Morgunblaðið - 21.05.1994, Qupperneq 2

2 C
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. MAI 1994
i
Fáfnisbana, sem í íslenskum heimild-
um er alveg sjálfstæð. Hann vefur
þessar tvær sjálfstæðu sögur í eina
mikla sögu. Tii dærnis lýkur verkinu
á því að lík Sigurðar Fáfnisbana er
brennt á báli og Brynhildur gengur
á bálið eins og í Völsungasögu, en
þetta sama bál kveikir í Valhöll og
heimurinn ferst eins og í Völuspá.
Wagner er að ýmsu leyti braut-'
ryðjandi í bókmenntum að því leyti
að taka goðsögu og endurskapa hana
handa samtíma sínum og síðari kyn-
slóðum. Þetta
hafa margir höf-
undar gert síðan
eins og James
Joyce með Ódys-
seif. Hann tekur
gamla gríska
hetjusögu og
endursegir hana.
Sagan eins og
Wagner segir
hana ber marg-
vísleg merki þess
að vera nítjándu
aldar saga. Eitt
er það að hjá
Wagner verður
saga Brynhildar
og Sigurðar að
ástarsögu, en ást
í nútímaskilningi
kemur hvergi
fyrir í norrænum
heimildum. í
Völsungasögu
gengur Brynhild-
ur á bálið þar sem
Sigurður er
brenndur vegna
þess að sómi
hennar krefst
þess. Hún hefur
ekki staðið við eið
sem hún sór og
þetta eiðrof veld-
ur því að henni
ber að deyja
sóma síns vegna.
Hjá Wagner
gengur Brynhild-
ur á bálið fyrst og fremst af ódauð-
legri ást konu á karlmanni. Hún elsk-
ar hann. Ástarþátturinn þarna er
verk Wagners og viðbót nítjándu ald-
ar höfundar við goðsöguna í gömlu
heimildunum. Síðan teflir Wagner
saman tveimur höfuðskepnum í verk-
inu, sem er annars vegar ástrn og
hins vegar valdið, sem á sér Óðinn
að málsvara.
Þegar Wagner samdi fyrstu drögin
að Hringnum var hann mjög róttæk-
ur í stjórnmálaskoðunum á sinna
tíma vísu, byltingarmaður árið 1848.
Margar hugmynda hans um valdið í
verkinu bera merki þess að vera
hugmyndir róttæks byltingarmanns.
Stjórnieysinginn Bakúnín var vinur
hans og fróðir menn sjá alls kyns
minni frá Bakúnín í Niflungahringn-
um. Þannig eru Ragnarökin í verkinu
öðrum þræði byltingin; það á að
skapa nýjan heim.
Mér finnst það svolítið áberandi
þáttur í Hringnum að Wagner segir
söguna einum þræði eins og nítjándu
aldar borgaralega fjölskyldusögu,
þar sem Óðinn er ættfaðirinn og á
uppreisnargjarna dóttur sem er val-
kytjan Brynhildur. Auður hans er
byggður á svikum og það sem gildir
frá hans sjónarmiði er að bæta ein-
hvern veginn fyrir þau brot. Sigurði
Fáfnisbana sem er sonarsonur hans
er ætlað það hlutverk til þess að
hreinsa nafn ættarinnar. Þarna er
kominn stofn í til dæmis leikrit eftir
Ibsen.
Stefin eru eilíf; ástin og valdið.
Þetta er örlagasaga um heilt þjóð-
skipulag og á endanum um alheim-
inn. Wagner gerir þetta leiftrandi vel
en fólk skynjar það ekki til fulls með
því að lesa textann. Það þarf tónlist-
ina til þess að magna hann upp.
Niflungarhringurinn er eitt af stór-
brotnustu listaverkum sem sögur
fara af.
