Morgunblaðið - 31.12.1994, Page 26

26 B LAUGARDAGUR 31. DESEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
og flutningaskipum á þessu ári og
tæpum 3 þús. tonnum hafi verið
landað af erlendum fiskiskipum í
eigu íslendinga. Þrátt fyrir þennan
innflutning á hráefni dugar það
engan veginn til að mæta þeirri
miklu skerðingu sem orðið hefur í
þorskveiðum á þessu ári. Undan-
farið hefur orðið vart nokkurrar
tregðu hjá rússneskum útgerðum
að selja okkur þorsk til vinnslu hér
á landi. Því verður vart trúað að
Norðmenn standi á bak við þessar
viðskiptaþvinganir þrátt fyrir deil-
una um veiðar Islendinga í Barents-
hafi. Innflutt hráefni, einkum
þorskur, er farið að skipta verulegu
máli fyrir íslenska fiskvinnslu, en
hátt hráefnishlutfall oft á tíðum
skapar ekki nægilega framlegð fyr-
ir vinnsluna. Hlutur innlendrar
fiskvinnslu í ráðstöfun botnfiskaf-
lans hefur lækkað undanfarinn ára-
tug. Fyrst í stað varð útflutningur
á ísfiski í gámum þess valdandi en
síðar komu frystitogararnir til sög-
unnar. Á þessu ári hefur orðið
ánægjuleg breyting í þessum efn-
um. Frystitogarar hafa í stóraukn-
um mæli sótt í úthafsveiðar og
stefnir í að um helmingur af afla
þeirra á þessu ári verði utan físk-
veiðilögsögunnar. Þá hefur enn
dregið úr útflutningi á óunnum
fiski, einkum þorski, og er nú svo
komið að eingöngu um 2% af þorsk-
aflanum fari út með gámum og
siglingum fiskiskipa. Samdráttur í
botnfiskafla á undanförnum árum
kemur fyrst og fremst fram í minni
þorskafla, sem hefur minnkað um
rúm 200 þúsund tonn á sjö árum.
Það er því mjög sláandi að mest
skuli hafa dregið úr þorskafla milli
áranna 1993 og 1994 eða um 80
þúsund tonn skv. upplýsingum
Fiskifélags íslands. Þessar tölur
undirstrika vandann, þó svo að
rúmlega 30 þúsund tonn hafi veiðst
af þorski í Smugunni og aukning
hafi orðið á innfluttum þorski til
vínnslu hér á landi. Sem fyrr eru
hráefniskaup langstærsti útgjalda-
liður fiskvinnslunnar og hefur mest
áhrif á það hvernig til tekst um
reksturinn hveiju sinni.
Lækkun skulda og
fjármagnskostnaðar
íslenskur sjávarútvegur skuldar
tæplega 110 milljarða nú um ára-
mótin ef tekið er mið af útreikning-
um Hagdeildar Seðlabanka íslands.
Heildarskuldir hafa staðið í stað
en mjög hefur dregið úr fjárfesting-
um í sjávarútvegi á þessu ári. Mörg
fyrirtæki hafa notfært sér afkomu-
batann til lækkunar skulda. Einnig
skiptir samsetning skulda eftir er-
léndum myntum miklu máli vegna
þess að þrátt fyrir óbreytt meðal-
gengi krónunnar á þessu ári hefur
verðgildi einstakra mynta, svo sem
bandaríkjadollars, breyst töluvert á
árinu og hefur það leitt til lækkun-
ar erlendra skulda í sjávarútvegi.
