Morgunblaðið - 30.12.1994, Page 30

30 FÖSTUDAGUR 30. DESEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREINAR
Illa séður sjónvarpsþáttur
"bANN 6. nóvember
síðastliðinn var sýndur
í Ríkissjónvarpinu
þáttur um bókmenntir
á lýðveldistímanum
sem við Sigfús Bjart-
marsson höfðum um-
sjón með. Þátturinn-
var byggður upp af
viðtalsbrotum við tólf
höfunda, án sögu-
manns. Strax eftir
frumsýningu birtust í
fjölmiðlum mótmæli
tólf fræðimanna og
gagnrýnenda þar sem
kvartað er yfir að bók-
mennti'r kvenhöfunda
hafi orðið útundan í
þættinum, kynjahlutfall
mælenda hafi verið afleitt
við-
og
barnabókmenntum sé sleppt. Þó við
værum ekki sáttir við röksemdir
tólfmenninganna höfðu þeir nokk-
uð til síns máls og við létum nægja
að bera hönd fyrir höfuð okkar í
umræðum í útvarpi og sjónvarpi.
Hatrömm heilsíðugrein Súsönnu
Svavarsdóttur i Morgunblaðinu
laugardaginn 10. desember er hins
vegar af öðru tagi, því Súsanna
lætur ekki nægja að úthúða okkur
þáttargerðarmönnum heldur níðist
hún á viðmælendum okkar að
ósekju. Ég kemst ekki hjá að benda
á nokkrar af verstu vitleysunum í
þessari skelfilegu grein.
Hvernig þáttur var þetta?
Aðalathugasemd mín ætti að
vera sjálfsögð: Við umsjónarmenn-
imir réðum því hvað var sagt í
þættinum og hvað ekki, með því
að velja viðmælendur og afmarka
umræðuefnin, og með því að velja
úr löngum viðtölum stutta búta og
raða þeim upp. Við klipptum m.a.
burt mikið efni um konur — nokkr-
ir viðmælendur gerðu þeim góð
skil, þeirra á meðal Steinunn Sig-
urðardóttir, sem uppsker þá fárán-
legu aðdróttun frá Súsönnu að hún
sverji sig úr flokki skáldsystra
sinna til að vera ekki þöguð í hel!
Steinunn minntist reyndar á marga
kvenhöfunda í þættin-
um og miklu fleiri í
viðtalinu óklipptu. Nei,
það voru alls ekki við-
mælendurnir sem snið-
gengu konur, einsog
. Súsanna leyfír sér að
álykta, heldur bjugg-
um við umsjónarmenn-
irnir til þannig handrit
að margir merkir
kvenhöfundar fengu
ekki inni. Hvers
vegna?
Þær línur sem við
fylgdum við frágang á
Jón Hallur handritinu liggja held
Stefánsson ég nokkuð ljóst fyrir.
Ef frá er talin lítil
skrautmyndasýning í upphafi þá
fjallar þátturinn augljóslega ekki
um hverjir séu mestu og bestu
höfundar tímabilsins. Frá og með
formbyltingu í ljóðlist snýst frá-
sögnin fyrst og fremst um nýjung-
ar og ný viðhorf, einstakir höfund-
ar eru meira teknir sem dæmi og
til að lífga upp á þáttinn létum við
fljóta með sögur sem okkur fund-
ust skemmtilegar.
Sú regla að telja ekki upp úrvals-
höfunda heldur segja frá atburðum
verður því strangari eftir því sem
nær dregur nútíma, enda vildum
við leggja meiri áherslu á höfunda
sem hafa einkennt stóran hluta
tímabilsins. Af höfundum sem
koma fram eftir 1980 eru aðeins
tveir höfundar nafngreindir: Gyrðir
Elíasson og Vigdís Grímsdóttir, auk
þess sem Sjón talar í fyrstu per-
sónu fleirtölu. í því ljósi verður að
líta á upptalningar tólfmenning-
anna og Súsönnu á öllum ungu
kvenhöfundunum sem við gengum
framhjá. Mér finnst það satt að
segja hálfgerð hræsni að látast
ekki taka eftir því að strákunum
er líka sleppt. Svo ég grípi nöfn
af handahófí þá vantar ekki bara
Kristínu Ómarsdóttur heldur líka
Braga Ólafsson og Óskar Árna
Óskarsson, ekki bara Þórunni
Valdimarsdóttur heldur líka Krist-
ján Kristjánsson og ísak Harðar-
Frá okkar hendi áttu
þessar gömlu kven-
ímyndir að varpa ljósi á
þann tíðaranda, segir
Jón Hallur Stefáns-
son, sem leiddi til þess
að kvenhöfundar voru
fáir og nutu ekki
virðingar.
son, ekki bara Rögnu Sigurðardótt-
ur heldur líka Hallgrím Helgason
og Rúnar Helga Vignisson, ekki
bara Lindu Vilhjálmsdóttur heldur
líka Svein Yngva Egilsson og Jónas
Þorbjarnarson, ekki bara Elísabetu
Jökulsdóttur heldur líka bræður
hennar Illuga og Hrafn...
