Morgunblaðið - 03.01.1999, Blaðsíða 14

14 B SUNNUDAGUR 3. JANÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
stjórnin því miðui- ekki fá nokkum
blaðamenn um borð í varðsldpin og
enginn um borð mátti segja orð;
mátti ekki tala við blaðamenn. Einu
fréttirnar af miðunum komu því frá
breskum blaðamönnum um borð í
herskipunum eða togurunum. Okk-
ar málstaður kom aldrei fram en
Bretarnir léku sér með sinn málstað
eins og þeir vildu og við fórum illa
út úr því. Þetta lagaðist aðeins þeg-
ar landhelgin var færð út í 50 mílur,
þá fengu blaðamenn aðeins frjálsari
hendur, fengu að koma um borð, en
við 200 mílna útfærsluna var þetta
gjörbreytt; þá máttu þeir koma um
borð að vild, bæði innlendir og er-
lendir, enda snerist dæmið þá við;
fréttirnir urðu allt öðruvísi. Þeir
gátu þá séð með eigin augum hver
var að keyra á hvem. Vanalega var
það nefnilega Bretinn sem hélt því
fram að það værum við sem reynd-
um að keyra á hann.“
Helgi segir íslendinga hafa kom-
ið ósára úr 50 mílna stríðinu. Engin
slys hafí orðið, það hafa verið öðru-
vísi en fyrsta stríðið, nokkuð harð-
ara, „en síðasta þorskastríðið var
það alharðasta. Þar munaði oft
mjóu. Meðan á hasarnum stóð gafst
aldrei tími til að hugsa um ástandið,
en þegar maður kom í hægindi var
oft eins og þyrmdi yfír mann. Ég
hef oft hugsað um að ef svona nokk-
uð gerðist í dag væri maður í áfalla-
hjálp svona annan hvern dag.“
Helgi segist sannfærður um að
dráttarbátarnir á íslandsmiðum í
síðasta þorskastríðinu hafi ætlað
sér að sökkva íslensku varðskipun-
ura. „Þeir beittu öðrum aðferðum
og voru langtum harðari en áður.
Sérstaklega þegar við komumst inn
í togarahóp eins og refur í hænsna-
hóp. Þá lágu herskipaskipherrarnir
undir hroðalegu ámæli frá togara-
skipstjórunum; þeir bölvuðu þeim í
sand og ösku og þá urðu dráttarbát-
arnir dýrvitlausir. Það bjargaði
okkur að ef við fengum smá forskot
náði þeir okkur aldrei.“ Helgi segir
að eftir tap í tveimur þorskastríðum
hafí Bretar greinilega verið ákveðn-
ir í að vinna þetta síðasta og allt hafi
verið gert til þess. „Þeir voru hálf-
trylltir.“
í síðasta þorskastríðinu hafði Tyr
bæst í flota Landhelgisgæslunnar,
1200 tonna skip. Fyrir voni Ægir,
Oðinn og Þór, sem var orðinn 24 ára,
og Gæslan fékk einnig togarann
Baldur. Bretar voru aftur á móti
með herskip og að minnsta kosti sex
dráttarbáta, að sögn Helga. „Þama
var Lloydsman komin - 3000 tonna
feriíki," og hann nefnir einnig Engl-
ishman, Euroman og Statesman.
Helgi segir miklu hafa munað að
þrátt iyrir stærðarmun hafi dráttar-
bátarnir ekki haft meiri ganghraða
en vai'ðskipin. Lloydsman hafi
reyndar komið örlítið við sögu í öðru
stríðinu, tveimur árum áður en það
síðasta hófst, en lítið látið að sér
kveða. En Helgi fékk að kynnast
honum náið í síðasta stríðinu!
