Morgunblaðið - 14.02.1993, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ MINNINGAR SUNNUDAGUR 14. FEBRÚAR 1993
háskólanám erlendis og síðan störf
við hinar nýju „innréttingar" Ný-
sköpunarstjórn arinnar. Þeir fengu
myndarlega styrki til framhalds-
náms í Ameríku og víðar erlendis.
Sjálfur upplifði ég framkvæmdir
Nýsköpunarstjórnarinnar við sum-
arstörf á togurum. Á togaranum
Tryggva gamla kynntist ég „and-
rúmsloftinu" í káetu hásetanna.
Tveimur árum seinna var ég orðinn
háseti á nýsköpunartogaranum Ing-
ólfi Arnarsyni. Þar var vinnuað-
staða allt önnur og betri en á
Tryggva gamla og í hæfilega stór-
um hásetakáetum á Ingólfí var loft-
ræstingin svo fullkomin að manni
leið eins og svæfí maður í tjaldi á
góðviðrisnóttu á Þingvöllum.
Einar Olgeirsson sá fyrr á árum
hina gróskufullu Weimarmenningu
eyðilagða af nasismanum. Róttækir
Tista- og vísindamenn, sem böðlar
Hitlers náðu ekki til, flýðu til lýð-
ræðisríkja vestursins, þar á meðal
margir til Bandaríkjanna. Þar voru
þeir hundeltir í annað sinn á ævinni
af McCarty-mönnum kaldastríðs-
ins.
Eins og Einar hafði upplifað hrun
Þýskalands og nýlenduveldis þess
eftir fyrra heimsstríð sá hann
breska nýlenduveldið hrynja eftir
síðara heimsstríðið á þessari öld.
Einar Olgeirsson lifði að fylgjast
með hruni kommúnismans í Sovét-
ríkjunum og Austur-Evrópu.
Lokaorð Einars í bók hans um
Rousseau eru þessi: „Meðan eymd
og undirokun ríkja á jörðinni, með-
an ijettur lítilmagans er einskis
virtur, en auðurinn í hávegum hafð-
ur, mun andi Rousseaus kveða lqark
í hina hrjáðu og smáðu, en dauða-
dóm yfír hveiju því þjóðfjelagi, sem
ójöfnuður og ofbeldi hafa myndað
og varðveitt. Andi Rousseaus mun
lifa og vaka með komandi kynslóð-
um og knýja þær áfram til karl-
mennsku og dáða, uns dýpsta og
kærasta hugsjón hans rætist.
Sögum brautryðjendanna lýkur
ekki, þótt þeir deyi.“
*~?Við Erla sendum Sigríði Þorvarð-
ardóttur eiginkonu Einars og allri
fjölskyldu hans innilegar samúðar-
kveðjur.
Ólafur Jensson.
Einar Olgeirsson verður öllum
minnisstæður sem honum kynntust.
Hvort sem þeir voru samheijar hans
eða andstæðingar í stjómmálum
hlutu þeir að játa að hann var bú-
inn óvenjulegum hæfíleikum; sem
mælskumaður átti hann fáa sína
líka; með afbrigðum snjall í sókn
og vörn og með víðtæka þekkingu
á flestum sviðum mannlegra sam-
skipta.
Á fyrsta kjörtímabili mínu á Al-
þingi 1963-67 var Einar á loka-
skeiði þijátíu ára þingmennskufer-
ils. Við áttum mikið og gott sam-
starf, en oft deildum við líka hart.
Á milli okkar var töluvert bil kyn-
slóða og skoðana. Hann var hertur
í eldi örbirgðarinnar á ámnum milli
stríða, en mín kynslóð bjó við þá
lífskjarabyltingu sem hann átti sinn
mikla þátt í á fimmta áratugnum.
Einar hóf þátttöku í stjómmálum
um það leyti sem rússneska bylting-
in vakti glæstar vonir í bijóstum
ungra manna um víða veröld, en
ungir vinstrisinnaðir menn af minni
kynslóð litu langflestir á fram-
kvæmd sósíalismans í Sovétríkjun-
um sem röð skelfílegra mistaka, er
væm dragbítur á stjórnmálastarf
jafnaðarmanna um heim allan.
Það vantaði þó ekki, að Einar
tæki ekki undir gagnrýni yngri
manna á ástandið í Austur-Evrópu.
