Heimskringla - 23.11.1916, Blaðsíða 2

JlJ feT l
11 i - 1 -Vi ^ iv iJ. i jN 11 í, A
WINNÍPEG, 23. N6VEMBEB l‘)IS
Nokkrar frœðandi leksíur um nœringu og heilsu
Eftir
DR. EUGENE CHRISTIAN,
New York.
TÍUNDA LEKSÍA ,
Um aS velja og blanda hlutfallslega saman fæðunni
eftir störfum mannsins og árstíðum.
— Sýnishorn máltíÖa.
AÖ velja fæÖuna eftir árstíðinni.
LIKAMSHITINN er hið sama og kvikasilfrið í hita-
-/ mælinum, og viljum vér því fyrst íhuga, hvað-
an eða af hverju þessi líkamshiti kemur.
Vanalegur hiti í líkama mannsins er þetta 98 til
99 gráður á Fahrenheit mælir. Og maðurinn getur
því að eins lifað, að hitinn í líkama hans haldist þarna
við og skeiki ekki um 10 gráður á Fahrenheit. Menn
verða æfinlega hræddir, ef hitamælirinn sýnir, að hit-
inn hafi vaxið eða minkað um 2 gráður. En bezt
sjáum vér, Eve áríðandi þetta er, og hvað litlu má
muna til þess, að maðurinn deyji, þegar vér hugsum
til þess, að lofthitinn breytist oft meira, en hundrað
gráður á einu ári. Vér sjáum þá, hversu áríðandi og
vandamikið það er, að halda blóðinu við þenna jafna
hita, svo að ekki skeiki um 2 gráður.
En hiti líkamans er mælikvarðinn, sem segir ná-
kvæmara en nokkuð annað, hvermg heilsa mannsms
er og hversu mikið er lífsafl hans. Það er rétt og
hæfileg fæða, sem veldur og viðheldur eðlilegum lík-
amshita mannsins. I sjúkdómum og hitasóttum verð-
ur hitinn óeðlilegur og kemur hann af eiturefnum,
sem safnast hafa saman eða myndast í líkamanum.
Og mikill fjöldi þessara sjúkdóma stafar af röngu
mataræði.
Líkamshitanum (energy) geta menn stjórnað, og
haldið við góðri heilsu, nærri hvað gamall sem mað-
urinn verður, með því að velja og blanda réttilega
saman fæðutegundunum eftir árstíðum og vinnu
þeirri, sem maðurinn starfar að.
Samband fæðunnar og líkamshitans.
Þrjár orsakir eru það, sem auka hita líkamans:
I. Lofthitinn eða loftslagið.
2. Vinna eða starf eitthvert.
3. Fæðan eða brenniefnið, sem vér látum í mag-
ann.
Vér getum Iítið ráðið við hita loftsins, og menn,
sem þurfa að lifa á vinnu sinni, geta lítið ráðið verki
því, sem þeir vinna; en allir menn geta ráðið hita
líkamans, með fæðu þeirri, sem þeir neyta.
Hiti og afl (energy) eru tvö nöfn, er tákna hið
sama, einkum þegar þau eru höfð um aflfræði, og
það var ætlun hinna fyrri líffræðinga og efnafræð-
inga, að til þess að sjá blóðinu fyrir sem mestu afli
(energy), þá þyrftu menn að neyta hinnar sömu
hitagefandi fæðu, jafnt sumar sem vetur, án tillits
til breytingar á hita loftsins. En hin nýrri vísindi hafa
sýnt og sannað, að þetta er algjörlega rangt.
Hver einasta ögn af hitagefandi fæðu, sem menn
neyta fram yfir það, sem þarf, til að halda við eðli-
legum hita líkamans, verður svo fljótt, sem mögulegt
er, að rekast út úr lílíamanum. Og það afl, sem til
þess þarf, myndar hita að nýju í líkamanum, alveg
eins og núningur vélarinnar hlýtur að mynda hita,
þegar hún vinnur. Þarna er starfinu snúið í hita, eða
með vísindalegum orðum: þá er það “process of
catabolism”, eða burtköstun eða eyðing cellanna.