Tæp 60% af skuldum sjávarútvegs-
ins eru í erlendum myntum og rúm-
lega 40% í ísl. krónum. Þá hefur
vaxtaþróum innanlands verið hag-
stæð á árinu og hafa þær aðgerðir
sem gripið var til í vaxtamálum
fyrir rúmu ári skilað verulegum
árangri í lækkun vaxta fyrir fólk
og fyrirtæki. Samtök fiskvinnslu-
stöðva hafa metið áhrif innlendrar
vaxtalækkunar á afkomu sjávarút-
vegsins í heild á um 1.000 milljón-
ir króna á þessu ári. En það voru
ekki eingöngu vaxtalækkanir í
bankakerfinu á þessu ári. Nokkrir
bankar og sparisjóðir hafa tekið
upp nýja kjörvaxtaflokkun á af-
urðalánum til fiskvinnslunnar. Nú
er það ekki óeðlilegt að bankastofn-
anir leggi misjafnt mat á fyrirtæki
með hliðsjón af eiginfjárstöðu og
sölukerfi þeirra á afurðum. Þessar
breytingar hafa orðið til þess að
afurðalánavextir til fískvinnslunn-
an hafa hækkað. Er slíkt með öllu
óþolandi.
Kjarasamningar og útlitið
framundan
Kjarasamningar á almennum
vinnumarkaði renna út nú um ára-
mótin. Viðræður við Verkamanna-
sambandið, um sérmál fiskvinnsl-
unnar, hófust í nóvember sl. Eink-
um hefur verið fjallað um kaup-
tryggingasamninga í fiskvinnslu og
starfsfræðslu í greininni. Mörg
fiskvinnslufyrirtæki eiga erfitt með
að halda uppi samfelldri vinnslu
vegna samdráttar í þorskafla und-
anfarin ár. Þó að nokkur þeirra
hafi reynt að brúa bilið að nokkru
með kaupum á innfluttu hráefni
dugar það ekki til. Þeir kjarasamn-
ingar sem framundan eru verða án
efa mjög erfiðir viðfangs. Nokkrar
væntingar eru uppi í þjóðfélaginu
og umræðan um að botninum sé
náð, og framundan bjartari tíð,
gerir eftirleikinn ekki auðveldari.
Flestir vilja sjá áframhaldandi stöð-
ugleika með lítilli verðbólgu, lágum
vöxtum og minnkandi atvinnuleysi.
En á sama tíma eru uppi kröfur
um miklar launahækkanir hjá sum-
um hópum og virðast þeir gefa lít-
ið fyrir stöðugleika undanfarinna
ára. Launakjör eru mjög misjöfn
hér á landi eins og víðast annar-
staðar. Hækkanir á lægstu launum,
án þess að þær hafi áhrif upp
launastigann, er leið sem margir
vilja sjá en mjög erfitt verður að
ná sátt um nú, þó svo það hafi að
nokkru tekist í síðustu kjarasamn-
ingum. Kjarasamningar á almenn-
um vinnumarkaði eiga að marka
launastefnuna, en ekki einstaka
samningar ríkisvaldsins við ýmsa
starfshópa í þjónustu þess.
Umdeild lög um Þróunarsjóð
sjávarútvegsins tóku gildi á miðju
þessu ári. Þar er m.a. gert ráð fyr-
ir að innheimta þróunarsjóðsgjald
af fiskvinnsluhúsum frá ársbyijun
1995. Þá er heimildarákvæði um
úreldingu á fiskvinnsluhúsum, enda
stuðli slíkt að aukinni hagkvæmni
í greininni. Nokkrar umsóknir og
fyrirspurnir hafa borist um úreld-
ingu fiskvinnsluhúsa. Stjórn sjóðs-
ins hefur enn ekki mótað vinnuregl-
ur en þess er að vænta að þær liggi
fyrir á næstunni. Umræðan um
tengsl Islands og Evrópusambands-
ins náði hámarki nú í haust er kom
að þjóðaratkvæðagreiðslum í
EFTA-ríkjunum sem sóttu um inn-
göngu í ESB. Það var eins og
EES-samningurinn væri alveg
gleymdur hjá ýmsum aðilum hér á
landi. Þá var ruglað saman okkar
eigin bönnum við eignaraðild út-
lendinga í veiðum og frumvinnslu
í íslenskum sjávarútvegi og tengsl-
um okkar við ESB. Þetta eru tvö
sjálfstæð mál og þrátt fyrir að
Samtök fiskvinnslustöðva hafi
ályktað gegn ESB aðild þá styðja
þau breytingar á löggjöf um er-
lenda fjárfestingu í íslenskum sjáv-
arútvegi. Aðlaga þarf lögin þeim
raunveruleika sem við búum við
eftir að almenningshlutafélög með
mjög dreifðri eignaraðild hafa risið
upp í sjávarútvegi og verði tak-
mörkuð, óbein eignaraðild erlendra
aðila heimil í slíkum tilvikum.