Það var einmitt gmndvallarþáttur
í lífsviðhorfí hans, að valdið spilli
mönnunum. Hann var fræðimaður
í eðli sínu og afar víðlesinn. í stór-
merkilegu riti sínu, Ættarsamfélag
og ríkisvald í þjóðveldi íslendinga,
er það meginviðfangsefni hans,
hvemig spillt ríkisvald stórhöfðingj-
anna eyðilagði þjóðveldi Islendinga.
Honum duldist ekki, að hliðstæð
þróun var að eiga sér stað í Sovét-
ríkjunum, þótt aðstæður væm ólík-
ar.
Deilur þessara ára stóðu fyrst
og fremst um framtíð vinstrihreyf-
ingar á íslandi. Sósíalistaflokkurinn
sem Einar hafði stjómað af miklum
skörangsskap í meira en tvo ára-
tugi stóð á örlagaríkum vegamót-
um.
Einmitt á þessum ámm rétt fyrir
og eftir 1960 vom kommúnistar í
flestum nálægum ríkjum á miklu
undanhaldi og vom víða að einangr-
ast með öllu í fámennum söfnuðum.
Á Islandi er þróunin þveröfug; hér
flykktust fjöldamargir vinstrimenn
sem aldrei höfðu talið sig til komm-
únista til náinnar samvinnu við
vinstri jafnaðarmenn og kommún-
ista undir merkjum Alþýðubanda-
lagsins.
Það má skýra þessa séríslensku
þróun með margvíslegum hætti.
Islenskir kommúnistar undir for-
ystu Einars Olgeirssonar urðu
snemma mjög sterkir innan verka-
lýðshreyfíngarinnar. Þeir vom
raunsæir, hirtu lítt um gamlar teor-
íur en létu verkin tala og lögðu
mikið af mörkum til uppbyggingar
íslensks atvinnulífs í samvinnu við
pólitíska andstæðinga. Ásókn
Bandaríkjamanna til áhrifa og
hemaðaraðstöðu á íslandi ýtti um
leið undir, að íslenskir sósíalistar
og aðrir vinstrimenn fylktu liði til
varnar sjálfstæði landsins. Og þó
er meginskýringin eftir: náið sam-
starf Alþýðuflokksmanna við Sjálf-
stæðisflokkinn í verkalýðshreyfing-
unni kallaði á sem mesta samstöðu
á vinstri væng stjómmálanna.
Einar Olgeirsson var einn helsti
hvatamaður þess í Sósíalistaflokkn-
um að samfylkja með öðmm vinstri-
öflum. Þegar ég kom árið 1963 í
þingflokk Alþýðubandalagsins vom
fímm þingmenn þess í Sósíalista-
flokknum: Bjöm, Eðvarð, Geir og
Lúðvík auk Einars, en fjórir utan
hans: Hannibal og Alfreð frá Mál-
fundafélagi jafnaðarmanna og Gils
úr Þjóðvamarflokknum; sjálfur var
ég óflokksbundinn en hafði einkum
starfað með íjóðvarnarmönnum.
Samfylkingarstefna Sósíalista-
flokksins undir forystu Einars hafði
vissulega borið ríkulegan ávöxt. En
Sósíalistaflokkurinn var í upplausn
þegar hér var komið. Hörð og lang-
vinn átök urðu nú um skipulagsmál
hreyfíngarinnar sem lauk með því
að ákveðinn meginkjami hennar
ákvað 1968 að stofna nýjan form-
legan stjómmálaflokk er bæri nafn
hins gamla kosningabandalags, Al-
þýðubandalagsins, og í þeim flokki
yrði beinlínis bannað að vera í öðr-
um stjómmálaflokki eða flokkspóli-
tískum samtökum. Um svipað leyti
ákváðu Hannibal og Bjöm Jónsson
að stofna annan stjómmálaflokk.
. í Sósíalistaflokknum höfðu átök-
in snúist um það, hvort og hvenær
flokkurinn yrði lagður niður. Eng-
inn vafí er á því, að hefði formaður-
inn lagst á sveif með þeim sem vildu
framlengja líf flokksins, en þeir
vom meðal annars í meirihluta í
Reykjavík, hefði mikil flækja hlotist
af sem orðið hefði vinstrimönnum
fótakefli ámm saman. Einar var
að draga sig út úr stjórnmálum um
þetta leyti og var hættur á þingi.
Nú lauk hann sínum merka stjóm-
málaferli með því að hvetja íslenska
sósíalista til að sameinast í Alþýðu-
bandalaginu, —_ og meirihlutinn
fylgdi honum. Ýmsir þeirra sem
vildu viðhalda Sósíalistaflokknum
reyndu að vísu í næstu kosningum
að endurvekja flokkinn, en það mis-
tókst með öllu.
