Morgunblaðið - 14.10.1999, Blaðsíða 52

52 FIMMTUDAGUR 14. OKTÓBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Hvað segir Ríó-sáttmálinn?
Kjarnorkuspreng-
ingarnar I Hiroshima
og Nagasaki árið 1945
mörkuðu lok síðari
heimsstyrjaldarinnar.
Eftir það fór almenn-
ingur um allan heim að
átta sig á því, að nú
hafði maðurinn eignast
mátt til þess að eyða
lífsskilyrðum sínum á
jörðinni. Aukin athygli
beindist einnig að því,
sem áður var vitað, að
maðurinn aðhefst
margt, sem rýrir lífs-
skilyrði hans, þótt ekki
leiði beint til tortíming-
ar. Stokkhólmsráð-
stefnan 1972 var haldin til þess að
fjalla um þessi mál á alþjóðlegum
vettvangi og skýra þau.
Síðan hefur orðið umhverfi feng-
ið víðari merkingu en áður: um-
hverfi mannsins að honum sjálfum
meðtöldum, huglægt og hlutlægt.
Umhverfi er ekki hið sama og nátt-
úra. Umhverfisvernd er ekki hið
sama og náttúruvemd, þótt saman
kunni að fara. Umhverfismál hafa
fengið á sig sterkan siðferðilegan
svip, að því er varðar skyldur ein-
staklingsins gagnvart samfélaginu
og skyldur samfélagsins gagnvart
komandi kynslóðum. Umhverfis-
mál takmarkast ekki af landamær-
um einstakra ríkja.
Aukin umhverfisvitund manna
er áberandi einkenni á síðustu ára-
tugum tuttugustu aldar. Það er
viðurkennt víðs vegar um heim.
Ráðstefnan í Ríó de Janeiro
1992 var haldin til þess að vinna
frekar úr fyrrgreindum málum og
komast að fjölþjóðlegu samkomu-
lagi um markmið og hvernig
standa skuli að úrlausn einstakra
umhverfismála. Árangurinn er
Ríó-sáttmálinn, einn markverðasti
gjörningur á alþjóðavettvangi,
m.a. vegna ótvíræðs siðferðisgildis,
svo og vegna þess, hversu mörg
ríki undirrituðu hann, væntanlega
með það í huga að
fylgja honum.
I Ríó urðu menn
sammála um
markmið í umhverf-
ismálum, sem nefnt
hefur verið sjálfbær
þróun. Það nafn hef-
ur fengið mjög víð-
tæka merkingu. Enn
fremur voru sam-
þykktar nokkrar
meginreglur (prins-
íp) um réttindi og
skyldur aðila á sviði
umhverfismála, sem
Einar B. ríki heims voru
Pálsson hvött til að taka
einnig upp í um-
hverfíslöggjöf sinni. Frá þessu
segir í bæklingi, sem umhverfís-
ráðuneytið gaf út í júní 1997 undir
heitinu „Sjálfbær þróun í íslensku
samfélagi". Þáverandi umhverfis-
ráðherra, Guðmundur Bjarnason,
ritaði formála og hvatti landsmenn
til dáða við framfylgd Ríó-sáttmál-
ans.
Meginreglurnar eru þessar
Upplýsinga- og aðildarregla
(environmental rights principle).
Sérhver einstaklingur skal eiga
rétt á upplýsingum um umhverfið
og einnig rétt til þátttöku í ákvörð-
unum, sem snerta nánasta um-
hverfi hans.
Varúðarregla (precautionary
principle).
Regla um varúð við undirbúning
framkvæmda vegna hættu á skað-
legum umhverfisáhrifum. Reglan
býður, að ef óttast er að fyrirhug-
aðar framkvæmdir eða starfsemi
valdi skaðlegum umhverfisáhrif-
um, skuli ekki ráðist í þær fyrr en
sýnt er að svo sé ekki.
Mengunarbótaregla (polluter
pays principle).
Regla um bótaskyldu vegna
mengunar. Reglan kveður á um að
sá sem mengar eða spillir umhverfi
af ásettu ráði eða gáleysi greiði
Umhverfismál
íslensk stjórnvöld virð-
ast ekki eiga aðra kosti
nú á grundvelli Ríó-
sáttmálans, segír Einar
B. Pálsson. Forræði
þeirra var skert, þegar
þau undurrituðu hinn
fjölþjóðlega sáttmála.
kostnað við að bæta skaðann og
kostnað vegna aðgerða til þess að
koma í veg fyrir umhverfistjón.
Reglan felur einnig í sér að þeir
sem hyggja á framkvæmdir, sem
geta haft mengun eða umhverfis-
spjöll í för með sér, greiði kostnað
við mat á umhverfisáhrifum og
umhverfiseftirlit.
