Lögberg - 31.12.1903, Blaðsíða 2

LÖGBERG, 31. DESEMBER 1»0S.
2
Uui líf og heilbrigöl.
Alþf öufyrirlestur.
Uftir Ouðtn. Bjðmtton héraðtlaekni.
I.
Forspjall.
Degar stigamaður nær valdi & lífi
ferðamanns og setur honum tvo kosti,
að l&ta peDÍngana eða llfið, þ& fer
jafnan svo, að ferðamaðurinn kýs
fremur |>ann kostinn að sj'* af aleigu
■inni e i að missa lffíð.
Ddgar & herðir, verðar reynslan
einl»gt sf’, að maðurinn metur lff og
heils i œeira en öli önnur jarðnesk
gssð , — pegar & herðir, gerir hann
pað. En meðan hann er frfskur og
kennir eér einskis meins hugsar hmn
að jafnaði um alt annað meir en
beilsuaa.
Detta hirðuleysi heilbrigðra
■sanna um heilsu sfna er jafngamalt
maunkyninu.
Dið f>ekkið öll fressa setningu:
HeilbrigCir purfa ekki lssknis við,
heldui f>eir, sem f>j&ðirog volaðir eru.
Hfín lýsir vel þessum afagamla hugs.
anarhastti. Alt vilja menn leggja f
sölurnar tii f>ess að f& heilsuna bsstta,
ef húu bilar — en heilbrigðir — f>eir
f> >rfa ekki Iseknis við — J>eir f>urfa
ekki að hugsa um heilsnna — og svo
lifa peir eins og sjúkdómar vseru ekki
til — hugsunarlaust, og f>egar heilsan
bilar, hafa peir sjsldnast hugmynd
am að f>eir kunni sj&lfir að eiga sök &
f>vf.
Þ<*ð lftur 8vo út, sem þekkingar.
kfngun mauDlegs anda sé með öilu 6
seðjandi. Aldrei hefir pekking maxrna
aukist og auðgast jafnótt eins og nú
& tfmum og J>ó er svo að sjá, sem
löngnrin til að vita meira sé rfk-
a r i r ú en nokkuru sinni &ður.
Þekkingu sinni & umheiminum
ha'a menn til hmgðarauka skift í yms-
ar greinar, fiEeði-greinar; f>sor eru
orðnar ótslmorgar, flestar þarflegar,
en surnsr líka ofur ómerkilegar t. d.
frfmerkja.fræði. Þekking er & við
auð og sfl, segja menn — f baráttunni
fyrir lffinu, og f.að er hverju orði
■annara. Og þekkingin er eðlilega
jaetin eftir gagnsemi sinni.
Mér er nú^spum: Hvaða f>ekk-
ing er partiegri en sú, að vita bvernig
belat megi vernda'heilsu og lff? Og
eg býst við að f>ið, tiibeyrendur mfnir,
ef f>ið hugsið ykkur vel um, að f>ið
J>& komist að prl svari, að sú f>ekking
■é nauðsynlegri ogjgagnlegri en flest
■nnað, sem öllum er kent. Alt sem
neo i vita um petta efni, pvf hafa
menn safnað f Jjeina fræðigrein; hún
eitir heilsufræði (Hygiene).
Og við mundum ætla að pessi
fræðigrein sé ein af peim elztu f heim-
innm. En sannleikurinn er s&, að hún
er ein af peim yDgstu — naumost
bundrað ftra. —
Og við mundum ætla, ef við
bnmum úr öðrum heimi, að pessi
frssðigrein væri kend f hverjum skóla,
•n sannleikurÍDD er s&, að bún er enn
ekki kend nema & einstöku skólum
og vfðast ekki nema að nafninu til.
Og »)t kemur petta af pvf eins
og m&lsb&tturinn segir, að enginn veit
hvað &tt hefir fyr en mist hefir — heil-
brigðir birða ekki að hugsa um heils
una.
Heilsufræðin, sem vfsindagrein,
er enn & barnsaldri, en hún prffst og
dafnar dag fr& degi, og heilsufræðing-
arnir bafa pegar & rannsóknalieðum
Inum fundið margt nýtt, sem kemur
i bftga við gamlar skoðanir & pvf,
hvaO sé holt eða óholt fyrir heilsuna.