Einar Olgeirsson lauk því ferli
sínum sem áhrifamaður í stjómmál-
um, samtímis því sem núverandi
Alþýðubandalag var stofnað. Við
Alþýðubandalagsmenn minnumst
hans sem eins skeleggasta baráttu-
manns sem íslensk verkalýðshreyf-
ing hefur eignast og við þökkum
honum jafnframt fyrir ómetanlegt
framlag hans til samfylkingar ís-
lenskra vinstrimanna.
Ég færi Sigríði konu hans, Sól-
veigu dóttur hans og öðmm að-
standendum samúðarkveðjur okkar
hjóna.
Ragnar Arnalds.
í marsmánuði 1924 kom Einar
Olgeirsson, þá rúmlega tvítugur,
heim til Akureyrar eftir langa úti-
vist. Leið hans hafði legið um
Menntaskólann í Reykjavík og há-
skóla í Kauppmannahöfn og Berlín.
Hugur hans hefur vafalaust staðið
til frekara náms og fræðistarfa en
verkefnin sem biðu hans norðan
heiða gripu huga hans allan.
Enda var tekið til hendinni. Einar
gerðist á skömmum tíma helsti for-
ystumaður í verkalýðsbaráttu,
flokksstarfí og blaðaútgáfu vinstri
manna og virðist, þegar sagan er
skoðuð, sjaldan hafa verið langt
undan þar sem þjóðfélagsmál vom
á dagskrá.
Þegar sumarið 1924 stofnuðu
Einar og ellefu aðrir Jafnaðar-
mannafélagið á Akureyri og Einar
var kosinn fyrsti formaður þess.
Síðan rekur hver atburðurinn ann-
an. í apríl 1925 er Vekalýðssam-
band Norðurlands stofnað á Akur-
eyri. Einar Olgerisson á sæti í fyrstu
stjórn sambandsins sem ritari. 1931
tekur Einar við formennsku. 1. maí
er minnst í fyrsta sinn á Akureyri
vorið 1925. Einar Olgerisson er
fyrsti ræðumaður á fundi í fullskip-
uðum stóra sal samkomuhússins.
1. janúar 1926 tekur Verkalýðs-
samband Norðurlands við útgáfu
Verkamannsins og stjórnarmenn í
sambandinu taka að sér að ritstýra
blaðinu. 1931 tekur Einar formlega
við sem ritstjóri, en hann hafði allt
frá heimkomunni 1924 ritað lang-
mest allra í blaðið. Árið 1928-1931
er Einar formaður Verkamannafé-
lags Akureyrar.
Sem sagt, það er sama hvar bor-
ið er niður, Einar er í fremstu vígl-
ínu verkalýðs- og stjómmálabarátt-
unnar á vinstri vængnum. Hann
ferðast um Norðurland og aðstoðar
við að koma á fót verkalýsðfélögum
og jafnaðarmannafélögum. Hann
kennir fulla kennslu í Gagnfræða-
skólanum, sem þessi árin er að
beijast fyrir viðurkenningu sem
menntaskóli og að fá að útskrifa
stúdenta. En kennslan þar er ekki
nóg. Haustið 1925 stofna Einar og
Steinþór Guðmundsson kvöldskóla
í nafni Einars og sama ár ræðst
Einar í að semja ævisögu Rousse-
aus.
Eitthvað varð undan að láta. í
ljós kemur að Einar er með lungna-
berkla og varð hann rúmfastur um
tíma en fór seinna suður á Vífíls-
staði til lækninga. Það segir svo
sína sögu um eldmóðinn að tímann
á Vífílsstöðum notaði Einar til að
undirbúa kaup á tímaritinu Rétti
af Þórólfi í Baldursheimi og safna
að sér efni í útgáfuna.
Sumarið 1927 tekur Einar, sem
aldrei hafði nálgæt verslun komið,
að sér að áeggjan nokkurra helstu
síldarútgerðarmannanna á Siglu-
fírði, að fara utan og reyna að ná
samningum við Rússa um sölu á
saltsíld. Þá vom erfíðleikar á hefð-
bundnum saltsíldarmörkuðum ís-
lendinga í Svíþjóð og stefndi allt í
verðfall. Einar hafði gagnrýnt í
Verkamanninum dugleysi síldarút-
vegsmanna við að útvega nýja
markaði og þeir tóku hann á orð-
inu. 30. ágúst nær Einar í Kaup-
mannahöfn samningum við sovéska
verslunarsendinefnd um sölu á 25
þúsund tunnum af saltsíld og verð-
falli var afstýrt. Þannig hófust af-
skipi Einars af þessum málum, sem
urðu mikið starf hjá honum næstu
árin og þannig hófust síldarvið-
skipti í austurveg sem mikil saga
er orðin af.