Nytjagreiðsluregla (user pays
principle).
Regla um greiðslu kostnaðar við
verndun og viðhald náttúruauðl-
inda. Reglan kveður á um að þeir,
sem nýta auðlindirnar, skuli greiða
kostnað við verndun og viðhald
þeirra.
Til viðbótar skal hér greint frá
reglu, sem ekki er getið í greinar-
gerð umhverfisráðuneytisins.
Samvinnuregla (cooperation
principle).
Regla um að jafna ágreining í
umhverfismálum með þátttöku all-
ra, sem málið varðar. Kappkosta
skal að ná tilteknu umhverfis-
markmiði með samningum, þar
sem m.a. er gætt gagnkvæmrar
hófsemdar af fúsum vilja, frekar
en að ríkisvald þurfi til að koma.
Með meginreglunum er stefnt
að samræmingu á sjónarmiðum,
réttindum skyldum og stjórnsýslu
á sviði umhverfismála. Því fylgir
nokkur skerðing á sjálfræði ríkja
um meðferð einstakra mála. Slíkt
Fátækt í skugga
fimmtán milljarða
ÞÁ ER fjárlagafr-
umvarpið blessað fram
komið og eins og alltaf
áður eru menn upp-
teknir þessa dagana að
ræða hinar ýmsu hlið-
ar þess að vonum.
Mest ræddu tíðindin
eru áætlaður tekjuafg-
angur upp á 15 millj-
arða og ekki laust við
að sumir séu dálítið
upp með sér yfir ára-
ngrinum. Auðvitað eru
það hin ánægjulegustu
tíðindi hjá öllum búum
þegar afgangur verður
og eins er það með
blessað þjóðarbúið okkar
Helgi Seljan
ástæður í augum uppi,
of lágar tekjur til hins
brýna lífsframfæris al-
gengasta orsökin. Og
þá er að merg málsins
komið. Fjölmennir
þjóðfélagshópar fá
litlu eða engu ráðið um
afkomu sína. Hér á ég
við þá lífeyrisþega
þessa lands sem eiga
afkomu sína að mestu
eða öllu leyti undir
rammatölum fjárlag-
anna, í órofatengslum
við ákvarðanir stjóm-
valda um upphæðir
bóta á hverri tíð. I ein-
allra.
Ekki er það fyrirheit heldur ama-
legt að greiða eigi niður skuldir,
skuldir eru skelfilegar í eðli sínu
hvar sem á þeim örlar, því meiri því
skelfilegri. En minnkun skulda
þjóðarbúsins svo ágæt sem hún er
kallar óneitanlega á umhugsun um
aðrar skuldir sem sannanlega eru
að aukast og enn sér ekki fyrir upp-
gjörsendinn á en þar á ég við skuld-
ir heimilanna, fjölskyldnanna - ekki
þessara fjórtán - heldur svo alltof
margra annarra fjölskyldna. Afgan-
gurinn í fjárlagafrumvarpinu nú er
m.a. til kominn vegna þessara
skulda, vegna umframeyðslu fólks,
þótt ástæður skuldanna séu enn
fleiri og ílóknari. Vissulega eiga
þessar skuldir að vera okkur öllum
áhyggjuefni, en enn meira áhyggju-
efni er mér sú fátækt sem of víða
liggur í landi í skugga hinna 15
milljarða. Orsakir fátæktar geta
j^vissulega ýmsar verið, við sumar
^verður ráðið en alltof víða liggja
lægni er spurt og ætlast til svara:
Þykir mönnum í raun ástæða til að
Lífskjör
Er ástæða til að raupa
af milljarða tekju-
afgangi, spyr Helgi Selj-
an, þegar fátækt og allt
yfir í hreina neyð er
hlutskipti alltof margra?
raupa af 15 milljarða afgangi þegar
fátækt og allt yfir í hrein neyð er
hlutskipti alltof margra þeirra sem
allt sitt hald hafa í launagreiðslum
frá þeim sama ríkissjóði og á að
skila milljörðunum fimmtán í afg-
ang? Finnst mönnum í alvöru ekki
sem einhverju af marglofuðum afg-
anginum mætti verja til að bægja
neyðinni frá dyrum þess fólks sem
ofan á alltof lágar ráðstöfunartekj-
ur býr við erfiða og kostnaðarsama
fötlun? Og áleitin spum enn: Finnst
mönnum virkilega að af þessum
alltof lágu ráðstöfunartekjum ör-
yrkjanna sem eru undir öllum
lágmarkstekjum á vinnumarkaði og
er þó ekki hátt á þeim risið, að af
þessum ofurlágu launum sé réttlæt-
anlegt að ríki og sveitarfélög hirði
til baka drjúgan hlut í beinni skatt-
heimtu? Drjúgan hlut segi ég því
hverjar þúsund krónurnar sem af
þessu fólki eru hirtar eru þeim svo
ofurdýrmætar í allsleysi sínu.
