Morgunblaðið - 21.05.1994, Qupperneq 4

4 C
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. MAI 1994
eflir Sigrúnu Klöru Hannesdóttur
Enginn dregur í efa nauðsyn
þess að bókaútgáfa fyrir
börn og unglinga sé kraft-
mikil og vönduð, svo mikið er í
húfi þegar um er að ræða að unga
kynslóðin kynnist bókmenntum,
hafi gaman af því að lesa og kynn-
ist bókmenntaarfinum af eigin-raun
fremur en af afspurn. Þar skiptir
erígu máli hvort við veiðum nokkr-
um tonnum meira eða minna af
fiski. Hér er um langtíma sjónar-
mið að ræða sem ekki þolir neinar
hagsveiflur. Sem betur fer er eitt-
hvað sem vert er að geta um og
athygli vekur þegar litið er yfir
útgáfu liðins árs. í þessari grein
er ekki mögulegt að geta um öll
þau bókmenntaverk fyrir börn og
unglinga sem út hafa komið og því
valin sú leið að nefna nokkur dæmi
um það sem merkilegt getur talist
í útgáfunni árið 1993.
Viðhorf til barnabókaritunar
Lengi hefur það viljað loða við
að barnabókahöfundar teldust á
einhvern hátt óæðri en þeir sem
stíla rit sín á eldri lesendur. Nægir
þar að nefna baráttu bamabókahöf-
unda fyrir því að fá sinn skerf af
starfslaunum og þeim styrkjum sem
gera íslenskum rithöfundum mögu-
legt að sinna list sinni. Eitt af því
sem nú er að breytast fínnst mér
vera að nú þykir það ekki eins
merkilegt að „viðurkenndir rithöf-
undar“, þ.e. þeir sem aflað hafa sér
virðingar fyrir að skrifa fyrir full-
orðna, lyfti penna og ávarpi yngri
kynslóðirnar. Áður fyrr voru skilin
mjög skörp á milli barna- og ungl-
ingabókahöfunda og „annarra höf-
unda“ og þeir sem skrifuðu fyrir
yngri kynslóðina áttu sífellt undir
högg að sækja. Þetta er ekki eins
afgerandi lengur og á hveiju ári
koma nú fram barna- og ungl-
ingabækur eftir þá sem þekktari
eru fyrir annars konar rit. Vel er
þekkt bók Guðbergs Bergssonar,
Tóta og táin á pabba sem kom út
fyrir nokkrum árum og vakti þá
verðskuldaða athygli og síðan hafa
aðrir bæst í hópinn, svo sem Einar
Guðmundsson og Einar Kárason.
Sá fyrrnefndi hefur einkum lagt
fyrir sig efni í myndasögur og á
nú bókina Hundakex en sá síðar-
nefndi sendi frá sér bók nú fyrir
jólin með því frumlega nafni Didda
dojojong og Dúi dúgnaskítur. Sú
bók er leynilögreglusaga í anda
Enid Blyton nema hvað sögusviðið
er Öskjuhlíðin. Frásagnargleðin er
nk og sagan öll hin besta lesning.
Ég tel þetta mjög jákvæða þróun
af tveimur ástæðum. Annars vegar
er augljóst að virðing fyrir barna-
bókum hefur aukist og hins vegar
er líka augljóst þegar samanburður
er gerður, að þeir sem skrifa ein-
göngu fyrir böm og unglinga eru
á engan hátt síðri rithöfundar en
hinir.
Nýir höfundar
Annað sem okkur öllum ætti að
þykja mjög gleðilegt er þegar nýir
höfundar koma fram á sjónarsviðið.
Á hverju ári ráðast nokkrir nýir
höfundar fram á ritvöllinn, sumir
fara varlega af stað en stundum
stökkva rithöfundar alskapaðir með
byrjendaverk sem vekur undrun og
aðdáun. Af nýliðum frá síðastliðnu
ári má nefna sem dæmi Jón Hjart-
arson leikara sem sendi frá sér bók
um grallarastráka sem hann kallar
Snoðhausa. Sagan er fyndin og létt
aflestrar og stíllinn léttur og lipur.