Framtíð EES-samningsins er nú
trygg og er mjög mikilvægt að þau
tollfríðindi sem áunnist hafa glatist
ekki við inngöngu Svíþjóðar, Finn-
lands og Austurríkis í ESB. Þá
skulum við vona að Alþingi stað-
festi GATT-samninginn um fijáls-
ari heimsviðskipti nú fyrir áramót-
in.
Nú um áramótin er nokkur
óvissa um sjávaraflann og afkom-
una á næstu misserum. Nær engin
loðnuveiði á haustvertíðinni setur
kvíða að mörgum um framhald
veiðanna í vetur. Loðnuveiðar og
vinnsla á síðustu vetrarvertíð, ekki
síst loðnufrysting, eiga stóran þátt
í bættri afkomu margra fyrirtækja
á þessu ári. Þar fóru saman mikil
framleiðsla og hátt afurðaverð.
Hefðbundnar botnfiskveiðar og
vinnsla hafa verið rekin með um-
talsverðum halla og vegur þar
þyngst samdráttur í þorskafla. Það
er vandséð hvernig fyrirtæki sem
byggja afkomu sína nær eingöngu
á þorskinum komist í gegnum þá
erfiðleika. Þrátt fyrir þessa óvissu
hefur margt jákvætt verið að ger-
ast í íslenskum sjávarútvegi á und-
anförnum misserum sem fær mann
til þess að leyfa sér örlitla bjart-
sýni um afkomu sjávarútvegsfyrir-
tækja á árinu 1995.
Að lokum sendi ég öllum sem
starfa við sjávarútveg, og lands-
mönnum öllum, bestu nýjárskveðj-
ur. , ,
Einar Sveinsson,
formaður
Verslunarráðs íslands
Tímamót
á árinu
1995
VIÐ UPPHAF ársins sem nú er
senn á enda, lét ég í ljós þá von að
á árinu 1994 yrði vörn snúið í sókn
í íslensku efnhagslífi. Óhætt er að
segja að það hafi gengið eftir. Verð-
bólga er vart mælanleg, útflutning-
ur þjóðarinnar hefur aukist, við-
skiptajöfnuður er jákvæður og tek-
ist hefur að halda vöxtum niðri.
Þetta, ásamt því að skattaumhverfi
og löggjöf er vinsamlegra atvinnu-
rekstri en áður, hefur gert það að
verkum að atvinnulífið er byijað að
rétta sig við eftir nokkurra ára lægð.
Flestar hagstærðir hafa þannig
þróast í rétta átt, ef undan er skil-
inn rekstur ríkissjóðs. Fjárlagahall-
inn á næsta ári er áætlaður um 8
milljarðar, sem er litlu lægri upphæð
heldur en á síðasta ári. Á síðustu
10 árum hefur samanlagður halli
verið um 80 milljarðar á núgildandi
verðlagi. Skuldasöfnun hins opin-
bera hefur verið veruleg og um tí-
undi hluti ríkisútgjalda fer í að
greiða vexti af skuldum hins opin-
bera. Þetta er svipuð fjárhæð og
nemur kostnaði við rekstur skóla-
kerfisins. Á aðalfundi Verslun-
arráðsins í febrúar síðastliðnum var
fjallað um „raunhæfan niðurskurð
ríkisútgjalda“. Þar voru kynntar til-
lögur vinnuhópa, skipuðum stjórn-
endum úr atvinnulífinu, um 12 millj-
arða niðurskurð ríkisútgjalda. Halli
ríkissjóðs er áhyggjuefni fyrir at-
vinnulífið, enda spennir hann upp
vexti og gerir nýja sókn í atvinnu-
málum erfíðari. Háir vextir eru m.a.
orsök þess að fjárfesting hérlendis
hefur dregist verulega saman. Þetta
er áhyggjuefni vegna þess að hag-
vöxtur og atvinnutækifæri framtíð-
arinnar eiga að vaxa af fjárfestingu
nútíðarinnar. Ef umskipti verða ekki
í þessu efni, verður þjóðin að horf-
ast í augu við viðvarandi atvinnu-
leysi.
