Morgunblaðið - 03.01.1999, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 3. JANIJAR 1999 B 17
KORNRÆKTARBÓNÐINN á Svaðastöðum í Geysisbyggð,
Davíð Gíslason, ásamt eiginkonu sinni Gladys.
Sagan er svo skýr í bókinni, að ég
tók mig til og þýddi hana yfir á
ensku. Fólk af íslenskum stofni
vestanhafs verður að þekkja sögu
ættmóður sinnar. Eftir að ég var
búinn að kynna mér sögu Guðríðar,
fannst mér styttan hvergi eiga
heima nema á Menningarsafninu í
höfuðborginni okkar Ottawa."
Davíð var í fylgdarliði Jóns Bald-
vins Hannibalssonar sendiherra,
þegar hann afhenti kanadísku ríkis-
stjóminni trúnaðarbréf sitt. Þá fór
Davíð á fund safnstjórans, dr. Geor-
ge MaeDonald, og bað um leyfi fyrir
styttuna hjá norræna salnum.
„Bryndís Schram var með mér og
á sinn þátt í að leyfíð fékkst,“ segir
Davíð.
„Margt fleira er á döfinni í
tengslum við Guðríði. Kvikmynda-
félagið Imax er að leggja drög að
kvikmyndinni Víkingarnir, þar sem
Guðríður er aðalstjarnan. Þetta er
sama félag og gerði kvikmyndina
j Egyptamir, sem er mjög vel gerð.
Kvikmyndin um Guðríði verður
frumsýnd árið 2000. Eins er ætlunin
: að leikritið „Saga Guðríðar" verði
sýnt í helstu borgum Kanada, allt
frá Ottawa til Vancouver árið 2000.
Nýir bautasteinar í
landnámi V-íslendinga
Verkefni Landafundanefndar
2000 tengist „Millennium 125“, en á
aldamótaárinu fögnum við afkom-
endur íslendinga í Vesturheimi því,
; að 125 ár eru liðin síðan forfeður
okkar settust að í Kanada. Fyrir-
! hugað er að reisa minnisvarða á við-
komustöðum íslenskra landnema,
áður en þeir settust að á Nýja Is-
landi.
Á Elgsheiðum, stutt norðvestan
við Halifax, er lítill íslenskur graf-
reitur frá búsetu íslendinga íyrstu
landnámsárin, sem Jóhann M.
Bjarnason segir frá í bók sinni Ei-
Iríkur Hansson. Elgsheiðar eru á
Marklandsvæðinu, sem svo var
nefnt í Þorfínns sögu karlsefnis:
„Fundu land skógvaxit ok mörg dýr
á... ok kölluðu landit Markland."
Þar er búið að stofna nýja þjóð-
ræknisdeild sem ætlar að reisa tvo
minnisvarða um búsetuna 1874. I
Montreal er líka nýbúið að stofna ís-
lenska deild.
- íslendingar eru allsstaðar!“
segir Davíð.
Mikil örlagasaga fléttaðist út frá
erfiðleikum íslenskra landnema í
Kinmount, sem leiðir til þess að ís-
'* lendingar geta stofnað sitt eigið
landnám. Hópur, 364 landnemar,
var sendur til Kinmount fljótlega
eftir landtöku 1874 - í ömurlega
vist. Hópnum var hrúgað saman í
lélegan jámbrautarkofa. Klettótt
landið var óhæft til ræktunar. Erfítt
loftslag. Öðruvísi fæði. Og litla
vinnu að fá. Veikindi blossuðu upp
j og öll börn yngri en tveggja ára
II dóu, svo og eldra fólkið.
Þá var það að ungur farkennari,
Carrie Taylor, á leið um Kinmount
og verður starsýnt á unga stúlku við
þorpsbrunninn. Unga stúlkan var
fallega bláeygð, með sítt, ljóst hár, -
og klædd búningi sem Carrie hafði
aldrei séð. Carrie er sagt, að stúlk-
an sé ein af íslendingunum sem búi
við ömurlegar aðstæður í skógar-
kofa rétt utan við bæinn.
Carrie segir frænda sínum, John
Taylor, frá aðstæðum íslensku land-
nemanna. John var af breskum ætt-
um og vel efnaður; í þjónustu bresk-
kanadíska biblíufélagsins og stund-
aði kristilegt líknarstarf. John flyt-
ur til íslendinganna og fjölskylda
hans býr með þeim ætíð síðan. John
var skipaður umboðsmaður Islend-
inga og m.a. vegna áhrifa hans eign-
ast íslensku landnemarnir eigin ný-
lendu. Hún er biblíuleg, myndin af
stúlkunum tveimur við brunninn,
hinni dökkhærðu Carrie og ljós-
hærðu íslensku stúlkunni, og ör-
lagaþrungin.