Mætti ekki huga að ríflegri hækkun
skattleysismarka svo slíkar tekjur
fengju alla vega í friði að vera? Er
einhver goðgá að að færa þessi
mörk eitthvað í átt til þess sem þau
voru ákvörðuð þegar staðgreiðslan
var upp tekin eða er hér um svo ríf-
legan hlut að ræða í milljörðunum
fimmtán að engu megi um breyta?
Eg veit vel að einhver hækkun til
öryrkja er ráðgjörð á næsta ári,
svona rétt til að mæta verðbólgunni
blessaðri sem nú hefur bærilega
sagt til sín. Vita skulu stjómvöld
það að hvert skref fram á við er
metið sem ber en meginskoðun sú
að 15 milljarðarnir virld sem hreint
háðsmerki meðan ekki má rétta
hlut þeirra sem eiga alla sína af-
komu undir því að stjómvöld ætli
þeim réttlátan lífsskerf í launum.
Séra Jón Þorláksson orti um fá-
tæktina sem fylgikonu sína. Ætla
menn að una því að fátækt fjölda
fólks verði „fylgikona“ fimmtán
milljarðanna?
Höfundur er framkvæmdastjóri Ör-
yrkjiibandnhigsins.
leiðir oft af fjölþjóðasamningum.
Stofnun eða ríkisvald getur ekki
skotið sér undan upplýsingar-
skyldunni, sem kveðið er á um í
fyrstu meginreglunni, og getur
heldur ekki synjað um, að mat fari
fram á umhverfisáhrifum, ef slíkt
mat er forsenda fyrir marktækum
upplýsingum.
Mat á umhverfisáhrifum af til-
tekinni fyrirhugaðri framkvæmd
er ekki ætlað til þess að bregða
fæti fyrir framkvæmdina, heldur
til þess að leiða í ljós, hver og
hversu mikil áhrif eru „til góðs og
ills“ á umhverfi. Fyrst þegar það
liggur fyrir, er hægt að meta gildi
sjálfrar framkvæmdarinnar. Þetta
er nú gert víðs vegar um heim og
þykir ekkert sérstakt. Slíkt mat
missir þó marks, ef það er ekki trú-
verðugt.
Varúðarregla Ríó-sáttmálans er
sérstæð. I greinargerð þáverandi
umhverfisráðherra Eiðs Guðna-
sonar til Alþingis frá mars 1993, er
varúðarreglunni lýst svo: „Þegar
ástæða er til að ætla, að fram-
kvæmdir eða starfsemi kunni að
hafa alvarleg eða óbætanleg um-
hverfisáhrif í för með sér, skal ekki
í þær ráðist fyrr en sýnt er, að svo
sé ekki.“ Hið sama er tekið fram í
bæklingi umhverfisráðuneytisins
1997 í ráðherratíð Guðmundar
Bjarnasonar sem fyrr er getið.
Reglan ætti því að vera vel kunn.
Þessi regla er efalaust afsprengi
bituiTar reynslu í mörgum lönd-
um, þar sem ekki var hikað við að
breyta umhverfi á varanlegan hátt
til þess að koma fyrir stórum
verksmiðjum. Langvarandi deilur
vegna slíks hafa víða skilið eftir sig
sárindi.
Nú stendur yfir mesta deila um
umhverfismál, sem risið hefur hér
á landi. Deilan stendur um áætlun
um vatnsaflsvirkjun norðan við
austasta hluta hluta Vatnajökuls,
svonefnda Fljótsdalsvirkjun, en
deiluefnið er einkum, hvort lands-
væði á Eyjabökkum skuli lagt und-
ir uppistöðulón, ásamt breytingum
á farvegum straumvatna. Ekki
leikur vafi á, að um varanlegar
breytingar er að ræða. Ekki er
heldur neinn vafi á því, að margir
eru mjög andvígir þessum áætlun-
um og telja, að um umhverfisslys
yrði að ræða.
Þá er komin upp sú staða, sem
er forsenda þess, að skylt sé að
beita varúðarreglu Ríó-sáttmál-
ans. Samkvæmt því á ekki að ráð-
ast í virkjunarframkvæmdir nema
önnur lausn finnist, sem ekki yrði
talin hafa alvarleg eða óbætanleg
umhverfisáhrif í för með sér.
