Morgunblaðið - 01.12.1999, Síða 44

MIÐVIKUDAGUR 1. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Vindhögg - stórt
vindhögg
ÞAÐ á að fara að
breyta, raunar er allt-
af verið að breyta. Nú
er það Byggðastofnun
sem á að fá ný jólaföt.
Þannig hefur það
löngum verið að nýj-
■\:um fötum hafa menn
jafnan klæðst fyrir
jól. Á þeim tímum
sem Islendingar voru
fátækir þurftu spari-
fötin fyrir jólin oft að
duga til næstu jóla.
En nýju jólafötin voru
auðvitað betri en þau
gömlu, það átti svo
stóran þátt í jólagleð-
inni. Þetta er rifjað hér upp til að
minna sérstaklega á að það verður
að fylgja nýjum áherslum og
breytingum, að fyrir liggi frá
hverju er horfið og hvað tekur við.
Stjórnsýsla
■y, Forveri Byggðastofnunar var
Framkvæmdastofnun ríkisins.
Margt hefur breyst frá þeim tíma
sem sú stofnun starfaði. Þess
vegna verður að skoða verkatil-
högun þeirrar stofnunar í ljósi
þeirra viðhorfa sem þá voru uppi í
þessum málum. Á þeim tímum
voru ýmsir þeir sem sýsluðu með
peninga vinsælir frambjóðendur.
Bankastjórar og kaupfélagsstjórar
töpuðu tæpast kosningum.
Þarna var m.a. að fínna fordæmi
fyrir verkatilhögun hjá Fram-
Kvæmdastofnuninni. Fyrir kom að
þar voru við forstöðu alþingis-
menn, jafnvel tveir samtímis. For-
mennskuna, sem þá var mikil
valdastaða, hlutu gjarnan þeir sem
næstir stóðu ráðherradómi hverju
sinni eða höfðu látið þar af nema
hvort tveggja væri. Þess voru jafn-
vel dæmi að nýjum
forstjóra væri bætt
við sem sérstökum
trúnaðarmanni nýs
forsætisráðherra. Á
stofnuninni var sem
sagt pólitísk stjórn.
Stofnunin hafði góð
fjárráð, um það bil tíf-
alt fé til ráðstöfunar
miðað við það sem nú
er. Á þessum árum
ríkti oft á tíðum efna-
hagslegt stjórnleysi í
landinu, óðaverðtsólga
og hallarekstur í at-
vinnulífínu. Þá kom
sér vel að hafa Fram-
kvæmdastofnun ríkisins við hönd-
ina til að klastra í rekstur veik-
burða fyrirtækja. Þetta umhverfi
treysti hina pólitísku stjórn á
stofnuninni í sessi og engin breyt-
ing varð þótt stofnunin fengi nýtt
nafn, Byggðastofnun.
Breyttir tímar
En tímarnir breyttust. Sátt um
kjaramál milli launþega og at-
vinnurekenda var gerð, svokölluð
þjóðarsátt og Davíð Oddsson
komst til valda. Mesta pólitíska
vending í kjara- og efnahagsmál-
um á lýðveldistímanum var orðin
að veruleika.
Stjórnmál á Islandi höfðu fengið
nýtt svipmót og breyttar áherslur
og vissulega kom margt á óvart í
þeirri umræðu. Þannig vöktu orð
Davíðs Oddssonar, sem efnislega
voru á þá leið að sjóðatímabilinu
væri lokið, mikla athygli. Sem
staðfestu raunar að nýir siðir
hefðu verið teknir upp. AÍF þessum
nýja veruleika hlutu að leiða
breyttar áherslur Byggðastofnun-
ar, ef stofnunin ætlaði á annað
Byggðastofnun
Hér á landi er starfsemi
að byggðamálum miklu
víðtækari en í öðrum
löndum, segir Egill
Jónsson, og einstök
verkefni að byggðamál-
um taka til verkefna
margra ráðuneyta.
borð að haga störfum sínum í takt
við hin nýju viðhorf og breytta
hætti í þjóðmálum á Islandi.
Byggðastofnun breytist
Síðasta kjörtímabil var vett-
vangur þessara breytinga á
Byggðastofnun sem í megin
áherslum hefur komið fram með
þrennum hætti.
1. Starfsvettvangur byggðamála
í héraði að því er varðar atvinnu-
þróun og áhrif sveitarstjórna hefur
verið stóraukinn. Héraðaforræði
þessara mála fest í sessi. Flutning-
ur þróunarsviðs Byggðastofnunar
til Sauðárkróks um leið og starf-
semi þess var efld er í fullu sam-
ræmi við aukið byggðaforræði og
kaup stofnunarinnar á Byggða-
brunni felldi þessa starfsemi sam-
an í eina heild.