„Dráttarbátamir sigldu eins og
varðhundar í kringum togara-
hópana, síðan voru herskip þar fyrir
utan.“ Hann segir íslendinga ekki
hafa beitt skotvopnum í síðasta stríð-
inu. „Við sáum hvemig málin höfðu
þróast og þeir vom alveg ákveðnir í
að við fengjum tvöfalt „god morgen"
ef við höguðum okkur þannig. Við
pössuðum okkur þar af leiðandi vel á
því.“
Nauðsyn brýtur lög
Tvennt stendur upp úr að mati
Helga í síðasta þorskastríðinu. Ann-
ars vegar þegar Lloydsman og tveir
aðrir dráttarbátar réðust á varðskip
hans í mynni Seyðisfjarðar og þeg-
ar herskip sigldi á Tý, sem Guð-
mundur Kjærnested var skipherra
á, og var nærri búið að sökkva hon-
um.
Atburðurinn í mynni Seyðisfjai'ð-
ar átti sér stað í desember 1975.
„Ég hafði fengið skeyti um að Seyð-
firðingar hefðu talið sig sjá tundur-
dufl í fjörunni utarlega í firðinum.“
Helgi var einmitt með próf frá
danska sjóhernum sem sprengju-
sérfræðingur varðandi tundurdufl.
„Við fómm inn fjörðinn að kvöldi en
í björtu morguninn eftir var haldið
út til að athuga málið. Við sáum þá
að þetta var bara járatunna sem
líktist mjög tundurdufli. En um
sama leyti og við emm að koma til
baka um borð koma fyrirmæli frá
stjórnstöðinni í Reylqavík; sést
hafði til þriggja ókunnugra skipa
fyrir utan Seyðisfjörð og við erum
beðnir að athuga hvað sé um að
vera. Þegar við komum út sjáum við
hvar þrír dráttarbátar, með
Lloydsman í broddi fylkingar, em
fyrir innan landhelgina, bara rúma
eina mílu frá landi. Mér fannst
skrýtið hvern fjandann hann væri
að gera þarna því það var prýðis-
veður úti, en sé reyndar að það er
taug á milli þeima tveggja. Set upp
stöðvunarflaggið því ég vildi tékka
betur á hvað um væri að vera. Ég er
á hægri ferð því þeir virtust stefna
út, en þá sé ég allt í einu að spottinn
er horfinn. Þá kom í ljós að þetta
var vatnsslanga sem þeir höfðu ver-
ið með á milli sín og ég veit ekki
fyrr til en annar dráttarbáturinn er
kominn í hliðina á mér og gaf mér
smá dank. Ég verð hvumsa og læt
setja púðurskot á dráttarbátinn, en
veit ekki fyrr til en Lloydsman er
kominn inn í síðuna á mér. Ég set
þá á fulla ferð - ekkert annað var að
gera - til að reyna að komast und-
an. Hann náði ekki nógu góðu höggi
á mig;_ skrapast samt eftir síðunni á
mér. Ég læt vaða á hann púðurskot
og þegar ég er kominn aðeins frá
honum sé ég að þetta er ómögulegt;
að þeir skuli ráðast á varðskip innan
landhelgi. Mér finnst að ef ég sýni
þeim ekki hörku þá verði þeir
ábyggilega enn æstari þannig að ég
læt setja kúluskot í fallbyssuna og
skjóta á kvikindið. Og það hitti!
Enda flúðu þeir eins og fjandinn
væri á hælunum á þeim, út fyrir.“
Helgi segir Breta aldrei hafa vilj-
að viðurkenna að kúla hefði hitt
dráttarbátinn, fyrr en löngu seinna
að hann hafi séð sannanir. Það var
þegar skipstjórinn á Lloydsman,
Norman Storey, gaf út bók árið
1992, Whut price Cod? Þar segist
hann hafa talið að aðeins hafi verið
um púðurskot að ræða, „en þegar
ummerki hafi verið skoðuð nánar
hafi verið gat á yfirbyggingunni
bakborðsmegin - sem aðeins eitt
hafi getað valdið! En það viður-
kenndu þeir aldrei í stríðinu.“
Helga segir þetta eina fasta skot-
ið sem skotið hafi verið í síðasta
þorskastríðinu og „það var gert al-
gjörlega samkvæmt mínum fyrir-
mælum af því að ég sá að þegar
þessir menn ráðast á varðskip innan
íslensko landhelginnar þá er það
ógnun við íslenska lýðveldið. Ég sá
að ekki var um annað að gera en
svara þeim með hörku til þess að
sýna þeim það í eitt skipti fyrir öll
að þeir skyldu ekki reyna þetta aft-
ur.“ Helgi hafði ekki leyfi til að
skjóta föstu skoti nema með leyfi
dómsmálaráðherra, eins og áður
segir, en um þetta atvik segir hann:
„Nauðsyn brýtur stundum lög.“
Hitt atvikið sem Helgi nefndi átti
sér stað vorið 1976. „í stríðinu var
hvert tækifæri notað til að klekkja á
Bretunum og þeim þótti súrt í broti
að þurfa að viðurkenna að við gát-
um enn klippt á togvíra togaranna
þrátt fyrir herskipaflotann og drátt-
arbátaflotann. Þess vegna hefur
skipstjórinn á herskipinu líklega
misst stjórn á skapi sínu, þegar
hann sigldi aftan á Tý sem var und-
ir stjórn Guðmundar Kjærnesteds,
og setti hann hreinlega á hliðina.
