Morgunblaðið - 01.11.2000, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 1. NÓVEMBER 2000 B 5*
ÞRÓUN TOG-
VEIÐARFÆRA
Hafrannsóknir - Þróun
veiðarfæra hefur verið
með ýmsum hætti í tím-
ans rás. Hrafnkell
Eiríksson, fískifræðing-
ur á Hafrannsókna-
stofnun, fjallar hér um
þá þróun, sem aðallega
felst í möskvastærðum
og skiljum, sem skilja
frá óæskilegan afla.
Við fiskveiðar verður ekki hjá því
komist oft á tíðum að henda fiski og/
eða öðrum lífverum aftur fyrir borð,
hvort sem um er
að ræða smáfisk
(undirmálsfisk)
eða ýmsar verð-
litlar eða ómark-
aðshæfar tegund-
ir. Slíkt útkast er
breytilegt eftir
tegundum, veiðar-
færum og veiði-
svæðum og hlut-
fail dýra sem
drepast eða bera varanlegan skaða af
er mjög mismunandi. Útkast af þessu
tagi hefur m.a. verið vandamál við
togveiðar með þeim afleiðingum að
færri einstaklingar nytjategunda ná
æskilegri stærð og verða kynþroska.
Af þessum sökum næst ekki há-
marksafrakstur úr fjölmörgum stofn-
um þótt fleiri ástæður liggi vissulega
þar að baki.
Til að komast hjá því að smáfiski sé
hent er stundum gripið til þess ráðs
að loka þekktum smáfisk- eða upp-
eldissvæðum. Oft verður slíku þó ekki
við komið þar eð fiskur er blandaður
að stærð og aldri á sömu slóð. Þar af
leiðandi reynist oft farsælast að útbúa
veiðarfærin með þeim hætti að þau
veiði sem minnst af smáfiski og
óæskilegum aukaafla. I kjölfar rann-
sókna hér við land hafa því ýmsar
reglur verið settar um útbúnað tog-
veiðarfæra við hinar ýmsu veiðar.
Hafrannsóknastofnunin hefur um
langt árabil unnið við rannsóknir á
veiðarfærum, oft í samvinnu við veið-
arfæragerðir, framleiðendur og út-
gerðir. Náin samvinna hefur einnig
verið á alþjóðavettvangi, bæði innan
Norðurlandanna og Alþjóðahafrann-
sóknaráðsins.
Kjörhæfni er mælikvarði á hæfni
veiðarfærisins til þess að velja fisk
eftir stærð þannig að t.d. undirmáls-
fiskur veiðist í sem minnstum mæli.
Aukin kjörhæfni, t.d. með skynsam-
legri möskvastærð í botnvörpuneti
og/eða svokallaðri smáfiskaskilju inni
í vörpunni getur þannig dregið úr þvi
að smáfiski sé hent fyrir borð. í ljósi
þess að um 50% af veiði botnlægra
tegunda eru veidd í togveiðarfæri hér
við land er því ekki að undra þó nokk-
ur áhersla hafi verið lögð á þau veið-
arfæri í rannsóknum. I þessum pistli
verður fjallað um þá þróun sem orðið
hefur í ýmsum togveiðarfærum hér
við land á síðari árum og hvemig
kjörhæfni þeirra hefur verið bætt
með ýmsum hætti.
Möskvastærð
Þegar botnvörpur eru dregnar af
togskipum safiiast aflinn saman í
enda vörpunnar, pokanum. Sjórinn
sem gengur í gegnum vörpuna á tog-
inu þrýstist út um möskva pokans og
endi hans verður
kúlulaga ef um
síðupoka (tígul-
laga möskvar) er
að ræða. Möskv-
arnir opnast mest
á „kúlunni" og þar
smjúga smærri
fiskar út úr vörp-
unni, en hve vel
það heppnast
ræðst þó af
möskvastærðinni
og aflamagni auk
þess sem gerð
pokans og efni
nets getur skipt
miklu máli í opnun
möskvans.
Margir ólíkir
þættir skipta máli
hvað varðar bætta
kjörhæfiii botn-
vörpupoka, en eft-
irfarandi atriði eru þó augljóslega
mikilvæg:
1. Aukin möskvastærð
Það eitt að stækka möskvann virk-
ar fremur einfold aðferð til að draga
úr veiðum á smærri fiski. Hins vegar
er afli oft sambland tegunda þar sem
hámarksnýting úr hverjum stofni
næst við mismunandi möskvastærð.