En sé þessi afgangur fæðunnar ekki út-rekinn ú r lík-
amanum, þá er hann lagður til geymslu sem fita. Og
hver einasta agnar-ögn af fæðunni, sem afgangs er
því, sem líkaminn þarf til hitunar, er óþörf og skað-
leg aukabyrði, sem engan styrk veitir manninum; en
verður sívaxandi voði og hætta fyrir mannmn; því
að það dregur úr öllum þrótti hans að standa á móti
einum eða öðrum sjúkdómi .eykur hættu manna að
fá sólslög og er líkamanum stöðug tálmun og hindrun.
Sólin geymir hitann í vissum fæðutegundum. Eða
með öðrum orðum: hún geymir frumefnið, sem lík-
aminn svo fær hitann úr. Og þegar sólar nýtur ekki
á vetrum, þá geta menn etið nóg af fæðutegundum
þessum til þess að halda við hita líkamans í kuldan-
um. En þegar hitinn er nálægt 90 gráðum, þá skyldu
menn neyta sem mmst af fæðutegundum þeim, sem
mest veita manni hitann. En til þess að geta ráðið
fram úr þessu, verðum vér að vita, hvaða fæðuteg-
undir það eru, sem mestan hita gefa og eins um hin-
ar fæðulegundirnar, sem mest gefa mönnum af afli
og fjöri (energy) með minstum hita.
Hitaveitandi fæðutegundir.
Línsterkjuefm, sykur og fita eru þær þrjár fæðu-
tegundir, sem mestan hita gefa mönnum. Enda er
þetta þrent er ein helzta aðal-fæðan allra mentaðra
þjóða.
Fitan er notuð í Iíkamanum hér um bil eingöngu
til þess, að framleiða hita. En fitu þá, sem vér etum
í máltíð hverri, getum vér miðað við hita loftsins og
hvernig störf vor eru úti eða inni. Línsterkja og
sykur er notað til annara hluta; en þar ættum vér og
að hafa sömu reglu.
Mjólk, egg, ostur, fiskur, hnotur og þurkaðar
baumr, eru bezta protem- eða vöðvamyndandi fæðan,
sem vér getum fengið.
Allar korntegundir — svo sem maís (corn), rúg-
ur, hveiti, bygg, hafrar, hrísgrjón —, línsterkjufæða,
svo sem kartöflur og aliar sykurtegundir, sýróp og
hunang, teljast til kola-hydrata (carbohydrates), eða
til línsterkjuefna og sykurflokkanna.
En aðal-fitutegundirnar eru: smjör, rjómi, “ol-
ive oil”, “nut oil”, hnetur og kjöt.
ATHS.—Taflan, sem sýnir hópa þessa er í átt-
undu leksíu.
Kjöt sem fæða.
Eins og kjöt er vanalega fram borið, hefir það í
sér 10 til 15 prósent af fitu; en hitamyndun kjötsins
er ekki eingöngu bundin við fituna. Því að kjötið
hefir í sér mikið af ‘íuric acid”, gallsýru, og öðrum
efnum, rotnúðum eða spiltum, og þessi efni þurfa að
útrekast úr líkamanum með starfi töluverðu (hita eða
“energy”). Gallsýran (uric acid) er í öllu kjöti og
er mjög æsandi og veldur hita í líffærunum. Af þessu
kemur það, að kjötið er svo “hressandi . Noti menn
kjöt sem fæðu, þá veldur það hita af því, að líkam-
inn er einlægt önnum kafinn, að koma burtu og losna
við þessa gallsýru og önnur rotnuð og rotnandi efni
í kjötfæðunni.