Á árinu 1995 verður að tryggja
þann stöðugleika sem náðst hefur
í efnahagsmálum og einnig verður
að draga úr ríkisútgjöldum. Fram-
undan eru bæði kjarasamningar og
þingkosningar og hvoru tveggja
getur ógnað þessum markmiðum.
ðábyrgir kjarasamningar og eyðslu-
samir stjórnmálamenn gætu á
skömmum tíma eyðilagt árangurinn
með ófyrirsjáanlegum afleiðingum.
Á árinu verða þannig tímamót, ann-
að hvort föllum við í gamla farið í
efnahagsmálum eða hefjum nýja
framfarasókn í átt til bættra iífs-
kjara. Sú sókn mun byggja á því
að íslendingar auki samkeppnis-
hæfni sína. Islensk fyrirtæki verða
að fá eins góðan heimanmund frá
stjórnvöldum og hægt er, til þess
áð standa sig í vaxandi alþjóðlegri
samkeppni. Þetta geta stjórnvöld
gert með því að varðveita stöðug-
leika, hóflegum álögum á fyrirtæki,
skynsamlegum breytingum á lög-
gjöf, vel uppbyggðu menntakerfi og
afnámi einokunar og hafta. Á við-
skiptaþingi Verslunarráðs íslands í
upphafi næsta árs verður fjallað um
starfsumhverfi og samkeppnishæfni
atvinnulífsins. Þar munu vinnuhóp-
ar ráðsins kynna tillögur sínar, auk
þess sem bandarískur prófessor við
Harvard-háskóla, Bruce Scott, mun
Ijalla um samkeppnisstöðu íslands
gagnvart öðrum þjóðum.
Á árinu 1995 verða tímamót í
alþjóðlegum viðskiptum. í upphafi
ársins tekur nýr GATT-samningur
gildi. Samningurinn mun auka við-
skipti á milli þjóða og er spáð að
árlegur vöxtur heimstekna verði um
270 milljarðar dollara á ári. Beinn
ávinningur íslendinga af samningn-
um kemur fram í formi lægri tolla
og afnámi viðskiptahindrana á sjáv-
arafurðir og vörur tengdum sjávar-
útvegi. Til viðbótar opnast ný svið,
sem hafa verið lokuð og ber þar
helst að nefna þjónustu, sem hingað
til hefur ekki fallið undir GATT.
Nú opnast þessi markaður og ljóst
er að víða er þörf fyrir aukna þjón-
ustu, einkum í löndum þriðja heims-
ins. Alls munu rúmlega 120 ríki
eiga aðild að GATT og fjölmenn
ríki á borð við Rússland og Kína
hyggja á aðild. Það er mikilvægt
að stjórnvöld fullgildi samninginn
hið fyrsta, til þess að íslensk fyrir-
tæki geti nýtt þau tækifæri sem
hann býður upp á. Hér mun reyna
á samkeppnishæfni og hugkvæmni
íslendinga sjálfra, en framtíðarhag-
vöxtur mun fyrst og fremst ráðast
af aukningu í útflutningi. Nú þegar
hafa íslensk fyrirtæki sýnt hvers
þau eru megnug á nýjum mörkuð-
um, í Rússlandi og Kína, og GATT-
samningurinn býður upp á enn fleiri
möguleika. Ef íslendingum tekst að
ná í sinn hlut af tekjuaukningu í
heimsviðskiptum þá er um 13 millj-
arða íslenskra króna að ræða. Mun-
ar um minna fyrir þjóðarbúið.
Fyrir smáþjóð eins og íslendinga,
sem er jafn háð milliríkjaviðskiptum,
er aukið viðskiptafrelsi sérstaklega
mikilvægt. Það er jafnvel enn mikil-
vægara að leikreglur séu virtar og
óháðir aðilar skeri úr deilumálum.
