Morgunblaðið - 29.11.1998, Síða 18

18 E SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
$ , ---------------------------------------
SJONMENNTAVETTVANGUR
SÓTT Á BRATTANN
Ævi og list Sigurjóns
Olafssonar hafa verið
gerð sérstök skil á ár-
inu í tilefni þess, að
listamaðurinn hefði
orðið 90 ára 21. október
sl. Verk hans eru til
sýnis í Listasafni Sig-
urjóns Olafssonar og
Hafnarborg og út er
komin Bókin um Sigur-
-----------------------
jón Olafsson. Það er
bókin, sem Bragi Ás-
geirsson fjallar hér um.
NOTALEG er sú tilfinning óneitan-
lega, að enn er til stórhuga fólk sem
veðjar á andleg verðmæti á íslandi.
^ Bókaforlög virðast hafa mjög tak-
markaðan áhuga á útgáfu rita um
innlenda myndlist og sjónmenntir
yfír höfuð. Opinberir aðilar engan
að heitið geti, og þó eru þeir ein-
staklingar til sem trúa á mátt sinn
og megin í þeim efnum.
Skyldu útgefendur annars ekki
geta litið í eigin barm varðandi tak-
markaðar vinsældir listaverkabóka,
þær iðulega sem stofustáss og
stöðutákn líkt og gullbúin málverk
„gömlu meistaranna“, frekar en
bióðríkar frásagnir af lífí og listferli
^ viðkomandi sem fólk verður
uppnumið af og leitar aftur og aftur
til. Árétta það enn einu sinni, að hér
erum við ekki samstiga þróuninni,
því ytra eru listaverkabækur iðu-
lega einungis heftar líkt og stórar
sýningarskrár viðamikilla fram-
kvæmda. Pær hafa notið mikilla
vinsælda, enda vel skrifaðar og
ríkulega myndskreyttar, mikið til í
lit.
Vitaskuld eru gefnar út dýrar og
afar vandaðar bækur um einstaka
listamenn en þá er kostnaðurinn
slíkur að hann er okkar litla mark-
aði ofviða. Naumast rétt að vera
með ófullkomna míní-eftirlíkingar
slíkra í stíl við monthúsið okkar,
V sem er sem óraveikt bergmál lista-
safna stórþjóða, holdtekin ímynd
minnimáttarkenndar og skammsýni
smáþjóðar. Farsælast að sníða sér
stakk eftir vexti í þessum efnum
sem öðrum og hér er mikil þörf á
uppstokkun viðhorfa, satt að segja
kúvendingu. Málið er einnig að til
eru margar tegundir listaverka líkt
og myndlistar og ekki ástæða til að
marka þeim þröngan og einhæfan
farveg eins og okkur hefur hætt til
að fæla þar með mann og annan frá
framkvæmdunum eins og gerst hef-
ur.
Augljóslega hefur þeim sem
stóðu að útgáfu bókarinnar um Sig-
urjón Ólafsson gert sér þetta ljóst,
' því hún er í mjög traustu og al-
mennu broti. Brún hlífðarkápan
einföld og þokkafull, mosagræna
spjaldið sömuleiðis, ásamt dökk-
grænum innsíðum þess. Hér er
stuðst við danska hefð og hana sí-
gilda, en menn taki eftir, að hér
virkar hún „últra móderne", eins og
það er orðað. Þetta telst höfuð-
styrkur útlitshönnunarinnar, auk
þess sem hún fer vel í hendi og
þannig séð vel við hæfí bókaþjóðar.
Birgitta Spur hefur ráðist í mikið
verk með útgáfunni sem skarar
tvenn tímamót, níutíu ár eru frá
fæðingu Sigurjóns og tlu ár frá opn-
un listasafns Sigurjóns Ólafssonar,
og ljóst er af hinum mörgu styrkt-
araðilum að þeir hafa haft trú á
hugmyndinni. Hins vegar gætir
furðu hve Tabula Gratulatoria er
þunnskipuð, þar af einungis 10 hér-
lendir myndlistarmenn og allir af
^tf eldri kynslóð. Sjálfur er ég ekki í
SIGURJÓN við andlitsmyndina
af vini sínum Þorvaldi Skúla-
syni sem hann gerði árið 1933.