Sem fæða leggur kjötið líkamanum til þrjú efm:
fitu, vöðvamyndandi efni (protein) og vatn. Var
eðli fitu og protein-efna út skýrt í annari leksíu. —
Vatnið af kjötinu veldur hita, alveg á sama hátt og
vínandi eða brenniyín, og bæði þessi efni kveikja
hita í líkamanurti af því, að þau eru efni, sem eiga
þar ekki heima, eru annarleg efni (foreign substan-
ces). En náttúran kemur þá til hjálpar og herðir og
eykur hjartaslögin, svo að blóðið fer að renna hrað-
ara um æðarnar, til þess að koma þeim burtu. En
hitmn eða afhð (energy) til að framkvæma þetta
verður að koma frá öðrum fæðutegundum. Og þetta
starf þarf að vinnast umfram hin önnur daglegu.störf
líffæranna. Þessi hita-uppspretta eyðir því afli líf-
færanna og líkamans, og þetta skýrir Ijóslega, hvern-
ig á því stendur, að kjötetandi dýr reynast æfinlega
úthaldsverri, en hin, sem á jurtum lifa.
Ef að þessi kjötfæða, sein er umfram það, -íem
Iíkaminn tekur á móti, er ekki Iögð til geymslu í lík-
amanum sem fita, eða komist út úr líkamanum á
vanalegan hátt, þá rotnar hún — vanalega í þörm-
unum — og veldur þá sýki þeirri, sem kölluð er
sjálfseitrun (auto-intoxication). Blóðrenslið örvast,
hjartað vinnur aukavinnu; en blóðið hitnar meira en
vanalega, þegar náttúran er að ryðja þessu eitri
burtu. Þetta er sjúkdcmur. Fræðslan, að
vita, hvað maður skuli eta, kemur þá einlægt aftur
að þessu: að velja sér fæðuna í réttum hlutföllum.
Og verða hér nokkur dæmi gefin, sem sýnishorn af
máltíðum, í lok leksíu þessarar.
Að eta eftir vinnunni.
Afl það eða “energy”, sem líkaminn þarfnast, er
alt komið -undir vinnu þeirra, sem líkaminn þarf að
vinna og verður að miðast við það. Hjartsláttur
mannsins útheimtir ákveðinn hluta af afii þessu eða
energy , og viðhald á hita líkamans einnig, og geta
menn farið nærri um það, hvað þáð er mikið. Til þess
að halda við hinum daglegu líkamskröftuin manns-
ins, þarf maðurinn eitthvað nálægt einu V i e n o
(hundrað hita-emingar eða ‘calories’) af aflgefandi
fæðu fyrir hver 10 pund af þunga mannsins.
(“Vieno” verður betur útskýrt í fjórtándu Ieks-
íu þessarar bókar).
Maður, sem vinnur erfiðisvinnu, svo sem snikk !
ari eða bóndi, þarf helmingi meira af aflgefandi fæðu
en þetta. En maður, sem hefir rólega sitjandi vinnu
og þó daglega hreyfingu eina eða tvær stundir á dag,
ætti að fara miðja vega milli þessara tveggja hér um
getnu manna.
Að eins til að halda við líkamanum, þarf 150
punda þungur maður á dag 15 “vienos” eða 1500
calories . Erfiðismaður jafn þungur þarf 30 “vie-
nos eða 3,000 “calories”; en skrifstofumaður t. d.
22 vienos” eða 2,200 “calories”. Þetta á þó að
eins við menn í vanalegum holdum, sem hvorki þurfa
að bæta á sig holdum eða losna við þau.
AUir þeir, sem vinna þunga vinnu, þurfa að hafa
meira af prótein-efnum (vöðvamyndandi) í fæðunni.
en þeir, sem hæga vinnu hafa. Maður sá, sem er að
grafa skurð eða reka járn, höggva skóg eða vinna að
uppskeru af kappi, gæti sér að ósekju borðað tvöfalt
eða þrefalt af kjöti, mjólk, eggjum, osti eða fiski,
móti þeim manni, sem allan daginn situr við skrif-
borðið sitt.
Aftur ættu þeir allir, sem kyrláta vinnu hafa, að
borða mest af garðmat, svo sem carrots, parsmps,
turmps, beets, omons, squash, lettuce, celery, green
corn, cauliflower, cabbage, eggplant o. s. frv. En með
þessari fæðu skyldi hann þó hafa eitthvað af protein
efnum og kola-hydrötum, eins og sagt er í áttundu
leksíu.