Varðandi þýðingu textanna varð
niðurstaðan sú að þýða hann í söng-
hæft bundið mál. Kannski vilja ein-
hveijir íslenskir söngvarar spreyta
sig á því að syngja hann á íslensku
síðar. Mér fannst að þegar maður á
borð við Wagner hefur goldið íslensk-
um bókmenntum þá gullhamra að
reyna að yrkja þetta mikla kvæði
undir ísienskum bragarháttum og
undir íslenskum reglum með stuðlum
og höfuðstöðvum þá væri það
minnsta sem við gætum gert, ef við
Þorsteinn
Gylfason
Sigrún
Hjálmtýsdóttir
Max
Wittges
værum að snara þessu á annað borð,
að endurgjalda gullhamrana og
reyna að gera það á sama máta.“
- Eru þín kynni af Wagner löng?
„Ég sá og heyrði tónlist eftir
Wagner í fyrsta sinn þegar ég var
ellefu ára gamall úti í Þýskalandi.
Þá fór pabbi með mig að sjá Tristan
og ísold. Sú sýning var eins Jöng og
þessi verður, fimm tímar. Ég held
að allir hafi átt von á því að ég
myndi sofna í miðju kafi, en sannleik-
urinn var sá að þessi sýning brenndi
sig svo inn í vitund mína að ég man
hana nánast í einstökum atriðum frá
upphafi tii enda. Síðan hefur Wagner
verið með kær.“
Skemmtiiegl að flytja efnið til
föðurhúsanna
Kraftaverkakonan í íslensku leik-
hús- og óperulífi, Þórhildur Þorleifs-
dóttir, var tekin tali í örstuttri stund
milli stríða. Hún var innt eftir fyrstu
viðbrögðum þegar henni var falið að
sviðsetja stærstu óperu sem samin
hefur verið.
„Ég neita því ekki að auðvitað
varð ég mjög glöð. Beiðnin virtist
koma frá Bayruth. Mér skilst að
þeir hafi fengið upplýsingar um ís-
lenska leikstjóra með myndböndum
og fleiru og í kjölfar þess vildu þeir
mig. Ég lít ekki endilega á það sem
upphefð heldur afleiðingu af vinnu
minni. Ég kýs frekar að líta á það
sem viðurkenningu en einhvern
óvæntan sóma.“
- Fyrri kynni þín af meistaranum?
„Ég var ekki handgengin Wagner
fyrir, þó ég hafi séð til hans og hlust-
að hér og þar. Það er nánast klisja
að segja eins og margir að þegar
maður er kominn í Wagner verði
ekki aftur snúið. Nú er ég búin að
lifa og hrærast í þessum óperum í
heilt ár og ég sekk æ dýpra og þær
verða æ betri. Ég fór til Bayruth á
Wagnerhátíðina í fyrra og var þar í
sex vikur. Það var auðvitað ómetan-
leg reynsla að jifa og hrærast í því
andrúmslofti. Ég sá fjölda sýninga,
sótti æfingar og heimsótti söfn þar
sem hægt var að gleyma sér. Þó stóð
eitt upp úr og það var hve allir gengu
að óperustarfinu með mikilli alvöru,
alúð og vissu um að þetta skipti
máli. Við erum orðin svo vön því
andrúmslofti hér að listamenn þurfi
í sífellu að biðjast afsökunar á sér;
að þeir skuli vera að leika sér á kostn-
að skattborgaranna. Og þeir fara að
líta á það sem skyldu sína að lofa
því að áhorfendum skuli ekki leiðast
heldur verði þeim skemmt. Þama
gekk fólk aftur á móti verkefnunum
á hönd í fullvissu um að þau ættu
fullt erindi. Þetta heillaði mig mest.“
- En hver var svo reynslan hér
heima, þegar þessi föngulegi söng-
hópur kom saman?
