Morgunblaðið - 25.09.1993, Blaðsíða 8

8 C
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. SEPTEMBER 1993
ÉG Á MÉR DRAIIM
NÝR aðalhljómsveitarsljóri Sinfóniuhljómsveitar íslands, Osmo
Vanska, tók við stjórnsprötanum nú í vikunni, þegar hljómsveit-
in hélt opnunartónleika sína fyrir starfsárið 1993-1994. Vanska
er hljómsveitinni og tónleikagestum ekki að öllu ókunnur, því
hann hefur stjórnað á tónleikum hér þrisvar áður sem gesta-
stjórnandi.
Morgunblaðið/Kristinn
Osmo Vanska í lok fyrstu tónleika sinna sem aðalstjórnandi Sinfó-
níuhljóinsveitar íslands
Rætt vii
Osmo Vanska,
hljófflsveitarst jðra
Hann hóf tónlistarferil sinn
sem klarínettuleikari og
var aðeins rúmlega tví-
tugur að aldri þegar hann var
ráðnn fyrsti klarínettuleikari í
Fílharmóníuhljómsveit Turku-
borgar í Finnlandi. Sex árum
síðar tók hann stöðu fyrsta klarí-
nettuleikara Fílharmóníuhljóm-
sveitarinnar í Helsinki. Samhliða
starfí sínu sem klarínettuleikari
nam hann hljómsveitarstjórn hjá
hinum fræga kennara, Jorma
Panula við Síbelíusarakademín-
una í Helsinki. Árið 1982 skráði
hann sig til þátttöku í alþjóð-
legri keppni ungra hljómsvetar-
stjóra sem haldin var í Besan-
con. Þar vann hann fyrstu verð-
laun og hófst þá glæsilelgur
hljómsvetarstjóraferill hans.
Vánská hefur stjómað öllum
helstu hljómsveitum á Norður-
löndum og þekktum hljómsveit-
um í Evrópu og Asíu. Hann hef-
ur verið aðalstjórnandi Sinfóníu-
hljómsveitarinar í Lahti í Finn-
landi, frá 1985 og hefur tvívegis
fengið verðlaun fyrir bestu
geisladiskana, sem hann hljóðrit-
aði með Lahti sveitinni, fyrst
árið 1991, er hann hlaut verðlaun
tímaritsins Grammaphone fyrir
bestu hljóðritun og árið 1993,
þegar hann hlaut Grand Prix du
Disque verðlaunin.
Finnar em annálaðir fyrir
framlag sitt til lista og hjá þeim
skipar tónlistin án efa veglegasta
sessinn. En nú höfum við fregn-
ir af því að kreppuástandið hafi
náð að festa klærnar í efnahags-
kerfí Finna, sem og annarra
þjóða, og því er forvitnilegt að
heyra hvort framlög til lista og
viðhorfið til þeirra hafí eitthvað
breyst.
„Tónlistarlífíð í Finnlandi í
dag er ríkulegra en nokkm sinni
fyrr,“ segir Osmo. „Það er þó
ekki komið á það stig að við
getum sagt að við séum búin að
þessu öllu; að við höfum náð því
sem hægt er að ná. En það er
ljóst að þegar stjórnmálamenn
útdeila peningum úr sameigin-
legum sjóðum landsmanna, þá
er langur vegur milli þess sem
þeir segja og gera. Ég held það
sé ekki einsdæmi hjá okkur að
þegar valdamenn tala um það
sem skiptir mestu máli og þurfa
að tína til afreksmenn úr sinni
sögu eða samtíð, fleygja þeir
gjarnan fram nöfnum lista-
manna og eru afskaplega stoltir
af þeim. Þeir fleygja aldrei fram
nöfnum manna sem starfa í iðn-
aði eða pólitík. Hinsvegar er það
svo að þegar kemur að því að
útdeila fjármagninu, þá er talað
við þessa sömu listamenn eins
og hveija aðra þurfalinga.