Til Ieiðbeiningar eru hér sýnishorn nokkurra mál-
tíða. Menn geta breytt þeim/eftir árstíðum og aukið
eða dregið úr eftir vinnu mannsins.
Máltíðir verkamanna að vor og sumarlagi.
Máltíðir Iétt-vinnandi manna að vor- og sumarlagi.
MORGUNVERÐUR: —
Ber einhver eða melónur; mjólkogegg; hafra-
mjöl eða Corn Hominy (maísgrautur), Dates,
Crcam Cheese.
MORGUNVERÐUR: —
Cantaloupe; baked bananas með rjóma; mjólk
eða cocoa.
MIÐDAGSVERÐUR: —
MIÐÐAGSVERÐUR: —
....Kartöflur eða hrísgrjón; carrots eða baunir!
(peas), maís eða maís-brauð áfir (buttermilk).
KVELDVERDUR: —
Vcgetrble súpa; fiskur, áfir eða þurkaðar baun-
ir; tui nps eoa carrots; fresh corn, peas eða
beans; mjólk; fíkjur, ostur, hnotur.
Máltíð r verkamanna að haust- og vorlagi.
MORGUNVERÐUR: —
Prunes, grapes og peaches; chocolate og mjólk; ;
sætar kartöflur eða grautur úr heilmöluðu hveiti, |
egg eða hnotur.
MIÐDAGSVERÐUR: —
Cabbage eða turnips; rúgur eða maís-brauð; i
ostur og áfir; onions og þurkaður fiskur.
KVELDVERÐUR: —
Hrísgrjóna eða baunasúpa; kartöflur e^a þurk-
aðar baunir (beans) ; • corn muffins eða heil-
malað hveitibrauð; fiskur, hænsni eða mjólk;
cocoa, dates, ostur, hnotur.
Þess má geta, að mikið er af vöðvamyndandi
efnum (protein) í fæðu þessari. Og sé vinnan
létt, geta menn haft m.nna af þeim.
Kartöfiur, turnips eða carrots; bran meal gems
(brangrautur); cocoa.
KVELDVERÐUR: —
Cream. of rice eða celery; sóup; kartöflur eða
whole wheat muffin; fiskur eða mjólk.
Máltíðir fyrir létt-vinnandi menn að haust- og vorlagi
MORGUNVERÐUR: —
Peaches eða grapes; whole wheat boiled eða
hrísgrjón; rjómi; egg eða mjólk.
MIÐDAGSVERÐUR: —
Maísbrauð (corn-bread) ; áfir; hrísgrjón.
KVELDVERÐUR: —
Vegetable súpa; celery, hnotur; kartöflur;
parsnips, carrots eða turnips; Lima beans eða
hrísgrjón; egg custard eða gelatin.
Þessi sýnishorn máltíðanna eru að eins leiðbem-
ingar. Hæfilega og góða máltíð get menn fengið sér
með því, að taka eitt prótein-efni, annað kola-bydrat
(carbodydrate) og einhverja eina garðmatar-tegond
með svo sem einni únzu af fitu — til að viðhalda hita
líkamans.
í næstu leksíu verður offitun tekin fyrir og staf-
ar hún af rangri fæðu manna.
ÞJÓÐVERJAR ÆTLA AÐHEFNA
SÍN Á CANADA.
Montreal 2. nóv.—Þaóan kemur
sú fregn um óþokkabrögð i>jóðver:a
til Canada, og eru J>au J>annig, að
Þýzkir flugmenn hafi verið settir út
til J>ess, að flytja hingað inn í land-
ið hina illræmdu og drepandi sýki
á gripum, sem nefnist: munn- og
klaufasýki.