Hér læt ég staðar numið þó íjöl-
margt sé ótalið af því sem Einar
Olgeirsson tók sér fyrir hendur frá
því hann kom til starfa á Akureyri
að afloknu námi 1924 og þar til
hann fluttist sumarið 1931, ásamt
Sigríði konu sinni, búferlum suður
til Reykjavíkur.
Það var ekki fyrr en ég hafði
kynnt mér sögu verkalýðs- og
stjómmálabaráttu á Norðurlandi á
þessum áram að ég skildi hvers
vegna enn, fullri hálfri öld síðar, lék
ijómi um nafn Einars Olgeirssonar
og ár hans fyrir norðan, þegar ég
kom þar á sviðið. Fyrir hönd norð-
lenskra verkalýðssinna og vinstri
manna vil ég færa honum þakkir
fyrir brautryðjendastarfíð þó síð-
búnar hljóti að teljast.
Að öðm leyti er ég þess fremur
vanbúinn að minnast Einars 01-
geirssonar. Okkur skildi rúm hálf
öld og persónuleg kynni urðu ekki
mikil. I huga mér stendur hann
fyrst og fremst sem eldhuginn og
hugsjónamaðurinn sem barðist
samkvjemt sannfæringu sinni og
vegna hennar en sóttist ekki eftir
vegtyllum persónulega.
Ymislegt af því sem Einar 01-
geirsson stóð fyrir sem stjórnmála-
maður sjá menn nú í nýju ljósi.
Birtan fellur á atburði sögunnar úr
annarri átt en lýsti samtímamönn-
unum. En jafn skylt og það er að
hlýða á dóm reynslunnar um tíma-
bil og atburði er hitt nauðsynlegt
til skilnings á hinu sama, að minn-
ast þeirra aðstæðna sem atburðina
skópu.
Einar Olgeirsson gaf frekara
nám og fræðimennsku upp á bátinn
þegar baráttan fyrir brauði norð-
lenskrar alþýðu átti orðið hug hans
allan. Þökk sé honum.
Steingrímur J. Sigfússon.
Þegar einstakur félagi og mann-
vinur er kvaddur, sækja mörg minn-
ingarbrot á hugann. Minningin um
einstakan forystumann í áratuga
baráttu fyrir bættum kjömm alþýð-
unnar og þar með betra þjóðfélagi
fyrir fjöldann. Þó að ekkert hafí
verið fjær Einari en hástemmdar
lýsingar á kostum hans, get ég
ekki látið hjá líða að drepa á fáein
atriði. Fyrst er til að taka stóran
hlut Einars í þeim stórstígu umbót-
um alþýðufólki til handa, sem urðu
á fjórða og í byijun fimmta áratug-
arins. Það sýndi því framsýni Ein-
ars, sem manna best gerði sér grein
fyrir, að til þess að bæta lífskjör
fjöldans enn frekar, varð að vera
stórátak í endursköpun og framþró-
un íslenskra atvinnuvega. Framtak
og stórhugur Einars naut sín í þess-
um efnum best, þegar sósíalistar
tóku höndum saman við sjálfstæðis-
menn, undir forystu Ólafs Thors,
að ráðast í stórfellda endursköpun
í kjölfar seinni heimsstyijaldar. Það
varð því miður ógæfa Islendinga,
að til þessara hluta fengu þeir allt
of skamman tíma og einungis litlum
hluta áætlana þeirra var hmndið í
framkvæmd. Við tók síðan kalda
stríðið, sem því miður klauf þjóðina
upp í andstæðar fylkingar. Ef þeim
félögum, Ólafi og Einari, hefði
auðnast að vinna saman að þeirri
uppbyggingu atvinnulífsins sem
nauðsynlegt var til að standast
samanburð við nágranaþjóðirnar,
hefði jafnframt með skynsamri
efnahagsstjórn mátt fyrirbyggja þá
háu verðbólgu sem lengstum hefur
einkennt íslenskt efnahagslíf eftir
stríð. Þar með hefði uppbygging
getað orðið í iðnaði, samhliða þróun
sjávarútvegs og Iandbúnaðar.
