Morgunblaðið - 07.03.1993, Síða 6

<í É
MORGUNBLAÐIÐ MANNLl^ r^Ofl^æ^§UR '7.' MARZrÍ9§3'
UMHVERFISIVIÁL///vaó berframtíbin í skauti sérf
Iðnbyltingin nýja
UM VÍÐ A VERÖLD eru umhverfismál orðin einn meginþáttur í
allri umræðu um efnahagsmál - eru í raun orðin markaðsafl.
Stjómvöld era í æ ríkara mæli tilneydd að taka tillit til nýrra
viðhorfa. Sama gildir um framleiðendur og fyrirtæki, sem ann-
ars eiga á hættu að lognast út af. Þessari framvindu má líkja
við iðnbyltinguna miklu á 18. öld. Hún mun kalla á mikið fjár-
magn til breyttra framleiðsluhátta, t.d. til virkjunar sólarorku,
til nýsköpunar í samgöngutækni og til umhverfisvænnar iðnfram-
leiðslu. Vegna þessa hljóta stjórnvöld að endurskoða skattalög
með tilliti til umhverfisveradar. Þetta kemur fram í ársriti nátt-
úruverndarsamtakanna World Watch Institute 1993 sem nýkomið
er út. Brýnast er að stemma stigu við þeirri gífurlegu fólksfjölg-
un sem er í aðsigi en kannanir sýna að fjölgunin muni nema 92
milljónum árlega. Fari svo mun það ríða lífríki jarðar að fullu.
Efnahagsþróunina verður að gaumgæfa sem aldrei fyrr. Skugga-
legar horfur eru ekki hugarburður heldur blákaldar staðreyndir.
IEvrópu telst til að iðnviðar-
framleiðslan muni dragast
saman vegna eyðingar skóga í
kjölfar mengunar. Sá samdráttur
mun nema um 30 milljörðum
.......Bandaríkjadala
árlega en það er
álíka upphæð og
árlegar telqur
stálframleiðsl-
unnar í Þýska-
landi. Ofbeit í
Afríku rýrir af-
rakstur beiti-
landa um 7 mil-
jarða dala árlega en það er hærri
tala en árleg þjóðarframleiðsla
Ethiópíu og Uganda. Þá sýna út-
reikningar að gróðurhúsaáhrifín
svokölluðu vegna mengunar and-
rúmsloftsins gætu kostað Banda-
ríkjamenn 60 miljarða dala á ári
ef svo fer sem horfír.
Viðbrögð við þessari framtíðar-
sýn birtast víða. í Bandaríkjunum
eftir Huldu
Valtýsdóttur
er t.d. nú varið 2oo milljörðum
dala árlega til umhverfismála og
áætlað er að sú tala verði komin
í 300 miljarða árið 2000. Höfuð-
áhersla er lögð á þá þætti sem
snerta mengunarvarnir en spáð
er gífurlegri kostnaðaraukningu
vegna breytinga á framleiðslu-
þáttum, nefndar eru tölur allt upp
í trilljónir Bandaríkjadala! (milljón
milljónir milljóna). í tengslum við
þessar byltingarkenndu breyting-
ar mætti fyrst nefna efnaiðnað-
inn. Framleiðsla hvers kyns eitur-
efna mun dragast saman eða
stöðvast alveg, en framleiðendur
munu laga framleiðsluna að hin-
um umhverfísvæna markaði. Þá
mun áhersla á endurvinnslu
breyta miklu um staðsetningar
framleiðslufyrirtækja. Pappírs-
verksmiðjur sem hingað til hafa
verið settar niður í afskekktu
skóglendi verða reistar nær þétt-
býli vegna endurvinnslunnar.
Stálbræðslur þurfa ekki skilyrðis-
laust að vera í námunda við kola
eða málmgrýtisnámur, heldur
verður þeim dreift. Miklar ráðstaf-
anir verða gerðar til að hefta loft-
slagsbreytingar og hvers konar
mengun andrúmslofts. Þá mun
bifreiðaiðnaðurinn ganga gegnum
þær róttækustu breytingar sem
orðið hafa síðan Ford smíðaði
Model T. Samgöngutæki verða
knúin jarðgasi, vetni og rafmagni
í vaxandi mæli fyrir aldamót og
bensínknúnum ökutækjum mun
nægja 4 lítrar á hundraðið.
Nú þegar hefur verið gripið
til margskonar úrræða til að
draga úr koltvísýringi í andrúms-
loftinu. Rafvélar hafa verið endur-
hannaðar, framleidd eru nú
gluggagler sem einangra á við
þykka veggi og vindmyllur þjóta
upp víða. Virkjun sólarorku eykst,
komst í 500 milljónir dala árið
1992 en mun tvöfaldast á 4-5 ára
fresti. Sólarorka knýr nú ekki
aðeins geimför eins og í upphafi.
