Morgunblaðið - 30.06.2000, Síða 11

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 30. JÚNÍ 2000 C 11
ER KRISTNIKOM Á ÍSLAND
ÞORGEIR OG ÞORMÓÐ-
URIÐKA HEIÐINN SIÐ
*
Ur Fóstbræðra sögu. Hún er talin rituð
seint á 13. öld, en fjallar um atburði
tímabilsins 1000-1030.
Dagaheitin í nokkrum tungumáium Norður-Evrópu
Dagaheiti sem minna á Tý, Óðin, Þór og Frey / Freyju / Frigg Enska: Þýska: Hollenska: Færeyska: Danska: Norska: Sænska: íslenska:
Sunday Sonntag zondag sunnudagur sendag sendag söndag sunnudagur
Monday Montag maandag mánadagur mandag mandag mándag mánudagur
Tuesday Dienstag dinsdag týsdagur tírsdag tirsdag tisdag þriðjudagur
Wednesday Mittwoch woensdag mikudagur onsdag onsdag onsdag miðvikudagur
Thursday Donnerstag donderdag hósdagur torsdag torsdag torsdag fimmtudagur
Friday Freitag vrijdag fríggjadagur fredag fredag fredag föstudagur
Saturday Samstag zaterdag ieygardagur lordag lordag lördag laugardagur
JÓN HELGIÖGMUNDSSON
BREYTIR NÖFNUM VIKU-
DAGANNA
Jóns saga helga (eldri gerð), eftir Gunnlaug
Leifsson munk á Þingeyrum. Hún er talin
hafa verið rituð skömmu eftir 1200.
Skamma stund hafði heilagur Jón
biskup verið, áður en hann tók að
færa siðu manna og háttu í annað
efni en áður hafði verið um marga
hluti. Var hann hirtingasamur við
ósiðamenn, en blíður og hægur öll-
um góðum mönnum... Svarf hann
og af snarpri og biturlegri hirting-
ar þjöl alla óháttu, fjölkynngi og
fordæðuskap, galdra og gerningar
og allan sjónhverfilegan kuklara-
skap og stóð í mót allri illri forn-
eskju með öllum mátt og megni, því
að áður var eftir í kristninni miklar
og illar afleifar heiðins siðar, er eigi
var upp rætt úr guðlegum akri,
meðan kristnin var ung. Fyrirbauð
hann styrklega alla hindurvitni, þá
er fornir menn höfðu tekið af tungl-
komum eða dægrum eða eigna
daga vitrum mönnum heiðnum, svo
sem að kalla Týsdag, Óðinsdag eða
Þórsdag, og svo um alla vikudaga,
en bauð að hafa það dagatal, sem
heilagir feður hafa sett í ritningum,
að kalla annan dag viku og þriðja
dag og svo út.
Hávar hét maður. Hann var Klepps-
son. Hann bjó á bæ þeim er heitir að
Jökulskeldu. Hávar var kynjaður
sunnan af Akranesi og hafði farið
þaðan fyrir víga sakir því að hann
(var) mikill vígamaður og hávaða-
maður og ódæll. Hann átti konu þá
er Þórelfur hét. Hún var breiðfirsk
að kyni. Hún var dóttir Álfs úr Döl-
um, göfugs manns og ágæts. Hávar
og Þórelfur áttu son þann er Þorgeir
hét. Hann var bráðger maður og
mikill vexti og sterkur og kappsfull-
ur. Hann nam á unga aldri að hlífa
sér með skildi og vega með vopnum.
Bersi hét maður er bjó í Isafirði.
Hann bjó á bæ þeim er á Dyrðilmýri
heitir. Hann átti þá konu er Þorgerð-
ur hét. Son þeirra hét Þormóður.
Hann var þegar á unga aldri hvatur
maður og hugprúður, meðalmaður
vexti, svartur á hárslit og hrokkin-
hærður...
Þorgeir og Þormóður óxu upp í
ísafirði og var snemmendis vingan
með þeim því að þeir voru í mörgu
skaplíkir. Snemmendis sagði þeim
svo hugur um, sem síðar bai' raun á,
að þeir myndu vopnbitnir verða því
að þeir voru ráðnir til að láta sinn
hlut hvergi eða undir leggja við
hverja menn sem þeir ættu málum
að skipta. Meir hugðu þeir jafnan að
fremd þessa heims lífs en að dýrð
annars heims fagnaðar.
Því tóku þeir það ráð með fast-
mælum að sá þeirra skyldi hefna *
annars er lengur lifði. En þó að þá
væru menn kristnir kallaðir þá var
þó í þann tíð ung kristni og mjög van-
ger svo að margir gneistar heiðninn-
ar voru þó þá eftir og í óvenju lagðir.
Hafði sú siðvenja verið höfð frægra
manna, þeirra er það lögmál settu
sín í milli, að sá skyldi annars hefna
er lengur lifði. Þá skyldu þeir ganga
undir þrjú jarðarmen og var það eið-
ur þeirra. Sá leikur var á þá lund að
rista skyldi þrjár torfur úr jörðu
langar. Þeirra endar skyldu allir
fastir í jörðu og heimta upp lykkjum-
ar svo að menn mættu ganga undir.
Þann leik frömdu þeir Þormóður og
Þorgeir í sínum fastmælum.