Finnar veifa auðvitað alltaf nafni
Síbelíusar og í dag er bent á
okkar ungu og einstöku hljóm-
sveitarstjóra, Salonen og Sa-
raste, auk nokkuð margra
söngvara sem hafa náð langt á
alþjóðamarkaði. Það sama sýnist
mér eiga við um ykkur. Hinsveg-
ar fara peningarnir í að reyna
að byggja upp iðnað, landbúnað
eða sjávarútveg.
Þegar við lítum á aðrar þjóðir
vegum við þær og metum eftir
því hversu ríkuleg listsköpun á
sér stað þar. Þjóð sem ekki hefur
leikhús, sinfóníuhljómsveit eða á
merkilega málara á erfíðara upp-
dráttar í alþjóðlegum viðskiptum
en hinar. Það eru verksmiðjur í
hveiju landi og iðnaður sömuleð-
is. Ef þið hafið ekkert öðruvísi,
vekið þið ekki áhuga annarra
þjóða. Það er menningarlífíð sem
gerir ykkur öðruvísi. Jafnvel í
viðskiptum eruð þið tekin alvar-
legar ef þið hafíð sterkt menn-
ingarlíf; viðskiptafundir byija oft
á léttu hjali og það er algengt
að það snúist um listamenn sem
starfa á alþjóðlegum vettvangi -
nöfnum þeirra er kastað fram.
íslendingar hafa til dæmis vakið
mikla athygli erlendis fyrir það
hvað héðan koma góðir söngvar-
ar og þið getið verið viss um að
Kristján Jóhannsson og fleiri
eiga stóran þátt í því að ímynd
ykkar er að breytast. Stórir lista-
menn eru tákn fyrir það gildis-
mat sem þjóðin hefur. Það er til
dæmis ekki vafamál að þegar
Finnar fengu sjálfstæði árið
1917 átti Síbelíus stóran þátt í
því að við vorum teknir alvarlega
sem ríki; gildismati okkar og
styrk var treyst.“
Þegar Osmo Vánská tók við
Sinfóníuhljómsveitinni í Lahti,
árið 1985, hafði hún 45 meðlimi
og var bara ein af „þessum litlu',
dæmigerðu" dreifbýlishljóm-
sveitum Finna. í dag eru í henni
59 hljóðfæraleikarar, hún hefur
hlotið tvenn alþjóðleg verðlaun
og er fyrsta hljómsveitin utan
Helsinki sem hefqr fengið boð
um að koma fram á tónlistarhá-
tíðum erlendis; í næstu viku kem-
ur hljómsveitin fram á tónlistar-
hátíð í Hamborg. En hvernig
getur vegur lítillar hljómsveitar
aukist svo hratt á örfáum árum?
„Það sem er sérstakt við Lahti
hljómsveitina, er að þar telur
hver og einn hljóðfæraleikari sig
bera ábyrgð. Maður á því að
venjast að vinnutími hljóðfæra-
leikara sé svo og svo langur og
þegar vinnutímanum er lokið,
rísa þeir upp sem einn maður
og eru horfnir á hálfri mínútu.
En í Lahti er það svo að þegar
hljóðfæraleikararnir heyra það
eins vel og ég að eitthvert verk
er ekki fullæft, spyija þeir hvort
ekki sé rétt að æfa meira. Þó
vil ég undirstrika að þetta er
ekki aðeins spursmál um að
hljóðfæraleikararnir og stjórn-
andinn hafí það markmið að
hljómsveitin verði sífellt betri;
þeir sem halda um peningana,
verða að gera það mögulegt.
Allir sem starfa á einhvern hátt
í kringum hljómsveitina verða
líka að hafa þetta markmið,
hvort sem það er framkvæmda-
stjórinn, stjórn hljómsveitarinn-
ar, skrifstofufólkið eða þeir sem
sjá um hreingerningarnar. Það
er hlutverk hljóðfæraleikaranna
að leika sífellt betur og þeir sem
starfa í kringum hljómsveitina
verða að gera þeim það kleift."