Ég get ekki látið hjá líða að minn-
ast í örfáum orðum ferðar sem við
Einar fómm saman til Minsk í
Hvíta Rússlandi 1975. þar var hald-
inn hátíðarfundur á vegum Heims-
friðarráðsins til að minnast að 30
ár vom liðin frá stríðslokum. Einar
var heldur tregur til ferðarinnar.
Meginástæðan var sú að hann
kærði sig alls ekki um móttöku
opinberra aðila í Moskvu. Ég hvatti
hann eindregið til fararinnar og
sagði sem svo, að við myndum hafa
einhver ráð með að snúa af okkur
opinbera embættismenn. Mikil var
gleði Einars, þegar í ljós kom við
komuna til Moskvu, að engir opin-
berir aðilar tóku á móti okkur. Það
var sannast sagna einstök lífs-
reynsla að eiga kvöldstund með
Einari í Moskvu, þar sem hann lýsti
sögu Sovétríkjanna í smáatriðum.
Á ráðstefnunni í Minsk varð ég síð-
an vitni að einstökum yfirburðar-
hæfíleikum Einars í að flytja mjög
athyglisverða ræðu, þannig að allur
hinn stóri þingheimur var sem berg-
numinn. Einar útlistaði í ræðu sinni,
hvemig draga mætti úr ófriðar-
hættu með gagnkvæmri afvopnun.
Hann lagði fram ákveðnar tillögur
að svæðum, þar sem kjamavopn
yrðu bönnuð á. Hugmyndir sem
þessar hlutu ekki stuðning sovéskra
ráðamanna fyrr en rúmum áratug
síðar, með tilkomu Gorbatsjovs.
Mér em ekki síður minnisstæð
þögul mótmæli okkar Einars, þegar
við, sem heiðursgestir á nokkmm
hátíðarfundum með íbúum Hvíta
Rússlands, sátum undir þeim ósköp-
um að hlusta ítrekað á fulltrúa
Tékkóslóvakíu þakka veittan
„stuðning“ Sovétríkjanna 1968.
Ekki fór hjá því að þessi andstaða
okkar vekti athygli, þar að við sát-
um ævinlega á mest áberandi stöð-
um, frá áhorfendum séð.
Þegar á þetta er minnst, er vert
að hvetja þá aðila, sem skrá vilja
sögu liðinna atburða og þátttöku
einstakra manna þar í að fylgja því
viðhorfi Ara fróða að leitast af
fremsta megni að „hafa það held-
ur, er sannara reynist“. 75 ár sem
ritstjóri og eini útgefandi Réttar,
segja meira en mörg orð um afköst
og dugnað Einars.
Ég sendi að lokum Sigríði og
Sólveigu innilegar samúðarkveðjur.
Sveinn Aðalsteinsson.
t
Ástkær faðir okkar, tengdafaðir, afi og langafi,
GUÐMUNDUR KR. JÓNSSON
frá Dynjanda f Arnarfirði,
A • Hlfðarvegi 5A,
Kópavogi,
verður jarösunginn frá Kópavogskirkju mánudaginn 15. febrúar
kl. 10.30.
Kolbrún Guðmundsdóttir, Hilmar Lúthersson,
Svavar Guðmundsson, Dagný Jónsdóttir,
Sigurður A. Guðmundsson, Súsanna Hilmarsdóttir,
Guðmundur Kr. Guðmundsson,
Valgarð Guðmundsson, Áróra Hlfn Helgadóttir,
Jón Guðmundsson, Ágústa Magnúsdóttir,
Ólafur A. Guðmundsson, Magnea Svavarsdóttir,
Sigríður A. Guðmundsdóttir, Sigurður Guðbjörnsson,
Kristfn Guðmundsdóttir, Bragi Ragnarsson,
barnabörn og barnabarnabörn.
t
Eiginmaður minn,
STEFÁN SIGURÐSSON
héraðsdómslögmaður,
Vesturgötu 23,
Akranesi,
lést 8. febrúar síðastliðinn.
Jarðarförin’fer fram frá Akraneskirkju mánudaginn 15. febrúar
kl. 14.00.
Erla Gísladóttir.
Útför móður okkar, t
GUÐRÚNAR JÓNÍNU PÉTURSDÓTTUR
frá Viðvfk,
er lést 5. febrúar, febrúar kl. 15.00. fer fram frá Fossvogskirkju þriðjudaginn 16.
Vignir G. Jónsson, Úlfar Hinriksson.