Morgunblaðið - 01.12.1999, Qupperneq 40

40 MIÐVIKUDAGUR 1. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
T
Umtalað
en
óumdeilt
Jslenskt leikhús er faglega framscekið
en efnislega íhaldssamt. “
IKistunni, vefriti um hug-
vísindi, fer fram fróðleg
umræða um menningu og
listir og þar skrifar Hlín
Agnarsdóttir pistla um
leikhúsmál. Hún hefur til þessa
ritað tvo slíka, annar er hugleið-
ing hennar um sýninguna Hellis-
búann og telur hún sýninguna
afturhaldssama í viðhorfum sín-
um til hlutverka kynjanna. Má
það vafalaust til sanns vegar
færa en hér verður það ekki end-
urtekið því hægast er fyrir les-
endur að nálgast Kistuna á eigin
spýtur. I inngangi að umfjöllun
um Hellisbúann hleypir Hlín á
skeið undir yfmskriftinni
SjálMrkur ritskoðari og fjallar
þar um hlut-
VIÐHORF
Eftir Hávar
Sigurjónsson
skipti þeirra
sem berjast
við að halda
höfði í ólgusjó
leikhúsanna, sérstaklega leik-
stjórarnir sem enj sannarlega
fleiri en verkefnin og því margir
um hituna. Pegar einnig er horft
til þess að aðeins eru þrjú leikhús
á landinu, Þjóðleikhús, Borgar-
leikhús og Leikfélag Akureyrar,
sem greiða samningsbundin laun
þá eru afkomumöguleikar at-
vinnuleikstjóra næsta takmark-
aðir, nema þeir hafi ýmislegt
annað í takinu, séu leikarar, rit-
höfundar, þýðendur, trésmiðir,
málarar, blaðamenn, al-
þingismenn, leikhússtjórar, fram-
kvæmdastjórar eða menningar-
vitar, svo fátt eitt sé nefnt af því
sem íslenskir leikstjórar taka sér
fyrir hendur í hjáverkum og duga
vel til.
Pistill Hlínar fjallar þó ekki um
þetta heldur hitt að þeir sem
berjast um verkefnin á sviðum
leikhúsanna þurfa að gæta þess
að halda vinsældum sínum innan
leikhúsanna svo þeir lendi ekki
utan leikhúsanna. Ræður þar
auðvitað mestu að halda vinsæld-
um hjá þeim sem ráða mestu,
segja ekki neitt nema það sem
fellur í kramið. Varla er leikhús-
heimurinn einn um að hafa slík
áhrif á áhangendur sína, öllum
þykir lofið gott og vilja fremur
launa fagurgala en harða gagn-
rýni. Um leið fer vel á því að
nefna af og til skortinn á mál-
efnalegri umræðu um fagið og
listina, og hrista svo höfuðið yfir
mannfæðinni og nálægðinni sem
kemur í veg fyrir slíkt - það er
nú annað í útlandinu þar sem um-
ræðan er öll á hærra og málefna-
legri plani.