Stjórnin í Ottawa hefir orðið vis-
ari um J>etta og er upphaf klækja
þessara á Svissaralandi. í?ar er mik-
ið af Þjóðverjum, og hafa J>eir verið
að reyna að fá fátæka hændur í
Svissaralandi til J>ess að flytja hing-
að í J>eim tilgangi, að koma sýki
þessari inn í landið. Þjóðverjar
buðust til að borga fargjöld Jreirra
hingað og allan kostnað ferðarinn-
ar og láta J>á hafa með sér nóg af
yrmlingum í smáum flöskum til að
eitra drykkjarvatn gripanna, og
]>egar sýkin einu sinni er koinin inn
í sveit eina, ]>á smittar hver gripur-
inn annan.
Þcgar stjórnin varð þessa vfsari,
J>á sendi hún rafskeyti til Sir
George Perley til þess að fá frekari
upplýsingar um þetta. En hann
sendi henni sannanir nægar til þess,
að gjöra undireins strangar ráð-
stafanir til þess, að banna grun-
sömum innfiytjendum að koma inn
fyrir landamæri Canada og ætla
menn J>ó að ráðstafanir þessar yrðu
stórum áhrifameiri, ef að opinberuð
væru öll J>au skjöl og skilríki, sem
stjórnin hefir meðal handa.
Það er rétt nýlega, að Bandaríkja
stjórn hefir getað útrýmt eða kæft
niður sýki þessa J>ar í landi með
foykilegum tilkostnaði. f)g hingað
til hefir J>að lukkast að verja sýk-
inni að komast til Canada með hin-
um ströngustu reglum og eftirliti.—
Nautgripir eru fjarska mótttækileg-
ir fyrir sýkina og fyrir hefir það
komið, að irienn hafi fengið liana.
Reykingar og heilbrgiði
Eftir dr. med. Hugo Toll
í Stokkhólmi.
Þeir, sem þykjast hafa sérþekk-
ingu á verkunum tóbaksins, nefni-
lega ákafir reykingamenn, segja, að
}>að liafi J>ægileg álirif og komi
mönnurn 1 unaðslegt sarnræmi við
sjálfan sig og í andlegt iafnvægi.
Að tóbaksneyzla sé nautn fyrir
rnarga, er erfitt að neita. Eii l>essi
nautn er dýrkeypt. Hvaða tóbaks-
neytandi man ekki eftir fyrsta*vindl
inum sínum: Höfuðverkur, svimi,
kaldur svitinn, andtepj>a, hjart-
sláttur ujjJrsala; allur líkaminn var
að springa af J>jáningum, sem J>ó
voru mestar í brjósti og höfði. Lækn
irinn fann unga reykingamanninn í
aumkvunarverðu ástandi, nábleik-
an með hæg æðaslög og skjálfandi
eins og laufblað. Eoreldrar og vinir,
sem þektu ekki orsökina, héldu, að
drengurinn ætti skarnt eftir.
Sælgætið það ér einkennilegt! Að
l>etta iagaðist seinna, var ekki tó-
bakinu að Jiakka, heldur eðli
mannsins, scm er J>eim undursam-
legu gáfum gæddur, að geta þolað
og iagað sig eftir jiinum margvís-
legu efnum, sem honum eru boðin.
Hinar J>ægilegu verkanir tóbaks-
ins stafa frá nikótíninu og nokkr-
um óþektum ilmefnum, sem mynd-
ast, J>egar tóbakið er látið brjóta
sig, en sem iítið er af og iosna, J>eg-
ar tóbakið er reykt. Þessi ilmefni
verður alveg óspiltur reykingamað-
ur var við, sem eitthvað gott í
augnablikinu. Saínfara 'nikotíninu
cr hcilmikið af ammoniaks-sambönd
um, brennisteins-vatnsefni (daun-
illu þarmalofti), kolsýru, mýrasýru,
smjörsýru, valeriansýru (af þessum
sýrum og einng af nokkrum skyld-
um sýrum stafar þráalyktin), kreo-
soti og margvíslegum öðrum eitur-
tegundum. Eins og í öðrum reyk
eru í tóbaksreyknum þar að auki ó-
brendar kolaagnir.
Alt J>etta fær rekjandinn inn í
sig, andar því inn í háls og lungu,
rennir J>ví niður með munnvatninu
og sýgur það inn í líkamann. Og
hanrf andar reyknum frá sér og
neyðir viðurstygðinni á og í þá, sem
neyddir eru til að umgangast hann.