ÍSLENSKIR DÝRLINGAR. BISKUPARNIR GUÐMUNDUR GÓÐIARASON, JÓN HELGI ÖGMUNDSSON OG ÞORLÁKUR HELGI ÞÓRHALLSSON. ALTARISKLÆÐI ÚR HÓLA-
DÓMKIRKJU FRÁ16. ÖLD.
FÓSTRA
ÞORBIÖRNS
ÖNGULS
Úr Grettis sögu. Hún er talin
rituð á 14. öld, en fjallar um
atburði tímabilsins 875-1050.
Fóstru átti Þorbjörn öngull er Þuríður hét.
Hún var mjög gömul og til lítils fær að því er
mönnum þótti. Hún hafði verið fjölkunnug
mjög og margkunnug mjög þá er hún var ung
og menn voru heiðnir. Nú þótti sem hún mundi
öllu týnt hafa. En þó að kristni væri á landinu
þá voru þó margir gneistar heiðnar eftir. Það
hafði verið lög hér á landi að eigi var bannað að
blóta á laun eða fremja aðra forneskju en varð-
aði fjörbaugssök ef opinbert yrði. Nú fór svo
mörgum að gjörn var hönd á venju og það varð
tamast sem í æskunni hafði numið. Og svo sem
Þorbjörn öngull var þrotinn að ráðagerðum
leitar hann þangað til trausts sem flestum
þótti ólíklegast en það var til fóstru sinnar og
spurði hvað þar væri til ráða að taka hjá henni.
Hún svarar: „Nú þykir mér koma að því sem
mælt er að margur fer í geitarhús ullar að
biðja. En hvað mundi eg síður en þykjast fyrir
héraðsmönnum öðrum en vera til einskis mað-
ur þegar að mikið reyndi til? Nú sé eg eigi að
mér mætti firr um fara en þér þótt eg rísi
varla úr rekkju. Ef þú vilt mín ráð hafa þá vil
eg ráða hversu með er farið.“
Hann játaði því og kvað hana sér lengi heil-
ráða verið hafa.
Heyr,
himna
smiður
*
Ur sálmi eftir Kolbein
Tumason (d. 1208), goð-
orðsmann á Víðimýri í
Skagafirði.
Heyr, himna smiður
hvers skáldið biður,
komi mjúk til mín
miskunnin þín.
Því heit eg á þig,
þú hefur skaptan mig,
eg er þrællinn þinn,
þú ert Drottinn minn.
Guð, heit eg á þig,
að græðh’ mig,
minnst, mildingur, mín,
mest þurfum þín.
Ryð þú, röðla gramur,
ríklyndur og framur,
hölds hverri sorg
úr hjartaborg.
SKÁIDSÝNIR
Úr Sólarljóðum, dulmögnuðu
og torræðu íslensku helgi-
kvæði frá 12. eða 13. öld,
eftir óþekktan höfund.
Frá því er að segja,
hvað eg fyrst um sá,
þá eg var í kvölheima kominn:
sviðnir fuglar,
er sálir voru,
flugu svo margir sem mý.
Vestan sá eg fljúga
Vonar dreka,
og féll á glævalds götu;
vængi þeir skóku,
svo víða þótti mér
springa hauður og himinn.
Sólar hjört
leit eg sunnan fara,
hann teymdu tveir saman;
fætur hans
stóðu foldu á,
en tóku hom til himins.
ÚR
LILJU
Allir vildu Lilju kveðið hafa.
Kvæðið, sem er þekktasta ís-
lenska helgikvæðið úr kaþólsk-
um sið, markar tímamót í ís-
lenskum skáldskap; þar er
fornu skáldamáli hafnað og
tekið upp einfaldara og auð-
skildara orðfæri en áður. Það
er talið ort um 1350, af Ey-
steini Asgrímssyni (d. 1361),
munki af reglu heilags Agúst-
ínusar.
Frammi statt þú, er fæddir Drottinn,
íyrir skínandi bami þínu. ,
Miskunn bið þú, að mjúka finni
maðurinn hverr, en glæpir þverri.
Ber þá fram af blíðum vömm
bænarmál fyrir kristnum sálum,
Máría, Jesú móðir dýmst,
mundu að eigi skiljist ég undan.
Þú ert hreinlífis dyggðug dúfa,
dóttir Guðs og lækning sótta,
giftuvegur og geisli lofta,
gimsteinn brúða og drottning himna,
Guðs herbergi og gleyming sorga,
gleðinnar past og eyðing lasta,
líknaræð og lífgan þjóða.
Lofleg mær, þú ert englum hærri. ?
Þú ert elskandi ein af spmndum,
ágætust fyrir lítillæti,
um bætandi bragna syndir;
blessuð mær, þú ert drottni kæmst.
þú ert hitnandi heilags anda
höll og prýdd með dáðum öllum,
ei kennandi, kvitt af syndum,
krafta þröng, enn löstinn öngvan.
Máría, ert þú móðir skæmst,
Máría, lífír þú sæmd í hári, <
Máría, ert þú af miskunn kærust,
Máría, létt þú synda fári!
Máría, lít þú mein, þau er vám!
Máría, lít þú klökk á tárin!
Máría, græð þú mein hin stóm!
Máría, dreif þú smyrsl í sárin!