í bók Eyvindar P. Eiríkssonar, A
háskaslóð, sigla tveir strákar með
föður sínum um strendur Danmerk-
ur og Svíþjóðar og lenda þar í
ýmsum ævintýrum. Sagan er á
kjammiklu máli og einnig kemur
þekking höfundar á siglingum þar
mjög vel fram. Sólveig Tráustadótt-
ir hefur samið hugljúfa sögu, Him-
inninn er alis staðar, um gömul
minni, litla stúlku með stuttan fót
og sorgir hennar og gleði. Þórey
Friðbjörnsdóttir sendi frá sér ungl-
ingasöguna Aldrei aftur, drama-
tíska unglingasögu þar sem tæpt
Myndskreyting eftir Brian Pilkington
Islenskar
barnabækur
og krepputal
er á eiturlyfjavandanum og sem
endar með skelfingu.
Meðal þeirra sem nýir geta talist
eru þjár konur sem komið hafa
nálægt ritun, þótt þær hafi ekki
skrifað fyrir börn mér vitandi. Þetta
eru þær Þórunn Sigurðardóttir,
Jónína Leósdóttir og Vilborg Dav-
íðsdóttir. Þómnn hefur getið sér
gott orð sem leikritaskáld og hefur
sett saman vönduð söguleg leikrit
þar sem efni er sótt til íslenskrar
fortíðar. Bók hennar, Klukkan
Kassíópeia og húsið í dalnum, er
nútímasaga en Þórunn tengir sam-
an nútímabörn með sín viðhorf og
skoðanir og löngu liðna atburði.
Sagan er vönduð og vel unnin, lit-
rík og skemmtileg. Persónurnar eru
vel gerðar enda hefur sagan einnig
verið unnin sem leikrit. Augljóst er
að þekking höfundar er mikil og
hugmyndaflugið ríkt og hún sækir
skírskotanir víða. Stjörnumerki með
framandi nöfnum verða kunningjar
svo sem Kassíópeia og Kefeifur sem
gefa sögunni framandi blæ. Klukk-
an er frá Portúgal og skipið sem
strandaði í flæðarmálinu er frá
Hollandi.
Jónína Leósdóttir hefur skrifað
samtalsbækur í ævisagnaformi og
einnig stundað þýðingar en skrifar
nú unglingabókina Sundur og sam-
an. Þetta er mjög vel skrifuð bók
um skilnað og afleiðingar þess fyrir
börn þegar heimili leysist upp. Jón-
ína er mjög góður penni og sagan
hennar er sannfærandi og eðlileg
og tilfinningar söguhetjunnar mjög
vel dregnar. Einnig er fjallað um
sjúkdóminn lystarstol og viðbrögð
við honum.
Vilborg Davíðsdóttir er blaða-
maður og því þjálfuð að skrifa þótt
þetta sér fyrsta bók hennar. Saga
Vilborgar, Við Urðarbrunn, er
metnaðarfullt ritverk sem verð-
skuldar athygli. Vilborg fer ótroðn-
ar slóðir og sækir efnivið sinn til
íslenskrar fortiðar, í raun allt aftur
til landnámsaldar. Sögð er saga
ambáttardótturinnar Korku og
samskipta hennar við eigendur sína
og annað fólk. Þetta er saga mik-
illa örlaga, grimm og oft ómannúð-
leg á nútíma mælikvarða en samt
falleg og ótrúlega vel unnin sem
byijendaverk. Höfundi tekst að
draga upp svo skýra og trúverðuga
mynd af umhverfi og lifnaðarhátt-
um, hugsanahætti og viðhorfum að
snilld má teljast. Þetta er örugglega
ein af þeim bókum sem í framtíð-
inni mun fylla flokk sígildra ís-
lenskra unglingabóka.
Gamalt vín á nýjum belgjum
Enn ein mjög jákvæð þróun hef-
ur átt sér stað að undanförnu en
það er að klæða gamalt íslenskt
efni í fallegan búning sem höfðar
til nútímabarna. Þar má nefna
nokkrar útgáfur á þjóðsögum, Ijóð-
um og barnagælum. Þessi þróun
hélt áfram árið 1993 og þar má
jafnvel sjá enn eina nýjungina þar
sem ljóð Tómasar Guðmundssonar,
Fjallganga, er snilldarlega mynd-
skreytt af Erlu Sigurðardóttur. Erla
er óðum að skapa sér sess sem einn
helsti myndlistarmaður fyrir
barnabækur og hefur margt mjög
fallega gert á undanförnum árum.
Söguhetja Erlu er lítill strákur sem
leggur á fjallið og lendir í þeim
hremmingum sem alþjóð þekkir.
Myndirnar geisla af glettni og í
heild er bókin sannkallað listaverk.