Islensk stjórnvöld virðast ekki
eiga aðra kosti nú á grundvelli Ríó-
sáttmálans, þegar á reynir í fyrsta
sinn. Forræði þeirra var skert,
þegar þau undirrituðu hinn fjöl-
þjóðlega sáttmála.
Það skal tekið fram, að hér er
eingöngu fjallað um aðferðir á sviði
umhverfismála í þeirri deilu, sem
risin er um Fljótsdalsvirkjun. Af-
staða er ekki tekin til virkjunar-
innar að öðru leyti.
Höfundur er prófessor emiritus og
formaður orðanefndar bygginga-
verkfræðinga.
Byggingariðnaður
í brennidepli
HINN 14. október
ár hvert er haldið upp
á alþjóðlega staðladag-
inn. I ár er dagurinn
tileinkaður byggingar-
iðnaði undir yfirskrift-
inni „Byggt á stöðl-
um“. Þrenn
alþjóðasamtök standa
fyrir deginum; Alþjóða
staðlasamtökin ISO,
Alþjóða raftækniráðið
IEC og Alþjóða fjarsk;
iptasambandið ITU. í
sameiginlegu ávarpi
forseta samtakanna
segir að aldrei verði
gerður staðall fyrir fal-
lega hönnun. „En til að
leggja grunn að hugvitssamlegu
Staðladagurinn
Alþjóðlegur staðall um
tiltekið efni verður tíl,
segir Hjörtur Hjartar-
son, með samkomulagi
allra sem hagsmuna
eiga að gæta og vilja
taka þátt í gerð hans.
tónlistarhúsi eða flóknum innviðum
borgarskipulags þurfa sérfræðingar
á margvíslegum sviðum að nota
staðla við dagleg störf sín.“ Hér er
ekki aðeins átt við staðla sem aug-
ljóslega tengjast byggingum heldur
einnig staðla sem varða fjarskipti,
raflagnir, rafeindatækni, netkerfi
og tilheyrandi öryggisstaðla.
Dýrmæt þekking og reynsla
Alþjóðlegur staðall um tiltekið
efni verður til með samkomulagi
allra sem hagsmuna eiga að gæta og
vilja taka þátt í gerð hans. Leitast er
við að fá fram sjónarmið sem flestra,
atvinnulífs, neytenda, stjómvalda,
rannsóþnastofnana og prófunar-
stofa. I staðli er því dregin á einn
stað reynsla og þekking mismun-
andi hagsmunahópa sem hafa sam-
mælst um hvemig best sé að haga
hlutum eða leysa og
framkvæma tiltekin
verkefni. Alþjóðlegir
staðlar tryggja þannig
að allir tali sama mál -
og þeir eru sprottnir af
þörf. Staðlar gera
framleiðendum og
birgjum kleift að eiga
snurðulaus samskipti
við verkfræðinga,
hönnuði og seljendur
hvar sem er í heimin-
um. Auk þess snýst al-
þjóðlegt staðlasam-
starf um almannaheill
Hjörtur og áhrif vöru og þjón-
Hjartarson ustu á umhverfið. „Ef
byggja á varanlegar
byggingar, skynsamlega, alþjóðlega
og ódýrt, þá eru alþjóðlegir staðlar
lykilatriði,“ segja forsetar alþjóða-
samtakanna þriggja.
Staðlar fyrir alla
Að koma sér þaki yfir höfuðið er
meginstef i lífshlaupi flestra og
byggingariðnaður hefur fylgt mann-
kyninu um þúsundir ára. Það er því
ekki að ófyrirsynju að alþjóðlegi
staðladagurinn er notaður til þess
að minna á mikilvægi staðla í þeirri
grein. Nær allir njóta alþjóðlegs
staðlasamstarfs í byggingariðnaði
með einhveijum hætti, allir sem
hafa húsaskjól eða koma að bygg-
ingu og umsýslu húsa eða annarra
mannvirkja á einhvem hátt. Alþjóð-
legir staðlar í byggingariðnaði eru
einnig forsenda tækniframfara og
aukinnar hagkvæmni, ekki síst þeg-
ar umhverfi efnahags og viðskipta
verður æ alþjóðlegra. Starf ISO,
IEC og ITU miðast að því að þjón-
usta og vörur komi alls staðar að til-
ætluðum notum óháð því hvaðan
þær eru komnar.
Hér heima hefur Byggingarstaðl-
aráð (BSTR) unnið gagnmerkt starf
á vegum Staðlaráðs Islands og er
vettvangur fyrir þá sem vilja gæta
hagsmuna íslensks byggingariðnað-
ar í alþjóðlegu staðlasamstarfi og
taka þátt í gerð séríslenskra bygg-
ingarstaðla.
Höfundur er kynningarstjóri I\já
Staðlaráði íslands.