Hentugasti möskvi fyrir þorsk er
þannig of stór fyrir ýsu og karfa en
möskvar í rækju- og humarvörpum of
litlir fyrir hagkvæmustu veiðar á of-
angreindum fisktegundum. Vegna
skörunar í útbreiðslu tegunda og
blandaðra veiða verður því stundum
að fara milligönguleið í ákvörðun um
löglega lágmarksmöskvastærð.
í sumum tilvikum er jafnvel æski-
legt að vera með smáa möskva ef vit-
að er að mjög hátt hlutfall fiska
drepst við að smjúga í gegnum
möskva eins og við flotvörpuveiðar á
sfld. Akvörðun um, hagkvæmustu
möskvastærð eftir svæðum og veið-
um er því oft mun flóknari en virðist
við fyrstu sýn.
2. Notkun leggmöskva
(ferkantaðir möskvar)
Vegna líkamsbyggingar sleppur
bolfiskur, svo sem þorskur og ýsa,
auðveldar í gegnum ferkantaða
möskva heldur en tigullaga sem hvað
lengst hafa verið í notkun. Hins vegar
smjúga flatfiskar betur í gegnum þá
síðamefndu.
Við rækjuveiðar innfjarða þar sem
oft er mikið af þorsk- og ýsuseiðum,
er skylt að nota leggmöskva í poka.
Seiðin sleppa mun betur út um legg-
pokann en þann venjulega þar eð
leggmöskvamir em betur lagaðir og
fullopnir á stærra svæði en á fyrr-
greindri „kúlu“ síðupokans. Þetta
kemur smárækjunni einnig til góða
og á vissum úthafsrækjusvæðum,
sem þekkt em fyrir hátt hlutfall af
smærri rækju, er því skylt að nota
leggpoka sem þó er bæði lengri og
með stærri
möskva en sá
sem notaður er á
smærri bátum
innfjarða. Með
þessu móti hefur
dregið mikið úr
veiðum á fisk-
seiðum og smá-
rækju hérlendis
á síðari árum.
Fyrir Suður-
landi, þar sem
hlutfall smáýsu
hefur oft valdið
vandkvæðum við
veiðar með tog-
veiðarfærum,
hafa verið settar
reglur um notk-
un svokallaðra
leggglugga á efra
byrði varpna.
Þetta em stór
netstykki með ferköntuðum möskv-
um sem dregið hafa vemlega úr veið-
um á smáýsu, t.d. við humarveiðar.
3. Breytt efnisnotkun
Á seinni ámm hafa komið á markað
net með meiri styrkleika en áður og á
boðstólum em nú hnútalaus efiii.
Rannsóknir hafa sýnt að net gert úr
þynnra sveigjanlegra gami og/eða
hnútalausu garni hefur meiri kjör-
hæfni heldur en net með sambæri-
legri möskvastærð úr þykkara og stíf-
ara efni. Slík net em þó yfirleitt
dýrari en eldri gerðir og engar reglu-
gerðir skylda notkun þeiira við fisk-
veiðar hér á landi, heldur er aðeins
kveðið á um lágmarksmöskvastærð
við hinar ýmsu veiðar. Fleiri atriði
geta einnig bætt kjörhæfni svo sem
stytting svokallaðra pokalína.
Þegar fiskum er „smalað" með
vörpu sem dregin er eftir botninum á
3-4 sjm ferð, synda þeir oft góða
stund undan veiðarfærinu eða þar til
þá þrýtur þol og sundhraðinn minnk-
ar. Þeir berast því aftur í pokanum,
syndandi af fremsta megni, en verða
síðan annaðhvort fyrir áreiti eða hafa
nægilegt áræði og þol til að reyna að
smjúga í gegnum möskva pokans.