Anna Vilborg Gunnarsdóttir hef-
ur gert myndir við þjóðsöguna Fyr-
ir austan sól og vestan mána. Mynd-
ir Önnu Vilborgar eru mjög falleg-
ar, vandlegar unnar og sumar hrein
snilld eins og myndin af Norðan-
vindinum þar sem rétt má greina
litlu stúlkuna andspænis ofurefli
náttúrunnar. Þjóðsögur eru enda-
laus uppspretta skemmtunar og
fróðleiks og því mjög ánægjulegt
að sjá þær klæddar í nýjan búning.
Þessar tvær síðastnefndu bækur
eru svo fallegar og vel gerðar að
þær ættu fullt erindi á erlendan
markað ef áhugi væri á því.
Enn má nefna eina bók þar sem
saman er tekið eldra efni en það
er útgáfa Æskunnar á bók Mar-
grétar Jónsdóttur, Vorið kallar.
Bókin er gefin út í tilefni þess að
á síðastliðnu ári voru 100 ár liðin
frá fæðingu hennar. Margrét var
einn af fyrstu skáldsagnahöfundum
okkar fyrir börn og sögur hennar
um Toddu frá Blágarði og Geiru
glókoll glöddu marga fyrr á árum.
Ljóð Margrétar hafa verið rifjuð
upp nýlega og eitt hið best þekkta
er ísland er land þitt sem Magnús
Þór Sigmundsson gerði lag við og
einnig er Draumur aldamótabarns-
ins heiti á ljóði eftir Margréti en
það ljóð gaf plötu Magnúsar nafn-
ið. Það sem er einnig athyglisvert
við þessa bók er að Ijóðunum fylgja
nótur svo hægt er að syngja þau.
Ljóðin eru lipur og auðskilin og því
mikill fengur að fá þau í hand-
hægri útgáfu.
Aðrar myndabækur
Það vekur undrun í öllu kreppu-
talinu að bókaútgefendur skuli
treysta sér til að gefa út
myndabækur fyrir þennan örsmáa
markað. Þó má ef til vill merkja
að þessum bókum hafi aðeins fækk-
að frá fyrra ári. Brian Pilkington á
tvær bækur í þessum flokki sem
eru mjög ólíkar. Önnur er í ritröð
hans um afa gamla jólasvein, Jóla-
ævintýri afa gamla, en hin er mynd-
skreyting við ævintýri eftir Ólaf
Gunnarsson, Snæljónin. Brian er
fjölhæfur myndskreytingamaður og
sýnir þarna á sér tvær mjög ólíkar
hliðar. í seríunni um jólasveininn
er það grínið og glensið sem situr
í fyrirrúmi í samræmi við efni sagn-
anna. Bækur þessar hafa verið
þýddar á mörg tungumál og komið
út í tugþúsundum eintaka.
Snæljónin er dæmisaga um ljón
og hænu sem telur þvi trú um að
hún sé göldrótt. Sagan flýgur frá
Afríku, þar sem ljón eiga venjulega
hejma, til Hvalfjarðar og endar á
Grænlandsjökli. Þessi mikla fjöl-
breytni gerir meiri kröfur til snilld-
ar myndlistarmannsins og í heild
tekst honum að gæða þetta litla
ævintýri lífi og sál. Einkum eru
svipbrigði dýranna, montnu hæn-
unnar og hrædda ljónsins, skemmti-
leg;
I þessum flokki mætti einnig telja
bók Sigrúnar Eldjám, Beinagrind-
ina, þó þar sé um að ræða mikið
myndskreytta bók með meiri texta
en hinar. Sagan er full af líflegum
hugmyndum og hugdettum krakk-
anna og myndirnar styrkja þráðinn
og undirstrika efni sögunnar.
Kjarnahöfundarnir
Fátækleg væri barnabókaútgáf-
an ef þeir sem eldri eru og reynd-
ari létu íslensk börn ekki njóta
verka sinna. Lauslega áætlað er það
um einn tugur höfunda sem sendir
frá sér bók á hverju ári eða nálægt
því. Stundum líður ár á milli eða
svo, en þetta er sá kjarni höfunda
sem hægt hefur verið að reikna
með. Þessir höfundar hafa ekki
brugðist lesendum sínum þetta árið.
Guðrún Helgadóttir sendir frá sér
bókina Litlu greyin sem fléttar sam-
an ævintýk og íjölskyldudrama.