Hvað pað er — pað allra helzta,
sem heilsufræðin hefir leitt f ljós —
pað & nú að vera umtalsefnið okkar 1
milli & pessum tfu kveldstundum.
Lífið er barátta.
Eoginn getur lifað nema hann,
eins og við segjum, hafi f sig og &
Og fæitir hafa fyrirhafnarlaust alt sem
p úr purfa hendinni til aðrétta. Flest
ir verða að afla sér pessara lífsirs
nauðsynja með vinnu sinni, f sveita
■ins audlitis. Og allir mega búast
við pvf að f& einhverjar skeinur & víg-
velli lffsins, pvf heimurinn er fullnr af
h&skasemdum — fyrir heilsuna.
Það sem heilsufrsBÖia fæst við, er
nú að&llega petta tvent.
1. Hún kennir oss að pekkja og
varast alt pað i umheiminum, sem orð-
ið getur heilsu vorri að tjóni.
2. Hún kennir oss hvernig vér
eigum að fara með Ifkami vora til
pess að peir poli sem bezt pær skrfi-
veifur, tem ekki er unt að komast hj&
í bar&ttu Iffsins, pr&tt fyrir ftrustu
varúð.
En 6ðar en eg fer sð tala um
petta tvent, verð eg að minnast ofur-
Iftið & nokkur meginatriði mannlegr-
ar pekkingar, sem eru svo ný til kom-
in, að pau fr&leitt eru ykkur öllum
kunr, ^en pó svo afarmikilsverð, að
v >1 mætti kalla pau boðorð n&tt-
ú r u n n a r.
Það er p& petta fyrsta: að e f n i ð
i alheiminum er eilift (vex
ekki, minkar ekki).
1. Aldrei verður nokkur
hlutur tilaf engu.
2. Aldrei verður nokkur
hlutur að engu.
Við vitum að hlutirnir eru ýmie-
legs eðlis; sumir eru fastir, sumir
fljótandi, sumir loftkendir; við tölum
um eðlispyngd hlutaima, lit, hörku,
gagnsæi o. sv. frv. og alla peesa pekk-
ingu vora & eðli hlutanna köllum vér
eðlisfræði (Physik).
En svo vitum vér lfka að hlutirr-
ir, sem vér verðum varir við f kring-
uu oss með skilningarvitunnm, eru
flestir samsettir. Við vitum t. d. að
vatn er samsettur hlutur; f pvf er súr.
efni og vatnsefni, og við getura að-
skilið pessi efni og finnum p&, að
pau eru bæði loftkend og hvort um
-ig alveg ólfk vatni. Þannig eru
flíBtir hlutir; peir eru samsettir ^af
tveim eða fleirum ólfkum efnum, og
pekkingu vora & efnasamsetningu
hlutanna köllum vér efnafræði
(Chemi). Efnafræðingarnir hafa nú
fundið, að flestir hlutir 1 heiminum
eru samsettir, en pó hafa peir rekið
sig & Dokkur efni, sem ekki er hægt
(ekki enn) að sundra f tvö eða fleiri
ólfk efni og fessi óbreytilegu efni
kalla peir Irumefoi eða ósam-
s e 11 e f n i; menn pekkja nú rúm 70
frumefDÍ; öll samsett efni eru pó orð-
in til & pann h&tt, að tvö eða fleiri af
pessum frumefnum hafa gert félag
með sér, gengið f sameiningu (kem.
iska sameiningu) hvert við annað.
Vatn t. d. verður til, ef vatnsefni og
súrefui fara í sameinÍDgu. Og sam
settu efnin eru oftast svo ólfk frum-
efnunum, sem í peim eru. Þið mun-
ið t. d. að frumefnin f vatninu eru
loftkend. Sum frumefni koma pó
fyrir og eru notuð út af fyrir sig; j&rn,
gull, Bilfur, blý, tin og fleiri m&lmar
eru frumefni. Það er nú ætlan manna,
að frumefnin séu saman eett af ótal
örsra&um ögnum, eem allar séu eins
en aldrei deilist í sundur og eru pær
k illaCar a t o m (ódeili); samsett efni
verða p& til 6 pann h&tt, að atom
frumefnanna fallast f faðma — sam-
einast — verða að einni lftilli heild,
sera kölluð er molekyl og samsetti
hluturinn er p& ekki annað en söfn af
mylekylum. Vatnsmolekylin eru
pannig til orðin, að 2 atom af vatns-
efni hafa sameinast einu atomi af súr-
efni.
