Morgunblaðið - 31.12.1994, Qupperneq 9

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 31. DESEMBER1994 B 9
BÖRN með gullin sín.
UNGT barn í þvottabala, e.t.v. á milli 1910 og 1920.
BLAÐSÖLUSTRÁKUR við
Reykjavíkurliöfn um 1930.
KONUR og stúlkur að störfum. Þær kemba, spinna og ptjóna.
DRENGUR við vinnu. Hann breiðir mó á þurrkvöll.
gerð og fór inn í eitt af þeim húsum
sem Rögnvaldur teiknaði og reyndi
að grafast fyrir um hvernig fólkið
sem þar bjó lifði lífinu. Húsið var
Skólabrú 2, en þar er nú skjala-
og bókasafn Alþingis.
Sigurður hélt svo verkinu áfram
og í bók sinni „Lífshættir í Reykja-
vík 1930-1940“ bregður hann upp
mynd af fimm fjölskyldum; tveimur
velmegandi, tveimur vel bjargálna
og einni sem lifði við örbirgð — en
segja má að þeim hafí ekki verið
fisjað saman sem ólust upp við slík
kjör og komust heilu og höldnu
gegnum baráttuna.
Ahugi Sigurðar á hversdagslífinu
viðhélst, því eftir MA-gráðu í sagn-
fræði tók hann að viða að sér efni
í doktorsritgerðina með lestri sjálf-
sævisagna og annarra persónulegra
heimilda. Rannsóknaraðferð hans
felst í því að skoða lífsferil einstakl-
inganna og sjá hvernig þeir breyt-
ast á mismunandi aldursskeiðum —
og hafa sjálfir áhrif á sinn eigin
þroska.
Skuggi æskuáranna
Það er greinilegt að Sigurður
hefur áhuga á dauðanum. Ástæðan
fyrir því er að dauðinn var hluti af
daglegri hugsun fólks og miklu nær
því andlega en nú tíðkast. Dauðinn
var oftlega miðdepill lífsins. Sigurð-
ur spyr 24 spurninga í skránni um
dauðann og margar þeirra innihalda
nokkrar smærri spurningar.
Ungbarnadauði á seinni hluta 19.
aldar var þungur kross fyrir marg-
an manninn að bera að sögn Sigurð-
ar og hafa sjálfsævisöguritarar
fjallað um reynslu sína þegar þeir
á unga aldri horfðu upp á dauðann
hrifsa til sín bræður þeirra og syst-
ur, og óttann sem slíkir atburðir
bærðu í bijósti fólks. Dauðinn hafði
því mikil áhrif á viðhorf fólks til
lífsins og hvernig það upplifði sjálft
sig.
Sigurður nefnir vitnisburð Guð-
rúnar Guðmundsdóttur því til sönn-
unar. Hún var ein 10 systkina, en
5 þeirra dóu á unga aldri. Frásögn
hennar hefst heima, eða þegar hún
Fjársjóður
þjóðhátta-
deildar
ARNI Björnsson, þjóðháttafræðingur, er
forstöðumaður þjóðháttadeildar Þjóð-
minjasafns. Hann segir að uppruna
deildarinnar megi rekja til þess að
mönnum hafi smám saman orðið Ijóst að ekki
væri nóg að safna hlutum á Þjóðmii\jasafnið og
hafa þá til sýnis. Það þyrfti líka að vera hægt
að útskýra hvernig þeir höfðu verið notaðir og
besta leiðin til að komast að því væri að spyrja
gamalt fólk.
Á 100 ára afmæli Þjóðminjasafnsins árið 1963
fékk það þjóðháttadeildina í afmælisgjöf frá ríkis-
stjórninni og síðan hefur átt sér stað skipuleg
söfnun heimilda um þjóðhætti á íslandi. Frá stofn-
un deildarinnar hafa 86 spurningalistar um lýsing-
ar á lífsháttum, venjum og vinnubrögðum verið
sendir út.
Sem dæmi má nefna að í einni skránni er spurt
um trú fólks á skapgerðareiginleikum manna eft-
ir útliti: enni, augum, eyrum, nefi og spékoppum.
Þar er einnig spurt um vörtur og trú á þeini og
ráð til að losna við þær. Spurt er jafnvel um ráð
við hiksta, hnerra og geispa. I annarri er spurt
um máltíðavenjur, fjölda máltíða og hvað var
haft í hvert mál. í þeirri þriðju um gestrisni
o.s.frv.