„Mikið er búið að rannsaka þessa
sögu og þarna á að reisa fagra
minnisvarða," segir Davíð.
Nýja-Island einstakt
í sögu Kanada
„Saga íslendinga er einstök í
sögu Kanada. Ekkert annað þjóðar-
brot fékk sérsvæði utan landamæra
Kanada, en Manitoba fylkið náði
ekki yfir íslendingabyggðirnar
fyrst. Nýja ísland bjó við sérlög í
tólf ár og talaði eigið tungumál.
Önnur þjóðabrot áttu möguleika
á að fara aftur heim, en flestir ís-
lensku landnemana voru svo blá-
skínandi fátækir að ekki varð aftur
snúið. En þeir skópu sér nýtt ís-
land sem þeir gátu farið til, - og
hver landnemahópurinn á fætur
öðrum safnaðist þangað. Um alda-
mótin 1900 bjuggu um 5 þúsund
manns á Nýja Islandi, sem þá var
ríki innan kanadíska ríkisins sem
Islendingar höfðu fengið að gjöf.
Svo mikið traust höfðu þessir for-
feður okkar.
Við Ný-íslendingar fögnum 125
ára afmæli landnámsins á verðugan
hátt. Árið 2000 verður mikið um að
vera bæði í Winnipeg og Gimli.
Nýja íslandssafnið verður opnað í
Gimli. Safnið er samtengt Betel,
sem nú er hjúkrunarheimili aldr-
aðra. Ný byggingarálma mun hýsa
Nýja íslands-safnið á neðri hæð, en
á efri hæð verða íbúðir fyrir eldri
borgara.
Betel skipar sérstakan sess í sögu
Nýja Islands. Heimilið var stofnað
um síðustu aldamót af eiginkonu
Jóns Bjarnasonar sem var fyrsti
prestur Nýja íslands. Þá var tölu-
vert um eldra fólk sem átti hvergi
samastað og Betel var lofsvert
framtak".
Davíð segir, að saga Nýja íslands
muni birtast á geisladiski og þar
komi margir við sögu í tali og tón-
um. Einnig að ráðstefna verði haldin
um haustið í Winnipeg um framtíð-
arskipun mála hjá íslendingum
vestanhafs, t.d. hvernig best sé að
standa að íslenskukennslu fyrir
yngra fólkið, nú þegar Winnipeg-ís-
lenskan er að deyja út, íslenska er
ekki lengur mál götunnar, - og hug-
ljómun íslenskrar tungu að láta und-
an með brotthvarfi eldri kynslóðar.
Davíð sýnir vel hug sinn, þegar
hann mælir af munni fram ljóð
Friðriks Péturs Sigurðssonar, fyrr-
verandi bónda og skálds í Geysis-
byggð, úr ljóðabók hans „Römm er
sú taug“:
Hjá okkur lifí alla daga
íslenskt mál og fogur ljóð,
íslensk fræði, íslensk saga,
íslenskt meðan rennur blóð.
Ennþá á íslenska þjóðin eldhuga
sem berjast fyrir varðveislu ís-
HÖGGMYND eftir Ásmund
Sveinsson af fyrstu hvítu móð-
urinni í Ameríku, Guðríði Þor-
bjarnarddttur með soninn
Snorra Karlsefnisson. „Erfingj-
ar / Myndstef 1997“. Eigandi:
Listasafn Reykjavikur.
lenskrar tungu og íslenskrar arf-
leifðar í Vesturheimi. Segja má að
kjarninn á bak við Millennium 125
birtist í ljóðinu. Landafundanefnd
2000 er annað þótt hvort tveggja sé
samtengt.
- Er ekki erfítt að sameina það að
vera formaður Landafundanefndar,
samtímis því að vera stórbóndi í
kornrækt og formaður íslensku
{)jóðræknisdeildai-innar í Árborg?
„Ég hlýt að gera þetta, af því að
það íslenskt blóð í mér,“ segir Vest-
ur-íslendingurinn og brosir, en við-
urkennir samt að oft sé hann
þreyttur.
„Ég tók að mér að stjóma Landa-
fundanefnd síðastliðið sumar, sam-
tímis því að vera á fullu í búskapn-
um. Sumir dagar ganga betur en
aðrir. Einn daginn var ég að flýta
mér að ljúka sáningu til að komast á
fund til Winnipeg. Var síðan kominn
hálfa leið, þegar ég uppgötvaði að
buddan hafði gleymst heima.
Þá var það geisladiskur með Kar-
lakór Reykjavíkur, einkum
Draumalandið sungið af Diddú, sem
yfírtók alla þreytu, og ég stað-
næmdist við vegkantinn og hripaði
þetta niður:
Er leiðin virðist löng hjá mér,
tilgangslítill dagur hver.