Fleiri yfírsjónir samkvæmt Sús-
önnu: Jakobína Sigurðardóttir,
Nína Björk Ámadóttir, Álfrún
Gunnlaugsdóttir og Fríða Á. Sig-
urðardóttir.
Jakobína og Nína Björk hefðu
gjaman mátt fá meiri umfjöllun,
en koma þó fyrir í svipaðri upptaln-
ingu og Jóhannes úr Kötlum og
Guðmundur Böðvarsson. Álfrún og
Fríða gjalda þess, einsog fleiri
merkir höfundar, að koma fram
seint á tímabilinu. Til dæmis má
nefna að þó Einar Kárason sé við-
mælandi er ekki minnst á hann sem
höfund; Einari Má og Sigurði Páls-
syni bregður fyrir í upptalningu um
„bítl“ í skáldskap, á Ólaf Gunnars-
son er ekki minnst, frekar en Ólaf
Hauk Símonarson, Áma Bergmann
og Böðvar Guðmundsson, svo ég
nefni nokkra karla til mótvægis.
Ætlunin var bara ekki að kort-
leggja bókmenntasögnna með
nöfnum.
Við hófum þáttinn þó á umfjöllun
um nokkra höfunda sem höfðu náð
almennri viðurkenningu í upphafi
tímabilsins — auk þess sem Krist-
mann Guðmundsson varð okkur
dæmi um höfund í ónáð af pólitísk-
um ástæðum. Hefðum við átt að
taka einhvetjar konur með í þennan
hóp? Kannski. En tólfmenningarnir
og Súsanna eru okkur væntanlega
sammála um að enginn af þeim
eldri höfundum sem þau nefna var
á sínum tíma talinn í fremstu röð.
Það mat er að breytast, en lykilorð
okkar var endurlit, ekki endurmat.
Ný-blinda
Súsanna minnist í grein sinni á
fyrirbærið ný-ólæsi, það að geta
ekki haldið einbeitingu á rituðum
texta. Hún hefur sjálf ekki haldið
góðri einbeitingu yfír þessum sjón-
varpsþætti. Þannig vitnar hún í
setninguna: „Ekki má gleyma
Svövu,“ sem það eina sem sagt
hafí verið um Svövu Jakobsdóttur
og verk hennar. Þessi setning var
hvergi í þættinum. Sigurður A.
Magnússon minntist tvisvar á
Svövu, seinna skiptið virðist hafa
farið framhjá Súsönnu, sem er
mjög einkennilegt, því þetta er
hálfrar mínútu kafli, með ljósmynd
af Svövu og annarri af kápu Leigj-
andans sem Sigurður kallar „ein-
stakt stílafrek". Hann á því síst
skilið að gagnrýnendur með ein-
beitingarvandamál ásaki hann um
að gleyma Svövu Jakobsdóttur.
Eins hafa einhver viðtökuvanda-
mál hijáð Súsönnu þegar hún
„missti ekki af þeim upplýsingum“
í þættinum að Snorri Hjartarson
og Thor Vilhjálmsson hefðu fengið
Bókmenntaverðlaun Norðurlanda-
ráðs, þær upplýsingar komu alls
ekki fram.
Ruddalegur útúrsnúningur Sús-
önnu á samanburði Sjónar á sinni
kynslóð og kynslóð módemistanna
grundvallast líka á einbeitingar-
skorti. Sjón sagði: „Munurinn á því
sem við voram að gera og módern-
istarnir er líka sá að þeir eru að
takast á við samfélag í mótun, það
er alltaf þessi spenna milli sveitar
og borgar, þeir yrkja mikið af nátt-
úruljóðum á þessu nýja formi með-
an við yrkjum algerlega innan úr
borginni.“ Með orðinu „módernist-
ar“ átti Sjón auðheyranlega við
atómskáldin, þá sem brutu leið
módernisma í ljóðagerð. Súsanna
skrifar í tilefni af þessu: „Verstir
voru skálddrengirnir sem álíta sig
hafa bjargað bókmenntalegri fram-
tíð þjóðarinnar, þar sem menn
höfðu einkum verið að fást við að
skrifa um flutning úr þorpi í borg,
þangað til þeir sveifluðu sér fram
á ritvöllinn í naflastrengnum sem
þeir yrkja stöðugt út úr. [...] Hver
var að skrifa um fiutning úr þorpi
í borg? Svava? Jakobína? Guðberg-
ur? Thor?“ Ummæli Súsönnu eru
ekki bara skætingur heldur gerir
hún skáldinu upp afstöðu og skoð-
un sem á sér enga stoð í því sem
hann segir.