Guðmundur var með klippurnar úti
þegar herskipið sigldi á Tý, en við
það snérist hann alveg 180 gráður
og fór beint yfir trollið á einum tog-
ara sem var að toga og klippti af
honum. Herskipið sá um það! Þá
trylltist skipherrann á herskipinu
aftur og sigldi aftur á Tý. Ég var þá
kominn að hliðinni á honum og var
alveg öruggur um að skipið myndi
ekki reisa sig aftur. En hann náði
því þó, til allrar hamingju.“ I miðju
síðasta þorskastríðinu var Helgi
fluttur yfir á Óðin. „Segja má að
fyrstu mánuðirnir þar hafi yerið
hálfgerðir sorgardagar því Óðinn
hafði verið í breytingum í Dan-
mörku en gleymst hafði að gera al-
mennilega við vélarnar í honum
þannig að þær vom meira og minna
klikkaðar. En til allrar hamingju
hafði ég góða vélstjóra sem gátu
komið þessu í lag þannig að maður
gat tekið fullan þátt í þessu öllu
saman.“
Mun meiri harka var í síðasta
stríðinu, eins og áður segir, og
HELGI ásamt Vigdísi Finnbogadóttur, forseta íslands, þegar
tekið var á móti Super Puma þyrlunni TF LÍF í júní 1995.
KRISTJAN Eldjárn, forseti Islands, afhendir Guðmundi
Kjærnested og Helga riddarakross hinnar íslensku fálkaorðu
1976. Allir skipherrar Landhelgisgæslunnar fengu þessa
viðurkenningu eftir þriðja þorskastríðið.
BRÚÐKAUPSMYND af Helga
og Þuríði Erlu. Brúðkaupið
fór fram um páskana 1954.
JÓN Jónsson, skipherra,
Jóhann Hafstein dóms-
málaráðherra og Helgi.
Helgi telur að varðskipsmenn hafi
þá oft komist í hættu. „Þarna voru
dráttarbátarnir með ásiglingu og
aftur ásiglingu í huga. Maður heyrði
á rödd þeirra í talstöðinni, hvort
sem um var að ræða togaraskip-
stjóra eða. dráttarbátaskipstjóra, í
hvemig skapi þeir voru, og þessir á
dráttarbátunum vom alltaf í brjál-
uðu skapi. Allt annar tónn í þeim en
í fyrri stríðunum. Þeir ætluðu að
sökkva okkur! í hverjum dráttar-
báti var nú skipstjóri úr sjóhernum
en þeim tókst aldrei ætlunaiverkið.
Við vorum meiri sjómenn, ég neita
því ekki neitt! Og þekktum aðstæð-
ur betur. Og þó okkar skip væm
þung í snúningi vom þau traustari
en þeirra skip.“
Tómarúm
Eftir að þriðja og síðasta þorska-
stríðinu lauk segir Helgi að færst
hafi einhver deyfð yfir mannskap-
inn. „Segja má að menn hafi varla
vitað hvað þeir ættu að gera! Eftir
að hasarnum lauk varð hálfgert
tómarúm. Fyrstu árin fór allt í sínar
gömlu skorður; við vorum í eftirliti
og þess háttar, því um leið og síðasti
Bretinn hvarf út fyrir 200 mflurnar
má segja að við hefðum ekki þurft
að hafa neinar áhyggjur af svæðinu.