Mikið tekið að mér hér,
ég einn míns liðs um brautu fer.
Englaraddir óma til mín,
Islands ljóð með fagurt svið.
Draumalandið dregur til sín
djörfung, styrk og sálarfrið.
(Ljóð Davíðs er lítillega lagfært
með tilliti til fslenskunnar).
Bær Davíðs heitir Svaðastaðir
og hann dundar sér við að skrifa
íslensk ljóð úti á víðáttu sléttunn-
ar.
„Ég erfði málið af foreldrum mín-
um. Islenskan er móðurmál mitt.
Ensku lærði ég fyrst fjögra ára. Ég
gekk í íslandsskólann í Geysis-
byggð, en þai’ var okkur harðbann-
að að tala íslensku. Þá var Nýja ís-
land komið undir Kanada og enska
ríkismálið. Tvennt bjargaði íslensku
minni; að ég umgekkst Skafta
frænda minn sem talaði íslensku, en
við unnum saman mörg sumur í
heyskap, - og að ég komst í sam-
band við Hörð Ingimarsson, frænda
minn á Sauðárkróki, en við höfum
skrifast á frá skólaárunum og hann
hefur verið duglegur að senda mér
íslenskt efni“.
Davíð segist hafa lært að lesa og
skrifa íslensku frá 1994. Einkum
hrífst hann af íslenskum Ijóðum og
fínnst málið afar vel fallið til ljóða-
gerðar.
„Ég er svo heppinn að vera eins
og einn af ykkur, þegar ég kem
hingað.
Aldamótakynslóðin,
breyttar áherslur
Áður voru sterk fjölskyldutengsl
og bréfaskriftir. Ámma skrifaði.
Mamma skrifaði. Ég skrifaði.
Heima eru gamlir skókassar fullir
af handskrifuðum bréfum út um
allt. Nú er allt að breytast. Yngra
fólkið hugsar meira um að koma á
viðskiptatengslum. Nú er að vaxa
upp sjöunda'kynslóð og það má ekld
búast við að íslenskan verði lengur
notuð sem daglegt mál.
Okkur vantar fulltrúa frá íslandi
til að hjálpa okkur að skipuleggja
fyrir árið 2000. Sá fulltrúi gæti síðar
orðið viðskiptafulltrúi á milli land-
anna. Gert er ráð fyrir skrifstofu til
að sinna þessum málum í Nýja Is-
landssafninu í Gimli. Nú liggur fyrir
að rannsaka, hvernig best er að
byggja upp meiri viðskipti. Fram-
tíðatengsl okkar liggja í betri við-
skiptum.
Flugvöllurinn í Winnipeg er tilbú-
inn að taka á móti beinu flugi frá
Keflavík. Vissulega var mikil bót að
beinu flugi til Halifax, en það þjónar
ekki kjarna íslendingabyggðanna.
Milli Winnipeg og Halifax eru um
4000 km, en um 8 klst. akstur frá
Minneapolis til Winnipeg.
Kanadabúar af íslenskum ættum
hafa lengi látið sig dreyma um ís-
lenskt sendiráð í Kanada. Vonandi
rætist sá draumur einhvern tíma í
næstu framtíð, en það má ekki líða
of langur tími. Nú er áhugi fyrir
hendi, en hver veit hvað verður þeg-
ar okkar kynslóð er horfin."
Davíð segir að námsmannaskipti í
gegnum „SNORRI Program" séu
jákvæð. „Unga fólkið að heiman
þarf að kynnast íslandi, koma í
stutta heimsókn til að sjá að óhætt
er að koma hingað. Margir hafa
komið í 2-3 vikur og snúa heim
ánægðir. Þeir gætu komið aftur til
lengri dvalar, jafnvel til að stunda
nám á íslandi. Það er eitthvað í ís-
lensku sögunni sem dregur til sín.“
Og Davíð segir frá Söru sem fór
til íslands frá Quebec fylki eftir að
hún hafði lesið um íslendingasög-
umar. Sara á ekki rætur að rekja til
íslands. Samt varð hún svo hrifin af
íslandi og íslenskri tungu, að bréf
frá henni bárust til þjóðræknis-
deildanna vestra.
„Hún spurði hvort nokkur íslend-
ingur væri í Quebec svo að hún gæti
æft sig að tala íslensku? Sara stefn-
ir á þriggja ára íslenskunám á ís-
landi, þótt hún eygi ekki von um
námsstyrk."
Ommuhnappurinn og velgengni
Vestur-íslendinga
Neil Bardal kemur nú inn í um-
ræðuna. Neil er búinn að vinna vel
íyrir íslendinga um árabil og liggur
ekki á skoðunum sínum.