VENUS, 1935.
skránni fyrir eigin handvömm og
þykir miður. Annars er spurn hvort
slík tiltekt eigi ekki helst heima í
smáu letri aftast, en er sjálfsagt
álitamál. Hér er um að ræða fyrra
bindi ritverksins og er gert ráð fyrir
að það seinna kom út næsta haust.
Auk stuttra aðfaraorða Birgittu Sp-
ur ritar Aðalsteinn Ingólfsson (f.
1948) um æskuár Sigurjóns á Eyr-
arbakka og námsár í Reykjavík, en
Lisa Funder (f. 1934) um dvöl hans í
Kaupmannahöfn, nám við Konung-
legu akademíuna, Rómarferðir,
ásamt tilurð þeirra verka sem skip-
uðu honum sess meðal helstu fram-
úrstefnulistamanna Norðurlanda.
Nær fyrra bindið til þeirra kafla-
skila á listferli Sigurjóns er hann
sneri aftur heim til Islands að
heimsstyrjöldinni lokinni, eftir 17
ára útivist, haustið 1945.
Aðalsteini ferst það fagmannlega
að lýsa bernskuárum listamannsins
og þræðir augljóslega samvisku-
samlega þær heimildir sem hann
hefur haft á milli handanna. Þó er
fyrsti kaflinn líkastur inngangi að
seinna bindinu sem Aðalsteinn mun
einn rita og öll átökin við að kryfja
list Sigurjóns eftir.
Þetta var fyi-ir mína tíð svo mig
brestur þekking til að fjalla að ein-
hverju marki um þann kafla, sem er
að auk sagnfræði- og bókmennta-
legs eðlis. Þó er persóna Aðalsteins
Sigmundssonar velgjörðarmanns
Sigurjóns mér einhvem veginn í
ljósara minni en annarra kennara
Austurbæjarskólans, sem ég sótti
ekki til, en hann var afar áberandi
og ljúfur persónuleiki, óspar á bros
til hægri og vinstri í hópi ung-
menna. Varð því mörgum
harmdauði er hann lést aðeins fer-
tugur að aldri.
En það er auðvelt að vera höf-
undinum sammála er hann fjallar
um æskuverk Sigurjóns, sem voru
mjög í anda teiknikennslu áranna
þar sem ungir voru frekar að reyna
að vera fullorðnir en að láta óheft
hugarflug æskunnar ráða för. En
klárt má vera, að Sigurjón var
óvenju orkumikill og drífandi kraft-
ur á sviðinu. Hæfíleika er auðvelt að
skynja í sumum myndanna, en
einnig ákveðna sjálfsánægju og
stolt með unnið verk sem var þó
meira en eðlilegt hvað sem jafnöldr-
um hans og skólafélögum fannst þar
um. Kafla Aðalsteins fylgja myndh-
af nokkrum módelteikningum frá
námsárunum á Akademíunni, en
mjög fáar hafa varðveist. Af þeim
má helst ráða að Sigurjón mun ekki
hafa lagt mikla áherslu og vinnu á
akademíska teikningu sem þó er
þýðingarmikil undirstaða í högg-
myndalist, en þeim mun meira á
fljótriss og rannsóknir á einstaka
líkamshlutum, þetta á kostnað
stöðuteikninga, þær bera einnig
með sér að langar yfirsetur hafí
ekki legið fyrir honum, hafa að vísu
í sér tilhneigingu til einfóldunar
forma en segja ekki mikið umfram
það. Hins vegar fann Sigurjón sig
lygilega fljótt í rúmtakinu og þar
eru vinnubrögð hans allt annar
handleggur, nákvæmari, einlægari
og til muna traustari. Alltaf hef ég
átt erfítt með að skilja hvað íslensk-
ir myndhöggvarar hafa lítið sinnt
teikningunni jafn marga frábæra
teiknara og er að fínna í stéttinni í
aldanna rás. Hafði drjúga ánægju af
að lesa um samskipti Sigurjóns við
eldri listamenn, hér var neikvæð af-
staða Júlíönu Sveinsdóttur fyrir
margt skiljanleg, þótt svo Jón Stef-
ánsson hafí séð lengra og mýkt
broddinn. Bæði voru mjög gagnrýn-
in, sem ég þekki af eigin raun eink-
um hvað Jón áhrærir, en það var þó
mest fyrir velvilja...