Þannig hefur á 30 árum safnast saman fjársjóð-
ur vitnisburða í hirslur þjóðháttadeildarinnar um
hugsun og hátterni horfinna kynslóða. Tvær
BA-ritgerðir, ein magisters-ritgerð og tvær dokt-
orsritgerðir hafa verið unnar upp úr þessum
gögnum.
Árni segir að það kosti oft töluverða fyrirhöfn
ÁRNI Björnsson
að afla góðra heimildamanna. Hann segir það oft
einkenna áreiðanlegasta fólkið að það telji sig
ekki hafa neitt að segja nema það sem allir viti.
Aðrir óttist um minni sitt, en það er oft á mis-
skilningi byggt, því æskuminningarnar geti verið
kristaltærar þótt skammtímaminnið sé brigðult.
Það getur stundum verið nokkurt vandamál
að ná til heimildamanna sem af ýmsum ástæðum
eiga bágt með að tjá sig skriflega, að sögn Árna.
En í tilefni af ári aldraðra 1982 tókst að fá fjár-
veitingu frá heilbrigðismálaráðuneyti í 5 ár og
var hún notuð til að spyrja fólk á dvalarheimilum
víðsvegar um landið um daglegt líf í bernsku
þeirra.
Árni segir að þessi viðtöl hafi tekist sérlega
vel og vildi hann gjarnan láta halda þeim áfram
ef fjárveiting fengist á ný. Viðtölin voru sem sál-
ræn styrking og upplyfting fyrir aldraða. Segja
má að þau hafi eflt sjálfsvirðingu þeirra, en það
er einmitt í samræmi við markmið umönnunar á
dvalarheimilum. Alls var rætt við 1.200 vistmenn
og ítarleg viðtöl tekin við um 600.
Það var einnig eftirtektarvert að stúdentarnir
sem unnu að viðtölunum öðluðust nýja sýn á þau
Iífskjör og lifnaðarhætti, sem eldri kynslóðir
höfðu búið við og unglingum nútímans þykja oft
harla ótrúlegir. Það má því segja að þetta hafi
breytt viðhorfi margra þeirra til aldraðra.
Arni segir spennandi að sjá hvernig til takist
með nýju skrána um hversdagsleika barna fyrr
á öldinni, því aldrei áður hafi heimildamenn þjóð-
háttadeildar verið valdir með slembiúrtaki úr
þjóðskránni.
heldur á yngsta systkini sínu og
Bergur, 8 ára gamall bróðir henn-
ar, verður snögglega bráðkvaddur
í rúmi sínu. Eftir að hafa áttað sig
á hvað hafði gerst féll hún algjör-
lega saman:
Ég æddi um gólfið með barnið í
fanginu og staglaðist kjökrandi á
því sama upp aftur og aftur:
„Ég vil deyja líka. Ég vil deyja
líka.“
„Kannski þú fáir það,“ anzaði
móðir mín. Ánnað sagði hún mér
ekki til huggunar.
Síðan var sent eftir föður mínum
og Bergur lagður til. Ekki sá ég
foreldra mina gráta, og sjálf grét
ég ekki lengur.
Að þessu loknu fóru foreldrar
mínir að sá í kálgarðinn, en ég
skilin eftir með barnið inni hjá lík-
inu.
Þessi litli vitnisburður hefur gildi
og segir mikla sögu. Hann vekur
líka upp margar spurningar og jafn-
vel kenningar. Sigurður nefnir að
komið hafí fram tilgáta um að hinn
mikli barnadauði hafi orðið því vald-
andi að fólk hikaði við að bindast
börnum sínum sterkum tilfinninga-
böndum. Hann er ekki sammála því
og getur ekki séð stuðning við þessa
tilgátu í þeim heimildum sem hann
hefur skoðað. Hann leggur áherslu
á að þrátt fyrir harða lífsbaráttu
hafi foreldrar sýnt ákveðna um-
hyggju.
HoII og góð sjálfsævisöguritun
Hvert smáatriði í svona vitnis-
burði getur verið nokkurs virði, en
Sigurður Gylfi telur það einnig
hverjum manni hollt og gott að rita
vitnisburði. Sjálfsævisöguritun
hjálpar fólki að gera upp lífsþrep
sín og það upplifir jafnvel sjálft sig
upp á nýtt. Ritunin hefur líka þann
kost að vera skemmtileg.
Þeir sem lentu í slembiúrtakinu
fá spurningaskrána senda, en Sig-
urður hvetur aðra sem hafa áhuga
á henni að hafa samband við þjóð-
háttadeildina. Eina skilyrðið er að
vera orðinn 70 ára.