Hins vegar gera margir fiskar þetta
ekki né geta og em veiddir þó að þeir
hefðu fræðilega getað sloppið út
vegna smæðar. Möskvasmug í poka
botnveiðarfæra er því ekki af þeirri
einfóldu ástæðu að nægilega smár
fiskur „skolist“ einfaldlega út vegna
þrýstings sjávarstreymis út úr vörp-
unni. Fiskar sem em nægilega smáir
til þess að sleppa smjúga þar af leið-
SÍLDARBÁTAR

Nafn Stœrð Afli Sjóf. Löndunarst.
| ANTARES VE18 480 382 2 Vfestmannaeyjar |
SIGHVATUR BJARNASON VE 81 666 722 1 Vestmannaeyjar
I GRINDVÍKtNGUR GK 606 577 247 1 .Grindavík
JIJPITER ÞH 61 747 317 2 Grindavík
| ODDEYRIN EA 210 335 572 2 Grindavík
HÁKON ÞH 250 821 1078 2 Reykjavfk
1 VlKINGURAK 100 950 127 1 Akranes
ÖRNKE13 566 409 2 Seyðisfiörður
I BEITIR NK123 756 58 1 Neskaupstaður
BIRTINGUR NK119 370 305 2 Neskaupstaður
1 fSLEIFUR VE 63 551 787 3 Neskaupstaður
ARNEY KE 50 347 261 1 Fáskrúðsfjörður
I ÞÓRSHAMAR GK 75 513 229 2 Djúpivogur
JÓNA EÐVALDS SF 20 441 228 1 Homafjöröur
1 ASGRÍMUR HALLDÓRSSON SF 250 0 694 2 Homafjöröur
Hrafnkell
Eiríksson
Leggmöskvar í trollpoka.
Smáfískaskilja í botnvörpu.
Mismunandi lengdardreifing ýsu með og 8,0 % at tjöidatiska Sýnishorn úr togi. án skilju.
Z,U Án skilju < 45 sm 23% / \
6,0
5,0
4,0 Með skilju < 45 sm 3% /
3,0
2,0
1,0 A. A A/'/’S' ~\ A A
| | j | | 1 1 I 1 25 30 35 40 45 50 55 60 65 Lengd fiska í sentimetrum. i 70 75
andi misvel út um möskvana, m.a. eft-
h- birtu, toghraða og aflamagni. Þess
vegna em sjaldnast mjög skörp skil í
stærð fisks sem veiðist og sleppur,
heldur em smátt og smátt fleiri fiskar
að veiðast á talsverðu lengdarbili, þ.e.
svonefndu kjörsviði. Kjörlengd er
hins vegar sú stærð þar sem 50%
fiska veiðast og 50% sleppa. Kjör-
lengdin eykst með stækkim möskv-
ans en kjörsviðið styttist ekki að sama
skapi heldur hliðrast til ofai’ í lengd-
ardreifingu aflans. Ávallt er stefnt að
því að þrengja kjörsviðið sem mest til
að tapa hvorki nýtanlegum fiski né
veiða of mikið af smáum, þ.e. að auka
kjörhæfni veiðarfærisins eins og áður
var lýst. Á síðari ámm hafa rannsókn-
ir beinst í auknum mæli að notkun
skilja af ýmsu tagi til þess að stuðla að
betri kjörhæfni togveiðarfæra.
Skiljur
Skiljur em rimlagrindur úr stáli/
plasti sem settar era inn í vörpur af
ýmsu tagi fyrir framan pokann. Allai-
tegundir sem veiðast lenda á lóðrétt-
um rimlum á skiljunni og með mis-
munandi rimlabili eftir því hvaða veið-
ar em stundaðar má aðskilja aflann
eftir stærð. Rimlabil í skiljum virkar á
sama hátt og möskvar í poka þannig
að aukið rimlabil sleppir út stærri
fiski á sama hátt og stærri möskvi í
poka. Með skilju minnkar hins vegar
sjálfræði fiska til að reyna smug eða
ekki svo að skilvirkni þeirra er í und-
irstöðuatriðum meiri. Hins vegar
minnkar virkni þeirra þegar mikill
afli kemur inn á stuttum tíma eins og
einnig gerist í pokanum og skiljur
eiga það til að stíflast, t.d. af þara.