Hlín Agnarsdóttir segir eftir-
farandi:
„Nú er það svo í dag, að nær
engin umræða fer fram um leik-
list og leikhúsið þolir illa og helst
enga umræðu, nema þá sem felur
í sér lof og hrós. Vandkvæðið við
gagnrýna umfjöllun er hin sjálf-
virka og innbyggða skoðanakúg-
un, sem er ekki aðeins í stofnun-
unum sjálfum, hún er líka orðin
hluti af hugsun þeirra sem gjarn-
an vilja tjá sig um málefni list-
greinarinnar. Það er rík tilhneig-
ing að líta á umræður og
skoðanaskipti innan eða utan
leikhússins sem merki um nöld-
ur, leiðindi eða einfaldlega gam-
aldags hugsunarhátt. Þetta
helgast m.a. af því að leik-
húslistamenn eru metnir að
verðleikum eftir fjölda verkefna
sem þeir fá og vinna að hverju
sinni. Þeir sem eru svo heppnir
að vera innan stofnana með verk-
efni þora lítið að tjá sig opinber-
lega af hræðslu við að vera „tekn-
ir á teppið“ hjá leikhússtjóranum
og falla þar með í ónáð. Hinir
sem eru svo „óheppnir" að vera
utan stofnana þora ekki heldur
að tjá sig af hræðslu við að kom-
ast aldrei inn á teppið hjá leik-
hússtjórunum til að skrifa undir
hugsanlegan samning. Og að lok-
um eru það svo þeir sem eni
hvergi, þ.e. hvorki með verkefni
innan stofnana né hjá sjálfum
sér, hvað þá á starfslaunum, en
hafa samt heilmikið að segja, en
þora það ekki af hræðslu við að
vera þá alltaf „hvergi". Spurning-
in er, vilja leikhúsmenn einhverja
umræðu, aðra en þá sem fer fram
í búningsklefum, göngum og
kaffistofum og einstaka sinnum
eftir lok leiksýninga? Þurfa leik-
húsmenn ekkert að tjá sig um
fagið, listina, starfið? Til hvers er
leikhúsið?"
Einfaldasta svarið er að ís-
lenskt leikhús gegnir hlutverki
skemmtunar og upplyftingar, það
er vönduð listræn afþreying, unn-
in af mikilli fagmennsku, stund-
um menningarleg, stundum lág-
kúruleg, oftast einhvers staðar
þar mitt á milli. Islenskt leikhús
er faglega framsækið en efnis-
lega íhaldssamt, það nýtur mik-
illa almennra vinsælda og hefur
unnið gríðarlega á í samkeppni
við aðra afþreyingarmiðla; það
hefur náð til ungs fólks og er orð-
inn vettvangur þeirra sem vekja
hvað mesta athygli í dægurpress-
unni. íslenskt leikhús er vinsælt,
léttvægt og umtalað. Það er hins
vegar ekki umdeilt og vekur
sjaldan máls á siðferðilegum eða
póltískum spurningum. Það
blandar sér ekki í þjóðfélagsum-
ræður. Leikhús af þessu tagi þarf
ekki á umræðu um „fagið, listina
og starfið" að halda. Leiklistar-
gagnrýnendur hafa ekki vakið
máls á þessu vegna þess að þeir
taka leikhúsið ekki nægilega al-
varlega. Þeir eru sáttir við af-
þreyingarhlutverk þess og hafa
ekki sjálfstæðan metnað til að
krefja leikhúsfólk um annað.
Vafalaust vekja þessar fullyrð-
ingar ýmiss konar viðbrögð með
lesandanum. Gott og vel.
Spyrja má hvers vegna ekki
þrífist hér hliðstæð umræða um
leiklist og á sér stað um bók-
menntir. Svarið er að mínum
dómi fólgið í því að hér hefur
ekki orðið til sjálfstæð grein leik-
húsfræða á háskólastigi.
Akademísk umræða um íslenska
leiklist er ekki til staðar. Þeir
leikhúsfræðingar sem stundað
hafa nám í háskólum erlendis
hafa ekki sameiginlegan vettvang
til rannsókna og umræðna.
Dramatúrgísk kunnátta er tilvilj-
anakennd og innan leikhúsanna
hefur enn ekki tekist að hefja
þann þátt til viðhlítandi virðing-
ar. Fræðileg umræða um leiklist
á sér ekki stað vegna þess að for-
sendur og sameiginlegan vett-
vang til umræðna skortir.
Dómurum ber að stuðla
að því að upplýsa mál
GAGNRYNI á dóm-
stóla og störf þeirra er
sjálfsögð í nútíma lýð-
ræðis- og réttarríki.