Skáletraður hápunktur á grein
Súsönnu er túlkun á myndskeiði
þar sem klippt er á milli fjallkonu
(sem hefur farið framhjá Sú-
sönnu), fegurðardísa, og fiskverka-
kvenna. Súsanna sér þarna birtast
afstöðu okkar „þáttargerðar-
drengjanna“ til kvenna, og mikið
finnst mér umhugsunarvert hvern-
ig hún notar orðið „drengur“ sem
niðrandi viðskeyti. Hér hefur gagn-
rýnandanum láðst að tengja saman
hljóð og mynd. Við látum þessar
myndir leiða inn í kafla um kven-
höfunda og kvennabókmenntaum-
ræðuna, þær kallast á við ummæli
Steinunnar Sigurðardóttur, þess
efnis að þegar hún byijaði að skrifa
hafi virtir kvenhöfundar verið svo
fáir að íslenskar bókmenntir hljóti
að vera rannsóknarefni fyrir þá
sem hafa áhuga á kynjaspursmáli
í bókmenntum. Frá okkar hendi
áttu þessar gömlu kvenímyndir að
varpa ljósi á tíðarandann sem gerði
að verkum að kvenhöfundar voru
fáir og nutu ekki virðingar. Það
þarf enga djúpsálarfræði til að átta
sig á þessu. Hvernig má það vera
að fagmanneskja í ábyrgðarstöðu
einsog Súsanna Svavarsdóttir skuli
ekki hafa séð betur þennan sjón-
varpsþátt sem hún horfði á, um
sitt daglega viðfangsefni og áhuga-
svið? Sem gagnrýnandi ætti hún
að vita að hún verður að horfa og
hlusta með opnum huga til að sjá
og heyra.
Höfundur er lausamaður.
NEFND, skipuð af ríkisstjórn
íslands, var falið það mikilvæga
mál, að „kanna lagalega, menning-
arlega og félagslega stöðu samkyn-
hneigðra og gera tillögur um úr-
bætur og nauðsynlegar aðgerðir til
þess að misrétti gagnvart samkyn-
hneigðu fólki hverfi hér á landi“.
Skýrsla nefndarinnar liggur í
dag fyrir og er stór áfangi á leið
lesbía og homma að fullum réttind-
um til jafns við aðra þegna þessa
lands. Fjallað er um samkynhneigð
og samfélagið, fræðslu um sam-
kynhneigð, verndarlöggjöf, stað-
fest samvist o.m.fl.
í áratugi hefur samkynhneigðum
verið neitað um sjálfsögð mannrétt-
indi hér á landi. Krafa lesbía og
homma í dag er bara ein, viður-
kenning á fullum réttindum á öllum
sviðum hins mannlega lífs.
Það er ekki fullnægjandi fyrir
okkur að, eins og meirihluti nefnd-
arinnar orðar það, „tillögurnar
nægi tæpast til að ná til fulls metn-
aðarfullu takmarki þingsályktunar-
innar“. Það er okkur ekki boðlegt,
að segja annars vegar að „þings-
ályktunin sé afdráttarlaus, lagðar
skulu til aðgerðir sem eyða mis-
rétti í garð samkynhneigðra" og
hins vegar að tillögur meirihlutans
nægi því miður ekki til þess! „ Vissu-
lega má hugsa sér róttækari stuð-
ing við málstað samkynhneigðra"
en kosturinn er, að þær
„feli ekki í sér mikinn
kostnað“!
Mannréttindi í krón-
um og aurum, ótrúlegt
en satt. Við skulum
veita ykkur nasasjón
af réttindum okkar, en
því miður, full réttindi
kosta of mikið! Svona
hugsunarháttur á ekki
rétt á sér þegar talað
er um mannréttindi.
Krafa okkar hlýtur
að vera full réttindi til
jafns við aðra þegna
þessa lands.
En margt er athygl-
isvert í tillögum nefnd-
arinnar, lagt er til að eftirfarandi
verði lögfest eða athugað. „Stað-
fest samvist“ með að mestu leyti
skyldum og réttindum þeim sem
hjónaband veitir ósamkynhneigð-
um. Ákvæði í hegningarlögum sem
veitir ákveðnum hópum vernd gegn
háði, rógi, smánun, ógnun eða ann-
arri opinberri árás, verði breytt og
nái einnig til samkynhneigðra.
Einnig er lagt til að athugað verði
hvort setja skuli ákvæði í hegning-
arlög, sem kveði á um bann við
því að neita minnihlutahópum, þar
á meðal samkynhneigðum, um vöru
eða þjónustu sem boðin er almenn-
ingi i atvinnuskyni.
