meiri breytingum en hinar aldirnar
samanlagðar. Árangurinn af ævi-
starfi Einars og félaga hans er ótrú-
legur; þjóðin, sem áður var hálf-
dönsk í moldarkofum, getur nú
staðið upprétt, sjálfstæð, í velferð-
arþjóðfélagi. í einu orði: Bylting. Á
þessum tímamótum verður margt
sagt um Einar, meðal annars verður
sagt að með honum sé genginn einn
áhrifamesti stjórnmálamaður ís-
lenskrar stjórnmálasögu á þessari
öld. Það er ekki mikið sagt því að
Einar Olgeirsson var áhrifamesti
stjórnmálamaður á vinstri væng
íslenskra stjórnmála á þessari öld
eftir að Jónas Jónsson ákvað að
breyta Framsóknarflokknum í mið-
flokk. Og leiðtogar Alþýðuflokksins
voru í hálfa öld eftir stofnun Sósíal-
istaflokksins lítið annað en eins
konar andsvar við Einari Olgeirs-
syni.
Áhrif Einars Olgeirssonar sjást
ekki í mörgum húsum, reglugerðum
eða lögum. En þau sjást í heildar-
styrk verkalýðshreyfingarinnar á
íslandi. Áhrifin birtast í íslenskri
menningu, verkum tuga skálda, rit-
höfunda, listmálara og tónskálda.
Þau sjást í sjálfstæðisbaráttunni í
sextíu ár og þau sjást í jarðvegin-
um, grunninum sjálfum, og þeirri
staðreynd að við höfum til skamms
tíma búið við jafnaðarhugsjón á
mörgum sviðum á íslandi sem Sjálf-
stæðisflokkurinn hefur ekki einu
sinni þorað að vera á móti í verki
— fyrr en nú allra síðustu misserin.
Nú þegar Einar fellur frá eru 26
ár frá því að hann lét af störfum
sem þingmaður. Engu að síður er
hann enn svo umdeildur að lát hans
vekur snögg viðbrögð í bijóstum
þúsunda manna: Fyrst þeirra sem
dáðu Einar og verk hans en ekki
síður innra með hinum sem eiga
enn fátt annað en neikvæðar tilfinn-
ingar í garð hans. Að undanförnu
hefur mikið verið gert til þess, m.a.
í þessu blaði, að sverta Einar 01-
geirsson — og þá er ég ekki að
tala um síðasta Reykjavíkurbréf.
Gefnar hafa verið út heilu bækurn-
ar í því sama skyni. Kenningin er
sú að þessi maður hafí í raun viljað
gera ísland að einu af ríkjum Sovét-
ríkjanna sálugu. Ég segi og skrifa:
Ekkert er meiri fjarstæða. Vissu-
lega gerðist margt í Sovétríkjunum
sem var forkastanlegt og vissulega
voru íslenskir sósíalistar um skeið
ekki nægilega opnir í gagnrýni sinni
á hið sovéska alræðiskerfi — sumir
voru eins og slegnir blindu. Á þeim
tímum kreppunnar og fasismans
var oft allt blandið bamaskap, lævi,
raunsæi og ofstæki í senn. En þá
voru menn líka að beijast um brauð-
ið handa barninu sínu — ekki annað
brauðið heldur eina brauðið til að
bjarga barni frá hungri. Þá eru til-
finningarnar heitar og þeir sem í
dag þykjast vera nógu gáfaðir til
að fordæma baráttu þessa fólks og
tilfínningar þess — eru greinilega
ekki eins vitrir og þeir halda.
Einar Olgeirsson var hugsjóna-
maður, eldhugi jafnaðarstefnunnar
— sósíalismans. Og rætur hans voru
hér á íslandi og hvergi annars stað-
ar. Þessu til staðfestingar er öll
hans saga:
— Sú ákvörðun hans og annarra
forystumanna Kommúnistaflokks-
ins að hefja samfylkingarbaráttu
þvert á kröfur meirihluta kommún-
istaflokksins á þeim tíma var til
marks um víðsýni Einars og í ævi-
sögu sinni gefur hann í skyn að
hann hefði heldur kosið að Alþýðu-