Slík gagnrýni þarf hins
vegar að vera málefna-
leg og sanngjörn, ekki
síst í Ijósi þess að dóm-
arar eiga, stöðu sinnar
vegna, erfitt með að
verja gerðir sínar á op-
inberum vettvangi. Þá
er sjálfsagt að gera þá
kröfu til lögfræðinga,
sem gera athugasemdir
við niðurstöður tiltek-
ins dómsmáls eða með-
ferð máls fyrir dómi, að
þeir færi viðhlítandi rök fyrir að-
finnslum sínum.
I frétt á baksíðu í Morgunblaðinu
27. nóvember sl. eru réttilega höfð
eftir mér ummæli þess efnis, að ég
telji vafa leika á að jafnræðisregla
hafi verið virt, þegar Hæstiréttur
ákvað að styðjast við álit sérfræðings
í dómi sínum frá 28. október sl. í máli,
þar sem maður var sýknaður af
ákæru um kynferðisbrot gagnvart
dóttur sinni. Eg lét þessi orð falla í
viðtali við blaðið af öðru tilefni. Vegna
þess að í því viðtali gafst ekki tóm til
þess að rökstyðja þessi ummæli mín
með viðhlítandi hætti mun ég, að
gefnu tilefni og með skírskotun til
þess sem að framan segir, freista
þess að gera það í stuttu máli.
Þegar viðtalið var tekið vai' mér
ókunnugt um meðferð málsins fyiir
Hæstarétti. Ég hef nú sannfrétt að
óformlega hafi verið rætt um til-
greint atriði milli réttarins og ákæru-
valdsins. Vil ég að þetta komi fram, í
Ijósi þess sem hér fer á eftir.
í sakamálaréttarfari er lögð meg-
ináhersla á að leiða hið sanna í ljós í
hverju máli, vegna þess að það brýtur
freklega í bága við réttarvitund al-
mennings ef saklaus maður er dæmd-
ur til þess að þola refsingu. Með
þessu móti er hins vegar ekki einasta
stefnt að því að koma í veg fyrir, að
saklausir menn verði dæmdir sekir,
heldur jafnframt að þeir, sem sekir
eru, verði beittir lögmæltum viður-
lögum.
Samkvæmt þehri meginreglu, sem
gildir í mörgum réttarríkjum, þ.á m.
hér á landi, að leiða skuli hið sanna í
ljós í sakamálum, hvílir mun ríkari
skylda á dómurum í þeim málum en í
einkamálum að hafa frumkvæði að
því að upplýsa þau málsatvik sem
þeir telja óljós.** Umrædd regla
gildir m.a. í Danmörku og Noregi,
sbr. Straffeproces eftir Evu Smith,
útg. 1994, bls. 18, og Norsk straffep-
rosess I eftir Johs. Andenæs, útg.
1999, bls. 6. Þess má geta að Danir og
Norðmenn búa í megindráttum við
sama réttarfar og við íslendingar.
Þeir annast þó ekki öflun sönnunar-
gagna sjálfir, heldur geta þeir beint
þeim tilmælum til aðila, fyrst og
fremst ákæruvalds, að afla tiltekinna
gagna og er ákæruvaldinu skylt að
fara eftir þeim tilmælum, sé þess
kostur.
í 2. mgr. 156. gr. laga nr. 19/1991
um meðferð opinberra mála (opl.)
segir þannig orðrétt: „Nú er málatil-
búnaði áfátt, án þess að nauðsynlegt
þyki þó að vísa máli frá eða ómerkja
héraðsdóm, og getur þá Hæstiréttur
lagt fyrir aðila að afla gagna um til-
tekin atriði eða grípa til annarra að-
gerða til að ráða þar bót á.“ Þótt
gengið sé út frá, að þetta skuli að
jafnaði gert áður en málflutningur fer
fram, virðist ekkert vera því til fyrir-
stöðu að ákvæðinu sé beitt, ef þörf
þykir, eftir að mál hefur verið dóm-
tekið, sbr. 131. gr„ sbr. 163. gr. opl.