Og “lög siðprýðinnar” neyða þá til
að iáta, sem þeir findu ekki til þess
eða tækju eftir þvf, alveg eins og
Jjegar aðrir haga sér ekki rétt í ein-
liverju öðru tilliti.
Menn með heilbrigt nef finna
dauninn leggja af reykingamannin-
um, einkum af nærklæðum hans.
Hann er umkringdur af daun af
J>essum umgetnu eiturtegundum.
Dauninn leggur úr andardrætti
hans og klæðum, og heimili hans
verður eins og óhreininaabæli, livað
snoturt sem J>að annars er.
Það er ekki af því, að eg búist
við, að geta hrætt nokkurn tóbaks-
neytanda frá athæfi nans, en þaS «r
að eins til að ýfa samvizku hans, að
eg nefni nokkur af einkennuáa var-
anlegrar tóbakseitrunar: Sifm-
himnubólga í hálsi og koki, veiki í
meltingarfærunum, hjartiláttur,
brjóstþrengsli, eirðarieygi hand-
skjálfti, svími, taugaslen, taugaveek-
ir, veiklun skilningarvitanna, alveg
sérstakar sjónhverfingar, t. d. að sjá
tvær myndir þar sem er ein, eðg
sömu sjónina eftir að hún er harfin,
svarta bletti á sjónarsviðinu eða al-
gjörð biinda.
Það hefir verið sýnt með tilrai*
um og fyililega sannað, að nikofifo
getur valdið æðakölkun. Menn pld-
ast fyrir tímann. Alt skeður ekki f
einu. Líkami vor er undursainlega
þolinmóður og hefir mörg varhar-
tæki. Ealskt og hættulegt varnar-
gagn er það, að tilfinningin sljófg-
ast. Menn kenna ekki lengur ilt sein
ilt, og einn góðan veðurdag dynur
óhamingjan yfir.
Það eru til menn, sem ekki l>íða
sériega mikið tjón af hófsamlegri tó-
baksnautn. Það eru til þeir menn,
sem hafa sérstaka hæfileika til að
binda eitrið eða losa sig við ]>að.
Hvort hlutaðeigandi sjálfur heyvir
til flokki þessara fáu hepnis-
manna, er ekki hægt að skera úr
nema með lfkskuiði.
Á börn og unglinga innan 20 ára
hefir tóbak sérlega skaðleg áli/tí.
þeir kyrkjast f vexti, bæði andiega
og ifkamlega. Ailar hinar nefndu
verkanir koma fljótar fram og auð-
veldar og ná hærra stigi, þegar ]>ær
hitta viðkvæm og óJ>roskuð líffæri
®g líkama eða sál, sem enn hefir ekki
fengið fullkomið mótstöðuafl *g stál
hertan vilja.—(tsafold).
Jón Dúason þýddi.
|
Til Austur Ganada
MEÐ DAGIEGUM LESTUM, ÞARF EKKI AÐ SKIFTA
UM Á LEIÐINNI, — HEILAR LESTIRNAR
RENNA ALLA LEIÐ.
Sérstök farbréf báðar leiðir
til sölu daglega allan desember.
WINNIPEG til WINNIPEG til d» e q
TORONTO V™ MCNTREAL
Farbréf til annara staSa hlutfallslega miðuS viS þessi.
Allar upplýsingar fúslega gefnar af öllum umboSsmönnum
Ganadian PacifÍG Railway
(ASal-braut Vesturlandsins).
Bæjar Ticket Office: CorJNIain and Portage. Phone M. 370 1
Brautarstöðva Offiee: M. 5500 og 663 Main fit. Ph., M. 3260
8,—14.
B0RÐVIÐUR MOULDINGS.
ViS höfum fullkomnar byrgSir
al öllum tegundum.
VerSskrá verSur send hverjum, sem
æskir þess. ,
THE EMPIRE SASH & DOOR CO., LTD.
Henry Ave. East, Winnipeg, Man., Telephone: Main 2511
»