íslensk stjórnvöld eiga að taka
auknu frelsi í viðskiptum fagnandi
og kappkosta að efna alþjóðlega
samninga. Það hefur verið of al-
gengt viðhorf að líta svo á, að ein-
ungis útlendingar þurfi að fara eftir
slíkum samningum, en við gætum
leyft okkur að finna smugur og
lagakróka til að hindra frelsi í við-
skiptum. Þessi viðhorf eru vonandi
á undanhaldi, enda bitna hömlur og
hindranir verst á okkur sjálfum;
neytendur þurfa að greiða hærra
verð en ellá, íslensk framleiðsla
missir tengslin við kröfur markað-
arins, eða í versta falli, að erlendar
þjóðir grípi til gagnaðgerða gegn
íslenskri vöru eða þjónustu. Þetta
er hér gert að umtalsefni vegna
þess að í tvígang á þessu ári not-
færði Verslunarráðið sér réttindi
EES-samningsins og bar fram-
kvæmd íslenskra stjórnvalda undir
Eftirlitsstofnun EFTA, eftir að hafa
talað fyrir daufum eyrum íslenskra
stjórnmála- og embættismanna. í
báðum tilvikum sá Eftirlitsstofnun
ástæðu til þess að gera athugasemd-
ir.
Stærsta viðskiptaheild heimsins
og sú sem á í mestum utanríkisvið-
skiptum er Evrópusambandið. Sam-
bandið er stærsti viðskiptaaðili ís-
lendinga en um 70-75% af inn- og
útflutningi fer til aðildarríkja sam-
bandsins. Frá og með áramótum
gerðust íslendingar, ásamt öðrum
EFTA-þjóðum, aðilar að innri mark-
aði Evrópusambandsins, en þá tók
EES-samningurinn gildi. Auk að-
gangs að innri markaðnum felur
samningurinn í sér samvinnu á fleiri
sviðum, s.s. varðandi félagsmál,
neytendavernd, umhverfismál,
ferðamál og rannsókna- og mennta-
mál. Nú þegar EES-samningurinn
hefur verið í gildi I eitt ár, eru þær
miklu deilur sem voru um fullgild-
ingu hans, þagnaðar. Ljóst er að
hrakspárnar um að útlendingar
kæmu og keyptu upp landið eða
erlent vinnuafl myndi flykkjast
hingað, áttu ekki við rök að styðj-
ast. Samningurinn hefur þvert á
móti auðveldað íslenskum launþeg-
um að fá vinnu erlendis og fyrir-
tækjum að markaðssetja vöru sína.
Enginn stjórnmálaflokkur hefur það
heldur á stefnuskrá sinni að segja
samningnum upp.
Verslunarráð íslands studdi ein-
dregið EES-samninginn á sínum
tíma. Innan ráðsins hafa undanfarin
ár verið miklar umræður um Evr-
ópumálin. Elftir að hafa kynnt sér
þessi mál til hins ítrasta hefur Versl-
unarráðið lýst þeirri skoðun sinni
að það telji hagkvæmast fyrir ís-
lendinga að sækja um aðild að Evr-
ópusambandinu. Afstöðu sína bygg-
ir ráðið á bæði pólitískum og efna-
hagslegum rökum. Sífellt fleiri mál-
um, sem snerta ísland, mun í fram-
tíðinni verða ráðið til lykta á vett-
vangi Evrópusambandsins. Án að-
ildar hafa íslendingar takmörkuð
áhrif á gang mála, þrátt fyrir EES,
en með aðild hefðum við áhrif frá
því að hugmynd kæmi fram og uns
ákvörðun lægi fyrir. Auðvitað gera
allir sér grein fyrir því, að ísland
verður ekki stórveldi innan ESB.
Hinsvegar eru áhrif þeirra sem eru
til staðar yfirleitt meiri en þeirra
sem eru fjarverandi. Raunverulegt
fullveldi felst í því að eiga aðild að
ákvarðanatöku sem varðar hags-
muni þjóðarinnar. í því sambandi
er rétt að minna á, að EES-samn-
ingurinn er „lifandi samningur" sem
er ætlað að þróast og breytast.