2. Ný byggðaáætlun var af-
greidd á Alþingi sem fól í sér víð-
tæka stefnumótun og skýrar
ákvarðanir um aðgerðir í byggða-
málum. Við undirbúning að þessari
áætlun voru farnar nýjar leiðir
m.a. er varðar greiningu á búsetu-
Egill Jónsson
vandanum og hver ráð væru þar
helst til úrbóta. Framkvæmd þess-
arar áætlunar mun hafa grundvall-
aráhrif á framgang byggðamála á
Islandi ef eftir verður farið.
3. Þessa dagana er verið að
dreifa nýrri skýrslu Byggðastofn-
unar.
Mikilvægasti þáttur hennar er
greining landsins eftir styrkleika
byggðanna.
I framhaldi af því eru settar
fram tillögur um aðgerðir. Hér er
um frumsmíði að ræða og fram-
haldið fer eftir því sem á eftir fylg-
ir.
Á þessum breytingatímum
stofnunarinnar hafa komið fram
efasemdir um að stjórn hennar
hafi í raun vald til svo víðtækra
ákvarðana sem að framan er lýst
og annarra sem af leiddi. Um þessi
efni eru lög og reglugerð stofnun-
arinnar ekki skýr og því var horfið
að því ráði að leita eftir við Davíð
Þór Björgvinsson prófessor að
greina valdaskipan stofnunarinnar
um valdsvið og þá sérstaklega
verksvið og skyldur stjórnarinnar.
í álitsgerð Davíðs Þórs Björgv-
inssonar segir m.a. „Samkvæmt
gildandi lögum er stjórn stofnun-
arinnar kosin af Alþingi. Stjórnin
fer með æðsta vald í málefnum
hennar og ákvarðanir stjórnar eru
endanlegar og þeim verður ekki
skotið til æðra stjórnvalds til end-
urskoðunar. Af þeim leiðir enn-
fremur að ákvörðun stjórnar verð-
ur ekki breytt nema af henni
sjálfri að því marki sem lög leyfa.“
Síðar segir í álitsgerðinni um
valdsvið forsætisráðherra m.a.:
„Verður að telja að það sé eðlileg-
ur hluti af því pólitíska hlutverki
sem ráðherra gegnir við fram-
kvæmd þeirrar heildarstefnu í
byggðamálum sem fylgt er hverju
sinni að Alþingi og ríkisstjórn hafa
mótað. Jafnframt verður að telja
að það samræmist lögbundnu hlut-
verki forsætisráðherra að hann
geti beint tilmælum sínum til
stjórnarinnar án þess að slík til-
mæli séu formlega bindandi fyrir
stjórnina." Tæpast getur það vaf-
ist fyrir nokkrum manni hver
valdaskipan stjórnar Byggðastofn-
unar er. Þar er hin þingkjörna
stjórn æðsta vald þótt nauðsynleg
áhrif forsætisráðherra sem fer
með byggðamál séu fyrir hendi.
Til þess að meta hverjar breyt-
ingar eru ráðgerðar með frum-
varpi iðnaðarráðherra um Byggða-
stofnun var á ný leitað til Davíðs
Þórs Björgvinssonar prófessors
um álit hans á hver breyting á
skipan þessara mála yrði sam-
kvæmt frumvarpinu. Niðurstaða í
áliti prófessorsins er þessi: „Vissu-
lega fela þessar breytingar í sér að
ráðherra fær mun meira vald varð-
andi innri málefni stofnunarinnar
og ákvarðanir hennar í einstökum
málum heldur en gildandi lög gera
ráð fyrir. Á sama hátt er afnumið
sjálfstæði stofnunarinnar gagnvart
ráðherra. Frá sjónarmiði
stjórnsýsluréttarins er um að ræða
grundvallarbreytingu á stöðu
stofnunarinnar í stjórnkerfinu." í
rauninni er þessi valdskipan eina
umtalsverða breytingin á frum-
varpinu. En auk þess að fá iðnað-
arráðherra þetta víðtæka vald yfir
stofnuninni að verksvið stofnunar-
innar er þrengt að stórum mun.
Það orsakast af því mikla valdi
sem iðnaðarráðherra fær nú yfir
Byggðastofnun að verkefni hennar
hljóta að miðast við valdsvið iðnað-
arráðherra. Þannig er þessum
málum háttað í öðrum löndum.
Hér á landi er starfsemi að
byggðamálum miklu víðtækari og
einstök verkefni að byggðamálum
taka til verkefna margra ráðu-
neyta. Þess vegna m.a. hefur Al-
þingi verið falið að velja Byggða-
stofnun stjórn sem heyrt hefur
undir forsætisráðherra. Hér er
með m.ö.o. sú breyting gerð eins
og frumvarpið ber með sér að hin
almenna starfsemi stofnunarinnar
sem nú tekur mið af víðtækri
byggðaþróun miðast að frumvarp-
inu samþykktu fyrst og fremst við
atvinnumál og þróun þeirra mála.