Hún er líka notuð við vasatölvur
og til að stjóma umferð. En sólar-
orkan mun ekki hvað síst nýtast
vanþróuðu þjóðunum sem hafa
ekki tök á að nýta raforku af
hefðbundnara tagi. í löndum
þeirra hefur verið komið upp
60.000 sólarorkustöðvum við
þéttbýlisstaði og þar eru miklar
vonir bundnar við slíka orku í
framtíðinni. Hins vegar eru fleiri
valkostir um orkugjafa á rann-
sóknarstigi.
Þegar skipulagningu sjálfbærr-
ar þróunar hefur verið komið á
og hún komin til framkvæmda,
munu miljarðar Bandaríkjadala
verða til ráðstöfunar við uppbygg-
ingu og nýsköpun, segir í fyrr-
nefndu ársriti. Stórframkvæmdir
munu ekki snúast um hraðbrautir
og kjamorkuver heldur um sólar
og vatnsaflsorku. Samgöngur
munu í auknum mæli verða með
járnbrautum sem knúnar em raf-
magni. Stjórnvöld munu knýja
fram afgerandi áherslubreytingar
í markaðsmálum með breytingum
á skattalögum. Auknar álögur
verða á alla framleiðslu sem veld-
ur mengun, en tekjuskattar og
álögur á þjónustugreinar munu
lækka. Þá munu alþjóðlegar pen-
ingastofnanir og sjóðir beina
framlögum í æ ríkara mæli til
umhverfísvænni þátta.
Ekki má gleyma því að neyt-
endur eru sterkt afl í þessarri
nýskipan. Þeir velja í æ ríkara
mæli umhverfísvænar neysluvör-
ur og knýja á um samræmdar og
trúverðugar upplýsingar um
framleiðsluna. Vísindamenn á
sviði umhverfismála hvetja fjár-
mála og viðskiptajöfra til að taka
upp áætlanagerð til langrar fram-
tíðar en miða ekki við stundar-
hagsmuni. Þeir hvetja og til auk-
innar ábyrgðar starfsmanna og
að hækkuð séu laun þeirra sem
virða umhverfís og hollustuhætti
á öllum sviðum.
Nái þessi stefnumörkun fram
að ganga mun það flýta fyrir
bættum hag meðal vanþróuðu
þjóðanna þar sem höfuðáhersla
verður lögð á umhverfísvæna
tækni og aukna nýtingu sólar-
orku. Þær þjóðir sem svara ekki
kröfum iðnbyltingarinnar nýju
verða homrekur framtíðarinnar.
Viltu fara
sem S|álfbodaliói
til Gambíu?
Ef þú hefur áhuga á að starfa með ungmenna-
hreyfingu Rauða kross íslands og ert á aldrinum
20-25 ára, getur þú sótt námskeið til undirbún-
ings fyrir sjálfboðaliða URKÍ í Gambíu.
Tveir sjálfboðaliðar dvelja í 6 mán. í senn við
störf með Rauða krossinum í Gambíu.
Námskeiðið er haldið laugard. 3. og sunnud.
4. apríl nk. kl. 10-17 báða dagana.
Umsóknareyðublöð fást á skrifstofu RKÍ,
Rauðarárstíg 18.
Umsóknum ber að skila á skrifstofu RKÍ
fyrir 16. mars nk.
Takmarkaður fjöldi þátttakenda.
Rauöi kross íslands
Rauðarárstíg 18,105 Reykjavík, sími 91-626722
TÆKNl/Er manninum vcert í sjálfsköpubu umhvetji
tœkninnar? _______
Að reisa sér hurðarás um öxl
VÍSINDI nútímans hafa leitt af sér tæknina. Auðmagnið hefur not-
fært sér hana sér til viðhalds og til að halda samfélögum gang-
andi. Tæknin er aðferð tegundarinnar homo sapiens til að ráða yfír
Jörðunni og uppfylla hana umfram aðrar dýrategundir. Vegna tækn-
innar hefur þessi tegund, sem hefur greindina umfram aðrar, gjör-
breytt lífsskilyrðum flestra annarra tegunda og einnig sjálfrar sín,
svo að skilyrðin eru allt önnur en þau sem tegundin sjálf þróaðist
við. Afleiðingarnar eru ófyrisjáanlegar fyrir allt líf Jarðar, ogþar
með líf okkar mannana.
Lítum aðeins á efnafræðilegt
umhverfí manna nútímans.