„Það ríkir einstakt andrúmsloft
meðal íslenskra söngvara. Þetta fólk
er búið að taka þátt í mjög merki-
legu uppbyggingarstarfi, sem að vísu
er byggt á gömlum grunni. Við höf-
um átt mjög góða söngvara, sem
aldrei hafa þó getað unnið í samfellu
að sinni list. En síðastliðin tólf ár
hefur þetta allt saman vaxið og
blómgast. Þó er eins og söngvararn-
ir varðveiti ennþá í sér vitundina um
að baráttunni er enn ekki lokið og
að hún er upp á líf og dauða. Það
er eins og þau setji alltaf verkefnin
í forgrunn og þeirra sé að þjóna
þeim. Ég get ekki hugsað mér betra
andrúmsloft en það sem ríkir hjá
íslenskum söngvurum og er ekki ein
um að segja það. Útlendingar sem
koma hingað dást endalaust að þessu
og segjast ekki þekkja svona and-
rúmsloft samvinnu, samheldni og
jákvæðni. Þegar þau eru að horfa
og hlusta á hvert annað á æfingum
eru þau óspör á að láta í ljós ánægju
með hvert annað. Þau eru svo örlát.
Allir eru að ýta og draga sama vagn-
inn en enginn að stökkva upp á vagn
sem er á ferð.“
- Hvað finnst þér á vanta til að
stuðla að íslenskri óperumenningu?
„Þrátt fyrir áratuga starf búa ís-
lenskir söngvarar við ótrúlega þrðng-
an kost. Enginn hefur af því fasta
atvinnu að vera óperusöngvari. Það
vantar húsnæði og að tryggja það
að við höldum söngvurum hér með
því að jgera þeim kleift að lifa af
þessu. Ég tel það mistök að ætla að
blanda saman óperu- og tónlistar-
húsi. Ég vona að tónlistarhús rísi sem
fyrst, en ég vona líka að óperan fái
sitt húsnæði þar sem hún ein ræður
Höfundur leikmyndar- og búninga, Sigurjón Jóhannsson og leik-
stjórinn Þórhildur Þorleifsdóttir aó störfum.
Andras Molnár sem Siguróur Fáfnisbani og Lia Frey-Rabine.
Elin Ósk Óskarsdóttir í hlutverki Geirhildar. Ingveldur Ýr Jónsdóttir sem Valþrúóur.
ríkjum og hugsanlega einnig íslenski
dansflokkurinn sem líka er húsnæðis-
laus. Það eru möguleikar á að gera
hús Islensku óperunnar að mjög góðu
leikhúsi og væri það miklu ódýrari
og betri kostur en að útbúa enn eitt
leikhúsið inni í tónlistarhúsi, þar sem
hætta yrði á hálfkaraðri aðstöðu.
Islenskir tónlistarmenn eiga að fá
tónlistarhús og Islenska óperan á að
fá sitt hús.“
- Hefur vinnuferlið við Niflunga-
hringinn reynst erfitt?
„Auðvitað er þetta gríðarlega
umfangsmikið verk í hugsun, efni
og formi. Við það bætast þeir erfið-
leikar að við erum því miður bara
að sýna brot úr fjórum verkum og
það er mjög erfitt að reyna að koma
því saman í eitt þannig að úr verði
samfelld sýning. Auðveldara hefði
verið að setja upp eina óperu en að
reyna að gera fjórar að einni. Mesti
höfuðverkurinn hefur verið að reyna
að fá samfellu í þetta. Því miður
höfum við lítinn tíma fengið á sviði
Þjóðleikhússins vegna þess hve áset-
ið það er, svo nú er lögð nótt við dag
að koma þessu saman. Ég hef trú á
að það takist en til þess þarf mikið
átak hér innanhúss allt frá kjallara
og upp í ijáfur."
- Og þú telur Wagner eiga erindi
við íslendinga?
„Ja, ekki nema Islendingar telji
sig svo sérstaka að enginn geti átt
erindi við þá! Hann á það sérstaka
erindi við Islendinga að hann sækir
efni Niflungahringsins í okkar bók-
menntaarf. Þess vegna er mjög
skemmtilegt að flytja þetta til föður-
húsanna, þ.e.a.s. loka hringnum og
koma aftur heim. Þar að auki er
efni Hringsins þess eðlis að þessar
óperur eiga erindi við heiminn allar
í dag eins og þegar Wagner skrifaði
þær. Grunnefnið í Niflungahringnum
eru átök valds, sem leiðir til ofbeldis
og dauða gegnt ástinni í víðfeðmustu
merkingu þess orðs, þ.e.a.s. lífinu.