En jaldrei hafa efnafræðiogar
orðið peas varir að nokkurt efni,
hvort heldur er frumefni eða samsett
efni, verði til af engu, og aldrei verða
peir pess'varir, að nokkur efni hverfi,
verði aðtengu.
Og[skynsemi mannsins tekur við
og segir: Úr pvl svo er, að pess
verður galdrei vart, að nokkurt efni
verði’til^af engu, eða verði aC engu,
p& erujallar llkur til pess, að hlutirn-
ir (efnin)>chafi verið til fr& eilffu og
verði til að eilífu.
Þetta var p& pað, sem eg kallaði
fyríta boðorð nftttúrunnar. Annað
boðorð hljóðar svo:
Aflið f a 1 h e i m i n u ra er
e i 1 f f t (vex ekki, minkar ekki).
1) A 1 d r e i verður nokk-
urt afi til af engu.
2) Aldrei verður nokk-
urt afl a ö engu.
Viðj skulum fhuga pessi hvers-
dags orð, t|„Það parf afl til að vinna
petta verk.“ Hvað er p& afl? Afl er
pað, sem getur orkað einhverri vinnu.
Og hvað er vinna? Ef við tökum
pundslóð af búðarborðinu og lyftum
pvf 1 fet beint upp f loftið, p4 er pað
vinna, ei ns og að lyfta steini í vegg,
og til hennar parf afl — aflvana hendi
lyftir ekki lóðinu. Menn reyna afl
sitt & pvf, hvaC peir geta tekið pungt
upp, og vfsiudamenn fara eins að:
Þeir meta aflið — mæla pað — & pví,
hvað psð getur orkað mikilli vinnu,
t. d., hveisu mörgum pundum paðget-
ur lyft upp l.fet; aflið er 20 pundfet,
ef pað getur lift 20 pd. eitt fet (& einni
sakúndu). Við vegum hlutina til
samanburðar og eins m& segja að við
vegum aflið.
Vindurinn hefir afl — feykir hús-
um og heyjum. Vatnið hefir afl peg-
ar pað rennur niður í mót. — Aflið 1
fossunum hefir verið umtalsefni hér &
landi að undanförnu.
Yfirleitt er 1 daglegu tali alt pi ð
kallað afl, sem kemur & stað sýnilegri
hreyfingu. Það veit hvert barnið.
Núdregeg upp pendúlklukku,
sem stendur, — eg neyti til pess afls-
ins f lfksma mfnum. Og klukksn
heldur ftfnm að stacda. Hvað er pft
orðið^af aflinu, sem lfkaminn lét í té?
Svar: Það er f gangfjöður klukkunn-
ar, hvflist par; sönnnn fyrir pv':
Ef eg^kem ögn við pendúli*r>, p& fer
kl ukkan & stað og gengur sinn gang
og pað er aflið f fjöðrÍDni, sem krýr
hana ftfism, tú hvflist sfliðekki leng-
ur, nú vínnur pað, nú er pað 1 i f a n d i.
Erj' næsta dsg stecdur klukkan
aftur og hvað er nú orðið af öllu afl-
inu, sem eg lét í hana dsginn áður?
Ég verð pesa hvergi var og só ekki
betur en að pað hafi eyðst — orðið
að engu.
Þetta héldu menn lfka áðar og
halda margir enn, að afl eyðist jafnað-
arlega og verði að engu. Hér er t. d,
lakk'itöng og klútur; eg vf stÖDgina
fast cg tltt með klútnum og sýnilega
er klúturinn og stöngin eins eftir stm
ft'fur. Aflið, sem vann að núningn-
um, er horfið og ekki anna að sj&, en
að pað sé orðið að engu, en ef eg gæti
betur aK, p& finn eg að stöngin er
heitari en ftður, og ef eg ber stöngina
að bréfsnipsi, sem liggur parna &
borðinu, p& sé eg að hún kippir pvi
að sér. — Það gerði hún ekki ftður.