Þessi skipan þrengir starfsemi
stofnunarinnar og gerir starfsemi
hennar ómarkvissari. Hér er um
grundvallarbreytingu að ræða.
Höfundur er formaður stjórnar
Byggðastofn unar.
Kalevala
Medal annarra orða
Eftir Njörð P. Njarðvík
SUNNUDAGINN 21. nóv-
ember síðastliðinn kom
finnlands-sænska skáldið
Lars Huldén í Norræna
húsið og hélt fyrirlestur um Kalev-
ala og kynnti um leið nýja sænska
þýðingu sína og sonar síns, Mats, á
þessu mikla sögukvæði Finna. Til-
efni hvors tveggja er að nú eru 150
ár frá því að endanleg gerð Kalev-
ala kom fyrir almenningssjónir í
útgáfu Elíasar Lönnroth 1849. Síð-
asta sænska þýðing kvæðisins er
frá hendi Bjöms Collinders 1948,
og þótti tími kominn fyrir nýja
þýðingu. Sænsk tunga hefur
breyst mikið á þessum árum.
Fleirtöluendingar sagna eru t.d.
horfnar, og það eitt gerir eldri
texta ögn framandlega og með
forneskjusvip. Hin nýja þýðing
þeirra feðga (Lars þýddi 35
söngva og Mats 15) er mikið afrek.
Þeim hefur tekist með undraverð-
um hætti að ná fram einföldum
þjóðkvæðastíl með málnotkun sem
er býsna nálægt hversdagsmáli, en
um leið skáldleg. Fyrir bragðið
verður Kalevala miklu auðlesnari
og meira spennandi en eldri, hátíð-
legri þýðingar. Raunar las ég þýð-
ingu þeirra eins og nokkurs konar
spennufrásögn, næstum því í einni
lotu.
Við eigum þýðingu Karls Isfelds
sem kom út í tveimur bindum 1957
og 1962 sem er að ýmsu leyti fal-
leg, en einnig við þurfum nú að fá
nýja íslenska þýðingu. Karl þýðir
ekki allt kvæðið, heldur styttir það
um þriðjung. Málfar er hljómfag-
urt, en upphafið og víða forneskju-
skotið, jafnvel gripið til kenninga.
Hann fer einnig næsta frjálslega
með bragarháttinn, þótt hrynjandi
haldist öllu jöfnu. I frumtextanum
eru fjórir tvíliðir í hverri línu og
tveir stuðlar, en ekki höfuðstafir,
og ekki endarím. Karl beitir hefð-
bundinni íslenskri stuðlasetningu
með höfuðstöfum og oftlega rími:
hendingum líkt og í dróttkvæðum,
hálfrími, innrími og endarími.
Textinn verður því óþarflega
bundinn á stundum. Hann þýddi
ekki heldur úr finnsku. Af þessum
sökum er nauðsynlegt að þýða Ka-
levala á ný í heild sinni og hefur
Finnsk-íslenski menningarsjóður-
inn styrkt Hjört Pálsson skáld
myndarlega til að þýða kvæða-
bálkinn í heild sinni úr frummálinu
með nútímalegum aðferðum. Það
er sannarlega ekkert áhlaupaverk.
Kalevala er 50 kvæði (ekki 50 er-
indi eins og stóð í Lesbók fyrir
skemmstu) og er liðlega 22.700
ljóðlínur.
alevala er einstakt í sögu
bókmenntanna, en þó
hefur stundum verið
bent á líkindi við eddu-
kvæði. Það er nokkuð til í því, þar
sem í báðum verkum eru varð-
veittar sagnir af goðum og hetjum.
Hins vegar er Kalevala samfelldur
sagnabálkur sem tengir og vefur
báða þættina saman, ólíkt Eddu.
Fyrst héldu menn að Kalevala-
kvæðin væru ævagömul, en svo er
nú reyndar ekki, þótt þau byggist
á fornri hefð. Elías Lönnroth
(1802-1884) safnaði gömlum þjóð-
kvæðum sem varðveist höfðu í
munnlegri geymd, eða sönghefð
öllu heldur, í Karelíu og Ingenn-
anlandi, á fyrri hluta 19du aldar.