Valdið, ástin, dauðinn, lífið. Lífið er
fólgið í ástinni, dauðinn í valdinu og
græðginni. Síðan má heimfæra það
á allan mögulegan máta. Okkur eru
þrengri skorður settar hér en við
hefðum kosið til ákveðinnar túlkunn-
ar vegna þess hve við sýnum lítið
af þessu stórbrotna verki, en erindi
þess er brýnt.“
- Wagner skrifaði Niflungahring-
inn fyrir nítjándu aldar áhorfendur.
Stígið þið skrefið enn lengra fyrir
okkar samtíma?
„Já, við höfum ýtt því meira inn
í okkar tíma ekki síst til þeirrar árétt-
ingar að það sé eins nútímalegt í dag
og það var fyrir einni öld. Sú spurn-
ing hlýtur að vakna hvenær maður
er Wagner trúr. Hann átti sjálfur
brýnt erindi við sína samtíð. Væru
það ekki svik við hann að eiga ekki
sama erindi við okkar samtíð eins
og hann þá? Við reynum þó að halda
vissri forneskju sem vísar langt aftur
fyrir Wagner. Tími goðsagna og
’fornra ljóða mætir nútímanum og
að auki færum við verkið nær ís-
landi með ýmsum tilvísunum í leik-
mynd.“
Þarf að byggja heimsmynd á
leiksviðinu
Siguijón Jóhannson er höfundur
leikmyndar og búninga.
„Þegar manni býðst verkefni á
borð við Niflungahringinn vakir helst
fyrir manni að leysa það á verðugan
hátt þannig að efnið og erindið komi
yfir. Efnið er ærið víðfeðmt því þetta
er ekki einungis saga guða og hetja
heldur heims og veraldar frá upp-
hafi til enda.“
- Hvernig timasetur þú verkið?
„Ég reyni að staðsetja það í eld-
fornu núi. Guðdómurinn hlýtur að
vera tímalaus á öllum tímum. Saga
heims er kannski eitt andartak miðað
við alheiminn. Ég er pínulítið að leika
mér að stærðum með því sem ég
geri í sýningunni. I átt frá forneskju
til nútíðar og til baka aftur. Við erum
gjörn á að líta á tímann sem eina
samfellda rás fram á við, en það er
tiltölulega nýr skilningur því tíminn
var endalaus hringur og endurtekn-
ing. Ekkert endurtekur sig nákvæm-
lega eins. Hvar stendur veröld sem
ferst? Kannski á upphafspunkti? Að
minnsta kosti mjög nærri honum.“
- Áhrif tónlistarinnar á sköpun
leikmyndarinnar?
„Þær hugmyndir sem Wagner vek-
ur hjá manni hljóta að rekja sig að
miklu leyti til tónlistarinnar, því hún
leggur grunninn að öllu verkinu. Til
dæmis er valkyijureiðin svo stórbrot-
in í tónlistinni að það er ekki hægt
að eiga von á öðru en að þessar
striðsbúnu konur komi fljúgandi inn
á leiksviðið. Þar sem þetta er saga
heims þarf ég að byggja heimsmynd
á leiksviðinu. Heimsmyndin byggir
fyrst og fremst á höfuðskepnunum
fjórum, eldi, vatni, jörð og lofti.
Éimmta höfuðskepnan er lífsandinn
sém eru flytjendur verksins. Þeir búa
í jörðu, eru í vatninu, hafna í eldi
og fljúga um loftið. Óneitanlega hlýt-
ur efnið sjálft að veita innblástur.
Heimildir Wagners eru okkur mjög
nákomnar. Þess vegna höfum við
leikið okkur að því að fara svolítið
beint í Eddurnar."
Valkyrjan Brynhildur
Lia Frey-Rabine syngur príma-
donnuhlutverk Hringsins, hið drama-
tíska sópransönghlutverk Brynhildar
í Valkyijunum, Sigurði Fáfnisbana
og Ragnarökum. Hún er fædd í
Minnesota í Bandaríkjunum, lauk
meistaraprófi í söng og leikstjórn frá
Indiana University og stundaði jafn-
framt söngnám í Þýskalandi. Hún
4