En nú er Lahti hljómsveitin
mjög lítil. Hvernig er hægt að
ná þessum árangri án þess að
sinfóníuhljómsveit sé fullskipuð?
„Hljómsveitargæði fara ekki
eftir því hversu stór hún er. Það
er hægt að hafa hundrað hljóð-
færaleikara sem uppfylla engar
sérstakar gæðakröfur og þú
færð aldrei neitt út úr þeim. Það
getur verið mun betra að hafa
sextíu góða hljóðfæraleikara.
Þetta er spurning um gæði, ekki
magn.
Þegar ég segi að hljómsveitin
verði að fá það svigrúm sem hún
þarf til að verða betri og betri,
helst það í hendur við það sem
ég var að segja um samskipti
ríkja og gildismat á alþjóðavett-
vangi. Því betri sem hljómsveitin
er, þeim mun fleiri upptökur fær
hún. Þar af leiðandi fleiri tón-
leikaferðir erlendis. Áhrifamátt-
ur gagnrýni í erlendum blöðum
og tónlistartímaritum er mikill.
Hugsaðu þér bara hvað það
mundi kosta að kaupa auglýs-
ingar í þessum miðlum til að
koma Sinfóníuhljómsveit ís-
lands að. Ef þið viljið verða sam-
keppnisfær á erlendum vett-
vangi og fá góða gagnrýni, þurf-
ið þið að setja ykkur það mark-
mið að hljómsveitin ykkar hafi
svigrúm til að verða betri og
betri.
Ég á mér draum um Sinfóníu-
hljómsveit íslands - þann draum
hef ég þegar séð rætast í Lahti
- og hann er að gera hljómsveit-
ina sífellt betri, þótt ég viti að
til þess þarf ég fulltingi margra
einstaklinga. En það tókst þar
og því ætti það ekki að takast
hér? Hljómsveitin fær meira að
gera eftir því sem hún vinnur
betur, fær betri umfjöllun og
gagnrýni erlendis og því fylgja
fleiri ugptökur og fleiri tónleika-
ferðir. Ég er ekki alveg ókunnug-
ur Sinfóníuhljómsveit íslands og
það er Ijóst að hún er á réttri
leið - þetta tekur allt tíma - en
kostar peninga og mikla þolin-
mæði.“
En finnst þér ekki gerðar
miklar væntingar til þín?
„Auðvitað. Það eiga allir að
gera kröfur til sín og annarra,
þegar uppbyggingarstarf er í
gangi. Hinsvegar er hljómsveit-
arstjóri bara sá aðili sem hjálpar
hljómsveitinni að gera sitt besta.
Hver og einn hljóðfæraleikari
hefur sína skoðun á því hvaða
aðferð sé best hveiju sinni og
þú getur ímyndað þér hvar
hljómsveitin stæði, ef ætti að
vega og meta 70 til 80 ólíkar
skoðanir. Þótt gott sé að allir
leggi eitthvað af mörkum er það
hlutverk hljómsveitarstjórans að
taka lokaákvörðun um hvaða
aðferð verður fyrir valinu."
Þú kemur sem sagt ekki og
segir: „Svona á þetta að vera!“
„Nei, þeir tímar eru sem betur
fer liðnir að hljómsveitarstjóra-
staðan sé pláss fyrir menn sem
þurfa að útræsa Napóleonsduld-
ina. Sem betur fer eru þeir tímar
liðnir að viðmótið sé: „Gerðu
svona af því ég segi það.“ Við
höfum orðatiltæki í Finnlandi
sem segir eitthvað á þá leið, að
það sé betra að laða með gulrót-
inni en beija með svipunni. Það
er vissulega auðveldast að verða
reiður, en það hjálpar sjaldan."