Allt er þetta nú gott
og blessað. Samt verð-
ur hér að taka undir
gagnrýni minnihluta
nefndarinnar og sérá-
lit hans.
Samkvæmt áliti
meirihlutans geta
samkynhneigðir ekki
valið um hvort þeir
staðfesta sambúð sína,
borgaralega eða
kirkjulega. Kirkjan
sem stofnun getur gert
og sagt ýmislegt en
trúin sem slík, er okk-
ar allra. Opinberlega
hefur þó ekkert heyrst
um skoðun hennar á
þessu máli. Hvar stendur að við
séum ekki öll börn guðs? Hvar
stendur að guð hafí ekki velþóknun
á okkur og okkar kærleika? Sagt
er að sá sem iðkar ekki réttlætið
og elskar ekki bróður sinni heyrir
ekki guði til. Látum verkin tala,
iðkum réttlætið. Það er að sjálf-
sögðu mitt sem einstaklings að
velja hvernig ég stofna til hjóna-
bands. Lög eiga ekki að mismuna
og kirkjunni ber að veita öllum
húsaskjól, sem um það biðja. Þar
á jafnræði að ríkja.
Meirihluta nefndarinnar fínnst
óhugsandi, að samkynhneigðir geti
verið góðir (eðlilegir) foreldrar.
Samkynhneigðir
krefjast þess eins, segir
Percy B. Stefánsson,
að fá full réttindi á öll-
um sviðum mann-
legs lífs.
Þeir eiga ekki að geta ættleitt böm,
fram-, stjúp- eða önnur ættleiðing
er ekki við hæfi. En hvergi vottar
fyrir málefnalegum rökstuðningi.
Jafnvel þegar að annar aðilinn á
barn fyrir, er ekkert hugsað um
öryggi barnsins, stjúpættleiðingu
er ekki hægt að heimila! Góðir for-
eldrar virða skoðanir barna sinna,
láta þau lifa við öryggi og í ástríku
sambandi, hvað kemur kynhneigð
þessu við? Lagt er til að hegningar-
lögum verði breytt. Nauðsynlegt
er að þessi breyting nái til samkyn-
hneigða bæði sem einstaklinga og
sem hóp. Varðandi hugleiðingar
meirihlutans, um hvort setja skuli
ákvæði um bann við að neita minni-
hlutahópum um vöru eða þjónustu,
sem boðin er almenningi í atvinnu-
skyni, þá eru slík lög af einhveijum
ástæðum í gildi í Noregi, Svíþjóð
og Danmörku. Varla er það
ástæðulausu. Hér á ekki að hug-
leiða heldur framkvæma.
Einna merkilegast í skýrslunni
er kaflinn „Fræðsla um samkyn-
hneigð", en eins og alþjóð veit, í
þekkingarleysi sínu, þá er nánast
engin fræðsla í dag. Með fræðslu
í skólum eyðum við fordómum og
vinnum gegn misrétti. Veitum og
sköpum nýrri kynslóð betri og heil-
stéyptari sjálfsmynd og gerum
þeim mögulegt að lifa í sátt við
sjálfa sig og umhverfið. Hugsið
ykkur ungling, sem er að uppgötva
tilfinningar sínar og finnur að þær
hneigjast að eigin kyni. í dag hefur
hann fáa eða enga til að tala við.
Enga fyrirmynd (flestar í felum)
og fínnst hann útskúfaður, óhreinn
nánast. Af einhveijum ástæðum er
sjálfsmorðstíðnin há í þessum hópi!
Með aukinni fræðslu, sem nefndin
leggur til, breytum við öllum for-
sendum unga fólksins til lífsins.
Skýrsla nefndarinnar um mál-
efni samkynhneigðra, er merkur
áfangi í baráttu lesbía og homma
fyrir lýðréttindum til jafns við aðra
þegna þessa lands. Ber að þakka
þeim sem unnu skýrsluna vel unnið
starf.
Lítið vantar á til að gera þetta
að alvöru tilraun og leitt til þess
að vita að ekki skyldi nást sam-
staða. Til að, eins og segir í þings-
ályktunartillögunni, „gera tillögu
um úrbætur og nau'ðsynlegar að-
gerðir til þess að misrétti gagnvart
samkynhneigðu fólki hverfi hér á
landi“. Málinu hefur verið vísað til
ráðuneyta og væntanlega kemur
frumvarp fljótlega. Við getum gert
betur en að þýða lög frá hinum
Norðurlöndunum. Getum sýnt
frumkvæði þegar mannréttindi eru
annars vegar.
Vonandi ber Alþingi allra íslend-
inga gæfu til þess að lögfesta ekki
misrétti. Stíga verður skrefið að
fullum lýðréttindum lesbía og
homma til fulls.
Höfundur er varaformaður
Saintakanna '78.
Lýðréttindi fyrir
lesbíur og homma
Percy B.
Stefánsson