„Ailt var heilagt sem tengdist ís-
landi. Það fékk maður að heyra sem
krakki frá ömmu. Amma sagði
aldrei frá erfiðleikunum, en talaði
bara um hvað Island væri fallegt, -
og alltaf var talað um að fara „heim
til íslands." Hluti af því að vera inn-
flytjandi var að standa sig vel og
vera til fyrirmyndar, svo að önnur
þjóðabrot gætu séð hvað íslenska
fólkið væri gott.“
Neil segir, að mæður í íslenska
samfélaginu hefðu lagt mikla
áhersla á að móta synina svo vel í
uppeldinu að þeir sköruðu fram úr.
Öðru máli hefði gegnt um dæturn-
ar, þær myndu sverja sig í ætt við
mæðurnar. Synimir gætu þurft ein-
hverja hjálp!“ Neil skellihlær.
„Við kölluðum þetta „ömmu-
hnappinn", segir Neil. „Amma var
alltaf heima og hún var sterka aflið
í fjölskyldunni. Áhrif ömmu-
hnappsins voru þau, að okkur lang-
aði mjög mikið til að vera góðar
fyrirmyndir í augum íslenska sam-
félagsins til að gleðja ömmu. Ég
var ekki sérstök fyrirmynd, gekk
bara inn í starf föður míns sem
stundaði útfararþjónustu. Amma
var löngu dáin, þegar ég tók við
starfi aðalræðismanns Islands í
Kanada. Svo sterk voru áhrif
ömmuhnappsins, að ég kom við hjá
gröfínni hennar og hugsaði eitt-
hvað á þessa leið: „Jæja, amma
mín, ég vona að þú sért nú loks
ánægð með ömmustrákinn, þegar
hann er farinn að vinna fyrir Is-
land!“
Trúlega á ömmuhnappur strák-
anna vestra stóran þátt í velgengni
Vestur-íslendinga sem hafa staðið
framarlega á öllum sviðum
kanadíska þjóðlífsins.
íslenskir námsmenn vestanhafs
voru aldrei háðir takmörkunum
inn í læknadeild eins og aðrir.
Margir sköruðu fram úr í lækna-
vísindum, eins og doktor Thorláks-
son. íslenskir læknar voru upp-
hafsmenn að stofnun „Clinics" eða
sérhæfðra sjúkahúsa í Winnipeg.
Doktor Baldur Stefánsson jurta-
fræðingur þróaði ýmis afbrigði af
korni og fann upp Kanola-sæðið
sem nú er heimsþekkt og gefur af
sér framúrskarandi góða matarol-
íu.
Islendingar hafa gegnt ráð-
herraembættum í fylkisstjórn
Manitoba og alríkisstjórninni. Þeir
hafa setið á þingum, verið yfirdóm-
arar við ýmsa dómstóla í Kanada
og mjög framarlega í viðskiptalíf-
inu. Alkunna er, að íslenskir at-
hafnamenn voru leiðandi í upp-
byggingu Winnipeg-borgar fram
eftir öldinni.
„Sterkir persónuleikar þessar
íslensku konur sem mótuðu okk-
ur,“ segir Neil, „reyndu alltaf að
ná því besta út úr ungviðinu.
Aldrei var komið fram við okkur
strákana, eins og einn úr hóp.
Þvert á móti vorum við látnir
fínna, að hver og einn okkar væri
eitthvað sérstakt.
Styrkur íslensku ömmunnar
kemur jafnvel fram í undirbúnings-
starfi Landafundanefndar. Iðulega
þegar við erum búnir að fá ein-
hverju framgengt, segir sá á hinum
endanum að amma sín hafi verið ís-
lensk!“ segir Neil hlæjandi.
- Getur andstaðan sem íslensku
landnemamir mættu, þegar þeir yf-
irgáfu Island og voru ásakaðir um
foðurlandssvik, verið hluti af því að
standa sig í öðru landi?
„Vissulega getur það hafa spilað
inn í. Stór þáttur er líka sá að vera
viðurkenndur í öðru landi.
íslendingar vestanhafs stóðu sig
frábærlega í fyrri heimsstyrjöld-
inni, en hlutfallslega fleiri af ís-
lenskum uppruna voru sjálfboða-
liðar fyrir Kanada en af öðrum
þjóðernum. Þá gátu þeir sér gott
orð og hafa haldið áfram að gera
það. Vonandi á íslenski ömmu-
hnappurinn eftir að hafa áhrif
lengi enn.“
„Það er mikilvægt fyrir fámenna
þjóð að standa upp úr fjöldanum og
láta að sér kveða. Sagan fær sterk-
ari hljómgrunn, ef við stöndum
saman að henni, þið íslendingar og
við Vestur-íslendingar. - Ef við
merkjum ekki landafundina og
landnámið með minnisvörðum alda-
mótaárið 2000, þá er hætta á að sag-
an glatist," segja þeir Neil og Da-
víð.