Starfíð hlýtur að krefjast mik-
illar þolinmæði.
„Það á líka við um hljómsveit-
ina. Það getur vel verið að til
séu stjórnendur sem gera aldrei
mistök. Ég er ekki þannig stjórn-
andi, svo það þarf þolinmæði á
báða bóga. Við erum alltaf að
takast á við ný verkefni og þurf-
um öll tíma til að læra þau.“
Hveiju langar þig að ná fram
hér?
„í fyrsta lagi vona ég að hægt
verði að halda upptökum áfram
- það er áhrifaríkasta aðferðin
fyrir hljómsveitina til að halda
áfram að verða betri. Það er
ekki hlutur sem er hægt að ræða
eða halda fundi um - hann verð-
ur að framkvæma. í öðru lagi
vona ég að hægt verði að fara
í mun fleiri tónleikaferðir erlend-
is.
Auðvitað vil ég líka hafa fjöl-
breytta efnisskrá; um leið og
við leikum klassísku, þýsku
verkin, hef ég áhuga á að kynna
hér Norðurlandatónskáld, sem
eru mjög góð, en virðast lítið
þekkt hér, auk þess tónskáld og
tónlist frá Ungveijalandi,
Frakklandi og Suður-Ameríku.
Þar er til gríðarlega mikið af
góðum tónsmíðum eftir nútí-
matónskáld.“
Hvað eru góðar tónsmíðar?
„Það eru til þijár tegundir af
tónsmíðum. Gott verk er samtal
milli flytjenda og áheyrenda og
það er því miður ekki til mikið
af þannig verkum. Önnur tegund
er „einræðan", þar sem tónskáld-
ið vill segja eitthvað, en það er
erfítt að skilja nákvæmlega
hvað. Það er til mikið af þannig
verkum. Þriðja tegundin eru verk
sem tónskáldið skilur ekki sjálft
hvað það er að reyna að segja -
og þannig verka þarfnast enginn.
Góð tónsmíð er verk sem
áheyrendur vilja heyra aftur og
aftur og það skiptir ekki máli í
hvaða landi og á hvaða tíma það
er og aldur verkanna skiptir
engu máli. Þetta er eins og með
góðar bækur; þegar þú lest þær
öðru sinni, getur þú fundið ný
og ný atriði sem þér finnst gera
bókina enn betri en við fyrsta
lestur. En til þess verður fyrsti
lestur að vera þess virði. Þetta
á við um tónlist, bókmenntir og
leiklist.
Hinsvegar er það nú svo, að
einbeiting okkar er alltaf að
minnka nú á tímum. Það má
segja að í dag hafí fólk þriggja
mínútna einbeitingu; í sjónvarp-
inu eru leikin tónlistarmynd-
mönd eftir tónlistarmyndbönd
sem öll eru þijár mínútur að
lengd. Það er svo mikill hraði í
dag og allt þarf að gerast í mikl-
um skyndi; fólk borðar skyndi-
fæði, myndar skyndisambönd og
með þessu firrum við okkur sjálf
möguleikunum á raunverulegum
verðmætum.
Það tekur langan tíma að
semja góða tónlist. Það tekur
líka langan tíma að æfa hana
og hún tekur tíma í flutningi.
Það þýðir ekki að reyna að
mynda skyndikynni við alvöru
tónlist. Við hana er aðeins hægt
að mynda ævilangt samband og
tónlist er alltaf best á tónleikum,
hvort sem hún er eftir Mozart
eða Ligetti. Það er dásamlegt
að hlusta á tónlist heima hjá
sér, en þá er maður venjulega
að gera eitthvað annað og tón-
listin er undirleikur við daglegt
amstur. Á tónleikum er ekkert
til að dreifa huganum. Þú sest
í þitt sæti og einbeitir þér að
því að hlusta; þar ertu heill og
óskiptur í sambandi þínu við
tónlistina."