Þar vora bara þau erlendu skip sem
höfðu heimild til þess og aðeins örfá
skammt utan markanna. En manni
fannst, því miður - vegna þess hve
seint gekk að fá endurnýjun á varð-
skipunum - að ráðamenn teldu að
fyrst enginn erlendur togari væri
nálægt 200 mílunum, að þær myndu
bara passa sig sjálfar. Én það var
nú öðra nær. Nú var þetta allt sam-
an að breytast; svið landhelgisgæsl-
unnar hefur breyst mjög mikið þó
svo landhelgisgæsla og björgunar-
störf séu alltaf númer eitt. Fisk-
veiðieftirlitið skiptir til dæmis miklu
máli; að fara um borð í skipin, tékka
á aflanum, veiðarfæranum, á öllum
pappírum þeirra. Svæðið innan 200
mílnanna er 758 þúsund ferkíló-
metrar og það þurfum við að passa.
Flotinn rétt utan 200 mílnanna er
alltaf að stækka, á Reykjaneshrygg
era til dæmis skip frá tugum þjóða
á vorin. Rækjuflotinn er stór á
Dornbanka, loðnuflotann fyrir
Norðausturlandi og síldarflotinn í
sfldarsmugunni. Japanskir túnfisk-
veiðabátar hafa nokkrir leyfi til
veiða hér en fiskisagan flýgur
greinilega alltaf fljótt því um leið og
þeir sem era fyrir innan veiða eitt-
hvað þá er flotinn frá Japan, Kóreu
og annar staðar frá kominn.“
Umhverfismál eru líka gífurlega
mikilvæg að mati Helga. „Við höld-
um því fram að hér sé hreinasti sjór
í heimi og til þess að svo sé þurfum
við að vakta hann heldur betur vel;
fylgjast með að menn séu ekki að
menga hann fyrir okkur.“
Gæslan hefur því nóg verkefni en
Helgi segir hana ekki í stakk búna
til að takast á við þau öll. „Nei, ekki
eins og staðan er í dag. En það
verður auðvitað gjörbreyting á þeg-
ar nýja varðskipið kemur og eins
þyrftum við að fá flugvél sem myndi
geta dekkað bæði gæslueftirlitið og
mengunarvarnaeftirlitið, því það er
hlutur sem fer saman hjá okkur.
Danir, Norðmenn og Svíar leggja
mikið upp úr mengunarvarnaeftir-
liti og eru með sérstakar flugvélar í
því verkefni; vélar í einkaeign sem
þeir taka á leigu þegar á þarf að
halda. Sjóherinn getur svo farið í
gæsluflug fyrir þá. Við verðum hins
vegar alltaf að treysta á okkur
sjálfa og það kostar peninga. Það
kostar sannarlega peninga að halda
uppi lýðveldi."
Helgi var yfirmaður gæslufram-
kvæmda síðustu átta árin, frá því
1990 er hann kom í land þar til hann
lét af störfum nú um áramótum.
„Yfirmaður gæsluframkvæmda sér
um daglegan rekstur flugvélanna og
skipanna og er fulltrúi forstjórans í
ýmsum málum.“ Hann segir sam-
starf stofnunarinnar og annarra
landhelgisgæslna á Norðurlöndum
alltaf vera að aukast og einnig séu
sóttar ýmsar ráðstefnur um björg-
unarmál. Þá stærstu sækja t.d., auk
íslendinga, Danir, Norðmenn, Sví-
ar, Þjóðverjar, Englendingar og
Hollendingar.
Gaman á sjó
Helgi segir að sér hafi þótt gam-
an á sjónum. „Starfíð er skemmti-
legt þó stundum hafi verið leiðinlegt
þegar lítið var að gera eða við vor-
um einhvers staðar í vitlausu veðri
og bullandi snjókomu þannig að
varla sást út fyrir borðstokkinn."