Ákvarðanir um breytingar verða
teknar innan ESB og önnur ríki EES
verða að fylgja með, ef sá samning-
ur á ekki smám saman að falla úr
gildi. Efnahagslegu rökin fyrir aðild
Islands eru margvísleg. Þrátt fyrir
tollafríðindi EES-samningsins er
enn til staðar töluverður viðskipta-
kostnaður vegna ýmiskonar skýrslu-
gerðar og landamæraeftirlits, e.t.v.
á bilinu 1-2 milljarðar. ESB hefur
gert yfir 1.000 viðskiptasamninga
við ríki í þriðja heiminum, sem við
fengjum aðild að. ísland þætti álit-
legri fjárfestingarvalkostur fyrir er-
lenda fjárfesta og ætia mætti að
festa yrði meiri í efnahagsstjórn.
Sjávarafurðir eru ekki hluti af sjálf-
um EES-samningnum, heldur var
gerð sérstök bókun um sjávarút-
vegsmál. Sú bókun kann með tíman-
um að þróast okkur í óhag ef afla-'
samsetning breytist. Því til viðbótar
má nefna, að ESB getur beitt mark-
aðsskipulagi sínu og neyðarákvæð-
um í EES-samningnum gegn fisk-
innflutningi okkar, ef aðstæður
horfa þannig við. Með gerð EES-
samningsins gengust Islendingar
undir lagaákvæði ESB sem snertu
þann samning. Fróðir menn telja
að þar með hafi íslendingar tekið í
lög um 75% af „reglugerðarfargani"
ESB. Telja verður ljóst að samning-
ar okkar um aðild myndu fyrst og
fremst snúast um sjávarútvegsmál.
Sjávarútvegsstefna ESB hefur verið
haldið að þjóðinni sem grýlu í fjölda
ára, án þess að þær umræður hafi
alltaf verið málefnalegar. Um þetta
er það, að segja að aðildarsamning-
ar einstakra ríkja við ESB jafngilda
Rómarsáttmálanum og verður slík-
um ákvæðum yfirleitt ekki breytt
nema með samþykki viðkomandi
ríkja. Tvennt mælir einkum með því
að íslendingar geti náð hagstæðum
aðildarsamningi á sviði sjávarút-
vegs. Annars vegar hin mikla þýðing
sjávarútvegs fyrir land og þjóð og
hins vegar sú staðreynd að hin sam-
eiginlega fiskveiðistefna ESB snýst
um sameiginlega stofna, en okkar
fiskistofnar eru fyrst og fremst
staðbundnir. Hér skal ekki farið
nánar út í efnisatriði aðildarsamn-
ings að ESB, enda eru slíkir samn-
ingar flókið lagalegt fyrirbæri. Það
er hins vegar skoðun Verslunarráðs-
ins, að mögulegt sé að tryggja hags-
muni íslensks sjávarútvegs í aðildar-
samningi. Að minnsta kosti séu
hagsmunirnir það miklir, að rétt sé
að láta á slíkt reyna í aðildarviðræð-
um. Ýmsir kunna að spyija hvort
að umræða um aðild að ESB sé
tímabær. Svarið er hiklaust já. Ef
litið er til síðustu 5 ára í Evrópu
er ljóst að margt hefur breyst á
stuttum tíma. Enginn ástæða er til
að ætla, að annað verði uppi á ten-
ingnum á næstu 5 árum. Aðildar-
ríkjum sambandsins mun fjölga og
mikilvægi þess mun aukast. Viðræð-
ur um aðild geta staðið yfir í 2-4
ár, en fyrst verður að fá Evrópusam-
bandið til að hefja slíkar viðræður,
en það hefur ekki reynst öllum auð-
sótt. Það er því ekki seinna vænna
fyrir okkur að byija heimavinnuna,
og hefja undirbúning siíkra við-
ræðna, éf íslendingar vjlja eiga kost
á aðild um aldamótin. Á árinu 1995
munu því verða tímamót í Evrópu-
umræðunni á Islandi.