Hins vegar steypti hann þessum
kvæðum í eina samfellu, eins kon-
ar rökrétt samhengi sem hefst á
sköpun heimsins og endar á brott-
för Váinámöinens, er lætur eftir
sig ljóðagersemar og hljóðfærið
góða, kantele, handa komandi
kynslóðum og framtíð finnsku
þjóðarinnar. Þannig býr Lönnroth
þennan forna arf í hendur samtíð-
ar sinnar. En hann er einnig talinn
hafa ort eitt og annað frá eigin
brjósti, því í hinum fornu kvæðum
sé t.d. ekki að finna hin miklu átök
milli Pohjola og Kalevala, er setja
svo mikinn svip á kvæðin. Segja
má að Snorri Sturluson beiti svip-
aðri aðferð í Eddu sinni, er hann
skapar goðfræðilega heild í Gylfa-
ginningu með spurningum Gang-
lera og þeim svörum er hann fær,
enda spurningar og svör algeng
aðferð á 13du öld til að miðla fróð-
leik. Þannig skilar hann fornum
goðsögnum í hendur samtíðar
sinnar í búningi sem henni hentar.
Lönnroth leyfir sér hins vegar
miklu meira frelsi til túlkunar, og
því er mikill munur á hinum upp-
runalegu kvæðastemmum og Ka-
levala.
s
Kalevala er tæpast hægt að
tala um aðskilnað milli
heima guða og manna, held-
ur fellur allt saman í rökrétt
samhengi. Ilmatar, dóttir loftsins,
stígur niður til hafs og verður þar
þunguð af vindi og vatni og elur
meginhetjuna Váinámoinen, hinn
skáldmælta og fjölkunnuga vitr-
ing. Bróðir hans er Ilmarinen,
listasmiðurinn góði, er smíðaði
himinhvelfinguna af þvílíkum hag-
leik, að hvergi sést far eftir hamar
né töng. Hann smíðaði einnig
töfragripinn Sampo, eins konar
kvörn er malaði mönnum vel-
gengni og hamingju, og hefur ver-
ið likt við kvörnina Grótta í nor-
rænum frásögnum. Um Sampo
verða mikil átök. Ilmarinen reyndi
að smíða sér nýja konu, eftir að að
hafa misst eiginkonu sína, en tókst
ekki að blása lífi í hana. Hann
smíðar þjóð sinni nýja sól og tungl,
af því að hin sanna sól og tungl
höfðu verið tekin af himni og falin,
en honum tókst ekki að kveikja
þeim ljós. Þriðja aðalhetjan er
ólíkindatólið og ógæfumaðurinn
Lemminkáinen og hin fjórða Kul-
lervo, sem ekki er síður ógæfu-
samur, þótt honum takist eftir
ótrúlegar hremmingar að hefna
föður síns. Aðra má til nefna svo
sem Joukahainen er keppir við
Váinámöinen í kveðskap líkt og
Vafþrúðnir við Óðin, en tapar, auð-
vitað, Aino, Luohi.
Hér gefst ekki tóm til að rekja
fjölþætta atburðarás Kalevala, en
þess ber að geta, að auk spenn-
andi, hörmulegra og stundum óút-
skýranlegra atburða, eru í kvæða-
bálknum stórkostlegar lýsingar,
ekki síst náttúrulýsingar, ólíkt ís-
lenskum fornkveðskap. Þá er lýst
hversdagslífi, atvinnuháttum og
ráðleggingum handa ungum kon-
um er giftast brott úr heimahús-
um. í stuttu máli: dregnar eru upp
myndir úr lífi manneskjunnar, er
jafnast á við bestu og glæsilegustu
goðsöguhefðir annarra þjóða. Ka-
levala geymir heillandi veröld, sem
eykur lífsskilning lesandans, ekki
síst vegna þess hve ólíkur þessi
heimur er öllum öðrum, sem lýst
er í kveðskap og frásögn.
ótt Kalevala sé þannig
ekki fornkvæði í raun-
merkingu þess orðs í út-
gáfu Lönnroths, þá er
þessi kvæðabálkur samt þjóðar-
gersemi og hornsteinn finnskrar
menningar. í senn grundvöllur
síðari bókmenntahefðar og sjálfs-
myndar finnsku þjóðarinnar, sem
- líkt og við íslendingar - bjó við
aldalöng erlend yfirráð, fyrst
sænsk og síðan rússnesk. Án Ka-
levala er óvíst að sjálfstæð finnsk
menning hefði risið svo hátt sem
raun ber vitni. Eg vil hvetja alla
sem það geta til að kynna sér
þennan einstæða kvæðabálk í þýð-
ingu Karls Isfelds, en þó ennþó
frekar í hinni nýju þýðingu þeirra
Huldén-feðga, þangað til við eign-
umst nýja heildarþýðingu á ís-
lensku.
Höfundur er prófessor ( íslenskum
bókmenntum viö Hdskóla Iskmds.