Það ánægjulegasta segir hann að
geta bjargað eða aðstoðað menn í
ófórum. Aður er minnst á björgun
áhafnarinnar á Northern Spray
undir Grænuhlíð „en mesta björgun
sem ég lenti í var þegar ég var skip-
herra á Albert. Við björguðum þá
áhöfninni á Ver frá Bíldudal. Hann
hafði sokkið í norðaustan stox-mi,
stórsjó og blindhríð út af Kópanesi.
Við fóram fyrir Kópinn og vorum á
stefnu inn Patreksfjörð þegar sáum
eitt neyðarblys, héldum á það og
vorum svo heppnir að komast
akkúrat á bátinn, sem átti þá ekki
langt upp í klettana. Þetta var mjög
ánægjulegt."
Helgi kveðui' nú Landhelgisgæsl-
una eftir 52 ára starf. Hann segir
hana munu sinna mikilvægu hlut-
verki hér eftir sem hingað til og
alltaf verði þörf á dugmiklum og
áhugasömum mönnum. „Fjöldi í
áhöfn á varðskipum er kominn nið-
ur í algjört lágmark og nú þarf hver
einasti maður að vera í góðu formi.
Nú þýðir ekkert að segja að einn sé
á dekki og annar í vélinni eins og í
gamla daga; allir verða að ganga í
hvaða vei'k sem er af krafti. Alltaf
þegar viðvaningar komu um borð
hjá okkur voru þeir þjálfaðir í ýms-
um störfum. Við vorum með báts-
mann, timburmann og kafai'a, svo
einhverjir séu nefndir, og þeir tóku
að sér að þjálfa þessa ungu pilta.
Nú hefur mönnum fækkað svo mik-
ið að þó að aðstaðan hafi batnað til
mikilla muna hefur hver nóg með
sig. En þrátt fyrir það eru menn
enn teknir í kennslu og ég vil sér-
staklega benda á það sem Haf-
steinn Hafsteinsson tók upp, fljót-
lega eftir að hann varð forstjóri
Gæslunnar 1983; nú eru teknir lær-
lingar úr 10. bekk grunnskóla í 16
daga túr á varðskipi á hverju
sumri. Þetta finnst mér afskaplega
gott.“ En hann segir synd hve ís-
lenskum sjómönnum hefur fækkað.
„Sérstaklega á fraktskipum, þar
stefnir í óefni. Islenskh' sjómenn
hafa alltaf verið taldir mjög góðir
og verið eftirsóttir erlendis; enda
lærir enginn eins mikla sjó-
mennsku og við ströndina hérna í
kringum landið."
Helgi segist oft hafa „i'ifið kjaft“
hafi honum ekki líkað gangur mála.
„Það hefur oft gustað um mann og
það má segja að lífið hafi verið eins
og sjórinn; maður er ýmist uppi á
öldutoppnum eða niðri í dalnum og
menn verða að kunna að taka því.
Ægis dætur hafa ekki alltaf verið
neitt mjúkhentar á manni þegar
þær hafa verið að lemja skipið.
Maðui' þurfti oft að standa uppi í
brúnni, jafnvel í sólarhi'ing, og
fylgjast vel með. Brot risu stundum
allt í einu upp og þá varð maður að
vera tilbúinn að slaka á vélunum.
Þá var maður venjulega á leið til
bjargar eða aðstoðar og því varð að
nota vélarkraftinn eins og maður
lifandi gat. Sjóar eru hér mjög var-
hugaverðir, sérstaklega þegar
veðrið er í ham.“
En þó Helgi sé kominn í land fyrh-
nokkram árum og hætti nú hjá
Gæslunni býst hann ekki við að slíta
algjörlega tengslin við sjóinn: „Ég
heyrði einu sinni sögu af sjómanni,
sem var í sumarfríi; maður kom
heim til viðkomandi en konan sagði
að hann væri ekki heima - hann væri
niðri á höfn að þefa! Hann gat ekki á
sér setið. Ætli verði ekki eins með
mig; ætli ég verði ekki oft niðri við
höfn að þefa!“