Iðunn Steinsdóttir lætur söguhetjur
sínar sem eru skólakrakkar takast
á við eitt stærsta vandamál nútím-
ans, eineltið, á jákvæðan hátt í sögu
sinni Er allt að verða vitlaust? Þor-
grímur Þráinsson brá ekki út af
venjunni og átti metsölubók ársins,
Spor í myrkri, sem er æsispennandi
saga um unglinga sem eyða viku á
eyðibýli. Aðalsteinn Ásberg Sig-
urðsson notar gamla íslenska
minnið um álagabletti sem leiðar-
hnoð sögu sinnar, Álagaelds, sem
segir frá leit nokkurra pjakka að
fjársjóði Ráðhildar ríku í Skiphóli.
Helga Möller á sögu númer tvö um
Lísu í Fjörugötu. Sagan hennar,
Leiksystur og labbakútar, er beint
framhald af sögunni um Puntrófur
og pottorma frá 1992. Guðmundur
Ólafsson skrifaði þriðju söguna um
Emil og Skunda og í þetta sinn er
efnið sótt í umhverfi Ólafsfjarðar.
Gunnhildur Hrólfsdóttir skrifar um
stelpur sem kynnast ólöglegri
áfengisdreifínguog og lenda óvilj-
andi í klandri út af því í sögu henn-
ar Komdu að kyssa. Loks má nefna
verðlaunasögu Elíasar Snælands
Jónssonar, Brak og bresti, sem seg-
ir frá ævintýrum í jöklaferð. Allt
eru þetta sögur þar sem sviðið er
einhver hluti íslensks samfélags í
allri sinni fjölbreytni. Á jaðrinum
eru Andrés Indriðason með sögu
sína um tröllastrákinn Dusa sem
flakkar um Reykjavík í leit að
mömmu sinni í lögreglufylgd. Tröll
eru bestu skinn er fyndin og ærsla-
full saga og inn í hana blandast
nútíminn þar sem Grýla er að fara
á ráðstefnu um gervijólasveina.
Meiri ævintýrablær er á sögu
Heiðar Baldursdóttur sem sendi frá
sér sína síðustu bók um Galdur
steinsins. í þessari bók tengir hún
saman nútímann og ævintýrið og
stundum finnst lesandanum að
hann sé með tvískipta persónu
fremur en tvær sem tilheyra hvor
sínum heiminum. Það er mikið
skarð fyrir skildi nú þegar Heiður
er fallin frá. Ævintýri hennar eru
um margt einstök í islenskum bók-
menntum.
Bók um barnabækur
Á síðastliðnu ári kom út mjög
merkilegt rit sem tengist barnabók-
um og verður væntanlega mikið
hjálpartæki öllum þeim sem vinna
á einhvern hátt við barnabækur.
Er það bók Önnu Margrétar Birgis-
dóttur, Söguþræðir, Handbók fyrir
alla barna- og bókavini. Anna Mar-
grét hefur unnið það ótrúlega afrek
að lesa og skrifa stuttan útdrátt
úr rúmlega eitt þúsund barna- og
unglingabókum. Hún rekur sögu-
þráð hverrar bókar, skýrir söguper-
sónur og helstu viðburði og loks eru
bókunum gefin efnisorð í samræmi
við það um hvað þær fjalla. Anna
Margrét hefur víða leitað fanga og
er hér um að ræða bæði gamlar
sögur og nýjar og væri það vel
þess virði fýrir útgefendur að líta
yfir bókalistann hjá henni og endur-
útgefa sögur sem ekki eru lengur
á prenti.
Lokaorð
Varla höfum við íslendingar opn-
að svo blað eða hlustað á fréttir
að undanförnu að ekki berist nötur-
legar fréttir af bágstöddu efnahags-
ástandi þjóðarinnar. Þjóðartekjur
minnka og minna veiðist af þorski.
Á síðastliðnu ári var mikill bölmóð-
ur í öllum bókaútgefendum sem
óttuðust mjög að álagning virðis-
aukaskatts á bækur mundi hafa
afdrifaríkar afleiðingar fyrir þessa
menningariðkun. Manni gæti dottið
í hug að íslendingar þrífist best á
svartagallsrausi og eigi sér aðeins
eitt lífsmottó: „Allir eru að gera það
gott nema ég.“ Þeir sem lagt hafa
trúnað á allar þessar raunatölur
gátu alls ekki reiknað með því að
nokkurt bitastætt bókmenntaverk
kæmi yfirleitt út í þessu guðs vol-
aða landi sem svo illa væri komið
fyrir. En þegar upp er staðið kemur
allt annað í ljós og eins og undanfar-
in ár er barnabókaútgáfan einn Ijós-
asti og kraftmesti hluti íslenskrar
bókaútgáfu.