Reglan um að leiða skuli hið sanna
í ljós hefur það m.a. í för með sér að
ekki skiptir máli hvenær yfirlýsingar
koma fram undir rekstri sakamáls,
sbr. 2. mgr. 117. gr. opl. Samkvæmt
því væri dómurum t.d. skylt að verða
við síðbúinni kröfu verjanda um að fá
að leggja fram ný gögn til að upplýsa
málið, nema þau séu sýnilega þarf-
laus, sbr. 4. mgr-. 128. gr. opl.
Eiríkur Tómasson
í ljósi þessa og með
vísun til 1. mgr. 70. gr.
stjórnarskrárinnar og
1. mgr. 6. gr. Mannrétt-
indasáttmálans er ég
þeirrar skoðunar, eins
og fram kom í fyrr-
greindu viðtali, að
Hæstarétti hafi bæði
verið rétt og skylt að
heimila verjanda
ákærða í umræddu máli
að leggja fram ný sér-
fræðiálit í máhnu, eins
og á stóð, sbr. og 3.
mgr. 155. gr. opl. Hins
vegar vaknar þá sú
spurning hvort réttin-
um hafi jafnframt borið að gefa
ákæruvaldinu kost á að leiða hlutað-
eigandi sérfræðinga fyrir dóm og
beina til þeirra spurningum.
I dómi Hæstaréttar segir orðrétt,
eftir að rétturinn hefur komist að
þeirri niðurstöðu að verjandanum
hafi verið heimilt að leggja fram sér-
fræðiálitin: „Þess er þó að gæta við
mat á sönnunargildi þessara gagna,
að höfundar þeirra hafa ekki komið
fyrir dóm til að staðfesta og skýra
þau.“ Þrátt fyrir þessi orð var Hæsti-
réttur þeirrar skoðunar að álitsgerð
eins þessara sérfræðinga drægi úr
styrkleika þeirrar niðurstöðu að
framburður kæranda í málinu væri
trúverðugur. Þai' með verður ekki
annað séð en höfð hafi verið hliðsjón
af álitinu þegar meirihluti réttarins
komst að þeirri niðurstöðu að sýkna
bæri ákærða af kröfu ákæruvaldsins í
málinu.
Vegna þess að Hæstiréttur taldi að
það myndi styrkja sönnunargildi
sérfræðiálitanna, ef höfundar þeirra
staðfestu þau og skýrðu fyrir dómi,
og vegna þess ennfremur að höfð var
hliðsjón af einu þehra, þegar komist
var að niðurstöðu í málinu, tel ég,
með vísun til þess hlutverks dómara í
sakamálum sem gerð er grein fyrir
að framan, að Markmiðið með því
hefði að sjálfsögðu verið að fá úr því
skorið hvort álit hans væri þess eðlis,
eftir að báðum aðilum hefði gefist
kostur á að spyrja hann, t.d. frammi
fyrir héraðsdómara, að styðjast bæri
við það við úrlausn málsins.
Aðilum að opinberu máli, þ.e.
ákæruvaldi og ákærða, er hvorki
Dómur
Eðlilegt hefði verið, að
mati Eiríks Tómasson-
ar, að rétturinn legði
fyrir ákæruvaldið eða
beindi því a.m.k. til þess
að leiða umræddan sér-
fræðing fyrir dóm.
heimilt að ráðstafa sakai'efni né að
semja um meðferð þess, þ.á m. hvaða
atvik skuli lögð til grundvallar dómi í
málinu. Því hefði það ekki átt að
koma í veg fyrir að Hæstiréttur
beindi fyrrgreindum tilmælum til
ákæinjvaldsins í umræddu máli, þótt
það eða vei'jandi ákærða hafi ekki
krafist þess í umræddu máli að sér-
fræðingamir kæmu fyrir dóm.