Maðurinn hrærist í og leggur sér
til munns ótal efni, sem hann gerði
ekki áður undir skilyrðum skóga
og steppa, þegar hann var að verða
til sem lífvera. Ef
við lítum aðeins á
einangraðan þátt
eins og efni bygg-
ingariðaðarins, þá
eru þau nú orðið
margfalt fleiri en
eftir Egil gekk og gerðist
Egilsson fyrir fimmtíu
árum. Sífellt eru ný efni tekin til
notkunar, og enginn veit afleiðingu
af notkun nýs efnis, fyrr en a.m.k.
er búið að nota það um nokkurt
skeið. Enginn sá t.d. fyrir áhrif fre-
ons á ósonlagið. Það kostaði ótal
slys, og mörg þeirra stór, áður en
við lærðum að bera tilhlýðilega virð-
ingu fyrir geislavirkni, og kannski
höfum við ekki öðlast hana enn.
Fæða manna er öðruvísi en tegund-
inni er eðlilegt. Minna er af náttúru-
legum óunnum efnum sem fyrr
var. Þar að auki (og þrátt fyrir
þetta) lifir hver og einn Vestur-
landabúi kannski tvöfalt lengur en
menn fyrri alda, allt fram til síð-
ustu aldar.
Efnislegar og sálrænar
kringumstæður
Ekki er að undra að ýmislegt
óvænt komi upp í tækni sem sífellt
er í þróun, bæði hvað varðar áhrif-
in á okkur sjálf og á umhverfíð.
Læknisfræðin og fleiri greinar berj-
ast við afleiðingamar á sjálf okkur.
Dánarorsakir verða aðrar í samfé-
lagi með tvöföldum meðalaldri
manna. Krabbamein og fleiri sjúk-
dómar þurfa tíma til að þróast. En
í íslensku samfélagi fyrri alda og
örðum var meðalaldur undir fer-
tugu. Þrátt fyrir þetta leikur varla
vafí á að þau breyttu lífsskilyrði
sem við höfum búið okkur til sjálf
og erum síflellt að breyta, hafa ófyr-
irsjáanlegar afleiðingar, sem tekur
oft langan tíma að draga fram í
dagsljósið. Aukning dauða af völd-
um krabbameins (a.m.k. eru vissar
tegundir þess að verða algengari)
eru dæmi um þetta. Annað sem
liggur í augum uppi svo að það
hættir til að gleymast er slysatíðni
tengd tækninni, einkum umferða-
slys. Enn er það órannsakað, hvem-
ig hin daglegu lífsskilyrði alls þorra
manna kunna að hafa áhrif á heilsu
þeirra. Yfirleitt eru þau allt önnur
en skilyrði skógarins og steppunnar
við veiðar og aðra fæðuleit, þar sem
hvert verk hafði beinan tilgang fyr-
ir sjálfan þann, hvert áreiti kallaði
á viðbrögð á staðnum og á stund-
inni. Nútímamaðurinn lifír við
flóknar kringumstæður, þar sem
miklu erfíðara er að sjá samhengið
á milli athafnar hans og afleiðinga
þeirra. Hann verður sífellt fyrir
áreiti sem hann getur ekki brugðist
við, a.m.k. ekki strax, heldur verður
að vinna úr, og getur í sumum til-
fellum brugðist við óbeint eða
seinna. Afleiðing þessa er streita,
í þeim mæli að farið er að einblína
á hana sem heilsufræðilega stærð.
Til dæmis er æ meir farið að ein-
blína á samhengi streitunnnar við
krabbamein, eftir því sem þeirri
skoðun vex fylgi, að sá sjúkdómur
sé tengdur nánasta umhverfí
mannsins. Athafnir mannkynsins í
háþróuðu breytilegu tæknisamfé-
lagi eru eilíf tilraunastarfsemi
gagnvart ytra umhverfí og gagn-
vart manninum sjálfum, og sífellt
er verið að reyna hluti sem hafa
ófyrisjáanlegar afleiðingar. Af dag-
legri umfjöllun íjölmiðla mætti
halda að það sé aðeins spuming
um vísindaþekkingu, að ráða bót á
hinum eða þessum ágöllum tækni-
samfélagsins. Það er hins vegar að
miklu meira leyti mál stjórnmála-
legs og samfélagslegs eðlis. Lýð-
ræði Vesturlanda hefur orðið til í
þjóðfélagi iðnbyltingar, og gat í
mörgu mætt þeim kröfum sem það
gerði til stjómunar. Tæknisamfélög
dagsins í dag glíma við miklu erfíð-
ari hluti, þar sem eru afleiðingar
tækninnar fyrir umhverfi okkar og
lífríki og fyrir okkar sjálf. Þróun
tækni fer fram í atvinnulífi án mið-
stýringar og án þess að nokkur
hafí yfirlit yfir hana. Þess vegna
verður það meginþolraun vestur-
lenskra lýðræðisþjóðfélaga næstu
áratugina, að takast á við samfé-
lagsvanda þann sem fylgir tækni-
samfélaginu, takast á við afleiðing-
ar þess á umhverfið og á sjálf okkur.