Lisa Funder, listsögufræðingur
frá Kaupmannahafnarháskóla
(1974), ritar um árin 1928-1945 þar
í borg. Líkt og Aðalsteinn verður
hún skiljanlega að þræða heimildir
úr fortíð. Ekki hef ég hugmynd um
hvernig samskiptum hennar við
listamanninn var háttað, en í ljósi
fyrri starfa og búsetu í Höfn á hún
að hafa gilda yfirsýn yfír tímabilið.
Þennan kafla þekki ég einnig og að
vonum stórum betur en umhverfi og
æskuár Sigurjóns þar sem ég er vel
heima í þróun danskrar listar frá
upphafí. Hinn svonefndi kreppuára-
tugur er afar merkilegur í danskri
list og arkitektúr - mikill stórhugur
í mönnum og þessi framkvæmda-
dugur barst meira að segja til ís-
lands. Margir danskir listamenn á
hátindi ferils síns og miðluðu óspart
til hinna yngri ásamt því að orðræð-
an var mikil og frjó. Grunnur var
Iagður að ýmsu sem blómstraði á
stríðsárunum og enn frekar áratug-
ina á eftir. En til umhugsunar að
allir Islendingar við listnám eða bú-
settir í borginni á þessum árum
urðu fyrir mun altækari áhrifum af
framsækinni samtímalist en sá stóri
hópur er settist á Akademíuna árin
eftir stríð, er Island hafði endanlega
slitið sig frá dönum og var orðið
„sjálfstætt" lýðveldi. Voru þó meiri
og merkilegri hlutir að gerast í
Kaupmannahöfn en víða annars
staðar, sbr. Liniem / Helhesten /
Cobra. Nú áhrif sóttu íslendingar
annað, til Parísar, New York, Fíla-
delfíu og margur leit óverðskuldað
niður til norrænnar listar, áleit
hana ekki í takt við tímann. En sé
litið til baka kemur í ljós að þeir
sem námu við Akademíuna, jafnt
Danir sem íslendingar gerðust ekki
síður nýskaparar á myndmál en
þeir sem höfnuðu henni fyrir stríð
og tæknisviðið yfirleitt breiðara. Má
hér nefna Jón Engilberts, Nínu
Tryggvadóttur, Louise Matthías-
dóttur, auk Sigurjóns Olafssonar,
en öll sóttu þau áhrif út fyrir veggi
skólans. Akveðin og djörf pensil-
skrift átti drjúgu fylgi að fagna
meðal ungi-a ásamt súrrealískum
þreifingum og áhrif frá tréskúlptúr-
um Constantin Brancusi hvað Sig-
urjón snerti. Astæðulaust að af-
skrifa gildi akademískra vinnu-
bragða er skara grunnmál, næmi og
þjálfun. Gæfa Sigurjóns, eins og
hann var að skapferli og upplagi,
var að hafa Einar Utzon Frank að
lærimeistara öll árin og gott fagfólk
að leita til. Sú handverkslega undir-
staða sem Sigurjón tileinkaði sér
frá meistaranum dugði honum allt
lífið og hann mun hafa haft mesta
faglega kunnáttu allra íslenskra
myndhöggvara sinnar samtíðar, gat
í ljósi þess nálgast verkefnin frá
mun fleiri hliðum og af meira ör-
yggi-
Lisa Funder fer fljótt yfir sögu
varðandi umbrotin á fjórða áratugn-
um og gjarnan hefði hún mátt kafa