Með tilliti til meginreglunnar um
jafnræði aðila fyrir dómi hefði, að
mínu áliti, verið eðlilegast að Hæsti-
í'éttur hefði tekið málið fyrir á sér-
stöku dómþingi skv. 3. mgr. 156. gi'.
opl. í þvi skyni að upplýsa báða aðila
um það að rétturinn féllist á að sér-
fræðiálitin væru lögð fram. Samhliða
hefði verið rétt, eins og að framan
segir, að Hæstiréttur hefði lagt fyrir
ákænjvaldið eða beint því til þess að
leiða sérfræðingana fyrir dóm. Um
það, hvort sú skýrslugjöf hefði breytt
niðurstöðu réttarins, verður að sjálf-
sögðu ekkeih sagt.
Niðurstaða meh-ihluta Hæstarétt-
ai' var byggð á þeiiri þýðingai-miklu
reglu í réttarríki, sem m.a. kemur
fram í 2. mgr. 70. gr. stjórnai’ski'ár-
innar og 2. mgr. 6. gr. Manm'éttinda-
sáttmála Evi'ópu, að hver maður, sem
boi'inn er sökum um refsiverða hátt-
semi, skuli talinn saklaus þai' til sekt
hans hefur verið sönnuð. Itrekað skal
að með því, sem að framan segh', er
ég ekki að gagnrýna þessa niður-
stöðu, enda ófær um það vegna þess
að ég hef hvoi'ki haft tækifæri til að
kynna mér gögn málsins né verið við-
staddur þinghöld í því.
Höfundur er prófessor í lögum við
Háskóla íslands.
Kæra rfldsstjórn
EITT atkvæði hef-
ur ekki mikið vægi
þegar á heildina er
litið, en samt sem áð-
ur verð ég að segja
ykkur að ef lögform-
lagt mat á umhverfis-
áhrifum vegna Fljóts-
dalsvirkjunar er ekki
framkvæmt á Eyja-
bakkasvæðinu, þá lofa
ég að kjósa ykkur
ekki aftur.
Það er einkum
tvennt sem ég hef í
huga með þessu:
Að ég sem kjósandi
fylgi minni sannfær-
ingu og leggi lóð mitt á vogarskál-
ina. Ég tel þetta mál svo geysilega
Eyjabakkar
Við sem erum lifandi í
dag eigum ekki þetta
land, segir Róbert
Róbert Mellk
Mellk, alls ekki - það er
bara í okkar vörslu.
mikilvægt fyrir komandi kynslóðir
að ég get ekki annað en sagt að at-
kvæði mitt í næstu Alþingiskosn-
ingum mun einvörðungu fara eftir
því hvaða afstöðu stjórnmálaflokk-
arnir taka varðandi
mat á umhverfisáhrif-
um;
að fleiri fari eftir
sinni sannfæringu, og
þá sérstaklega þeir
sem kusu ykkur síð-
ast, og lofa því sama
og ég.
Ef nógu margir
rísa upp og taka
ákveðna afstöðu, þá
er það eindregin von
mín að þið munuð
loksins sjá að það er
að sjálfsögðu ykkar
pólitíska ábyrgð að
virða til fulls skoðanir
yfirgnæfandi meirihluta lands-
manna sem vill láta framkvæma
lögfoi-mlegt mat á umhverfisáhrif-
um á Eyjabakkasvæðinu.
Það eina sem skiptir máli nú
eins og endranær er að við gerum
alltaf okkar besta til að koma í veg
fyrir mistök, einkum þau sem ekki
er hægt að leiðrétta. Ef við gerum
það, getum við verið sátt gagnvart
komandi kynslóðum varðandi
gjörðir okkar.
Því það er nú svo að við sem er-
um lifandi í dag eigum ekki þetta
land, alls ekki - það er bara í okk-
ar vörslu.
Höfundur starfar sem ritstjóri
og þýðandi.