Fyrstu skiljur vom þróaðar til að
draga úr aukaafla við rækjuveiðar
sem óhjákvæmilega em stundaðar
með smáum möskvum. Þessi skilja,
svokölluð fiskiskilja, er reist og fest
með ákveðnum afturliggjandi halla í
belg rækjuvörpunnai’. Rimlabil í
þessari skilju er haft lítið (22 mm)
þannig að rækjan fer í gegn aftur í
pokann en öllum fiski er beint upp og
út um op á efra byrði vörpunnar.
Þannig veiðist nánast enginn aukaafli
með rækjunni nema þeir fiskar eða
önnur dýr sem em af svipaðri stærð
og rækja. Fiskiskilja er sldlyrt við all-
ar úthafsrækjuveiðar við Vestur-,
Norður- og Austurland. Þar sem fisk-
iskiljan skilur ekki út þorsk- og ýsu-
seiði á 1. aldursári sem era á stærð við
rækju, er notaður leggpoki í stað
hennar við rækjuveiðar innfjarða þar
sem stundum er mikið af fiskseiðum,
eins og áður greinir.
í framhaldi af fiskiskiljum fyrir
rækjuveiðar gerðu menn sér grein
fyrir því að einnig væri mögulegt að
stærðarflokka hverja tegund fyrir sig
með skiljum við hinar ýmsu veiðar,
þ.e. að smærri fiskur smygi í gegnum
rimlana og út úr vörpunni en þeim '
stærri yrði beint aftur í pokann.
Þannig þróuðust svonefndar smá-
llskaskiljur sem era með tilteknum
framliggjandi halla fyrir framan pok-
ann. Rimlabil er á bilinu 55-60 mm
þannig að smár þorskur og ýsa slepp-
ur að veralegu leyti gegnum rimlana
og út úr vörpunni. Skylt er að nota
smáfiskaskilju á stóra svæði við suð-
ur- og suðausturströndina vegna
smáýsu á þeim slóðum og sama hefur
gilt um viss þorskveiðisvæði fyrir
Norðvesturlandi að undanfomu.
Tvær tegundir smáfiskaskilja hafa
verið lögleiddar hér á landi í kjölfar
rannsókna á undanfornum áram, þ.e.
norska skiljan Sort-X og íslenska
skiljan EX-it eða stundaglas. Um .
þessar mundir fara einnig fram rann-
sóknir á nýrri rússnesk-norskri
skilju, Sort-V. Samkvæmt fyrstu nið-
urstöðum er líklegt að notkun hennar
verði lögfest með reglugerð innan tíð-
ar.
Loks ber að nefna smárækjuskilj-
ur, en tvær íslenskar gerðir þeirra
em viðurkenndar við rækjuveiðar
hérlendis. Þær virka á svipaðan hátt
og smáfiskaskiljan nema rimlabilið
miðast við lengdardreifingu rækju og
er því aðeins 7-9 mm. Smærri rækjan
sleppur þannig í gegnum skiljuna og
út úr vörpunni en stærri dýrin lenda í
pokanum. Nýlega var gert skylt að
nota smárækjuskilju eða lengri gerð
af leggpoka með stærri möskva en
annars staðar á stóm svæði við*
Norðausturland þar sem oft er mikið
um smárækju. Með þessu móti er
stórlega dregið úr veiðum á smá-
rækju.
Hér hefur aðeins verið stiklað á
stóm varðandi þýðingu möskva-
stærðar og skilja í togveiðarfæram og
hvemig draga má stórlega úr veiðum
á smáfiski og smárækju með bættri
kjörhæfni veiðarfæra.
Erum flutt
í Bæjarlind 1, Kópavogi
(Blátt hús)
sími 544 8001
fax 544 8002
netfang vefur@centrum.is
Verslunin Vefur
Keðjur og reimar til sjós og lands
ö> Drifkeðjur
Ö* Flutningskeðjur
<5 Tannhjðl
Ö> Keðjustrekkjarar
ö Ástengi
ö Festihólkar
<5 Kílreimar
Ö> Flatreimar
ö Kraftreimar
Tenntar reimar
ö Reimskífur
ö' Samsettar reimar
ö Olíu- og efnaþolnar reimar
ö> Ryðfríar keðjur
ttaSMNlffi BRöitftgUA |ÍUtÖ»Ul®I*ft
FÁLKINN
Suðurlandsbraut 8 • 108 Reykjavík
Sími: 540 7000 • Fax: 540 7001