Er rú nokkurt samanhengi (
pessu? Jú.
Menn pykjast nú vita, að hiti
kemur &f hreyfingu molekylanna f
hlutunum — sú hreyfing er auðvitað
ósynileg eins og molekýlin sj&lf, en
pví harðar sem molekýlin hreyfast,
pess heitari er hluturinn. Hiti er p&
ekki annað en ein tegund af afli.
Stöngin dróg að sér bréfsnipsið af
pvf að rafurmagn var í henni og raf-
urmagn og segulmagn eru enn aðrar
tegundir af afli.
Alt petta hefir nú verið rannsak-
að vel og vacdlega og menn hafa
fundið aðafliðgetur breyzti
ýmsar myndir, en aldrei
orðið &ð engu.
Þið vitið kannske að sxlar f vögn-
um geta orðið sjóðheitir af ganginum.
Aflið, sem hreyfir vagninn ftfram, hefir
par breyzt 1 hita (og stundaklukkan
hitnar lfka af gsnginum, pó lftið beri
&). Með gufuvélinni breytum vér
hita i hreyfingarafl. Hreyfingarafli er
lfka hægt að breyta f rafurmagn. —
Þið hafið kannske sófl rafurmagnsvél-
ar, sem eru snúnar með handafli.
Rafurmagninu m& aftur breyta i
hreyfingarafl. — Þið hafið sj&lfsagt
séð rafurmagnsvélar læknanna, séð
fjöður tifa i peiui, pegsr rsfurmagni
er hleypt i pær. Rafurmagni m&
breyta í hita og ljós (rafurmagns-
lampar). Ttl pess »ð aðskilja frum-
efnin i vatainu parf afl. — Það m& t.
d. gera með rafurmagni. Þegar pessi
frumefni sameinast aftur, kemur aflið
a'tur í Ijó?, sem hili. Það afl, (kem-
iikur kraftur) sem losnar, — verður
lifandi.— Þegar tvö frumefni s-m
einast, kemur oftast i ljós hiti. Þið
getið nú sj&lf fundið mörg dæmi pessu
lik, pvi til sönnunar.
1) Að afl brevtist úr
einni mynd i aðra.
2) ÁðpaðýmisthviJist
eða atarf&r.
Hitt verðið pið að taka trúanlegt.
að vfsiodareynsla verður peas aldrei
vör, að afl verði að engu, eði verði til
af engu.
Fyrir skömmu var hér maður*
sem ætlaði að búa til vó), pannig lsg-
aða, að hún gengi af sj&lfu sór. Gufu-
vélin fær afl sitt úr kolunum, sem
brenna undir katlinum. Vatusmyilnnn
fær sfl sitt úr fossinum. Stunda-
klukkan fær afl úr peim sem dregur-
hana upp. [Allar gufuvélar sem við
pekkjum f& aflið u t a n a ð og hætta
að g&Dga, ef aflið prýtur. En pet-si
vél fttti nú, sem sagt, &ð ganga af
sjálfu sér,‘hún fttti sj&If að búa til
a f 1 handa sér — úr engu. Og smíð-
ið gekk vel og alt gekk vel; margir
trúðu pvi að potta mundi l&cast. I>8Ír,
sem betur voru að f ér, fullyrtu að pað
mundi ekki l&nast; pessum manni
mundi ekki, fremur en öðrum, ]&nast
að f& afl af engu. Og hvernig fer?
Jú, sem sagt, alt gekk vel með vélina,
pangað til hún fttti að fara að ganp*.
p& gekk alt illa, vélia stóð kyr. AÖ-
ið vildi ekki koma af engu. (Þessi
maður var pó hepnari en margir aðrir^
sem likt hafa reynt, pví einn hlutur f
vél hans (dæla) reynist ágætis verk-
’æri og mikils virði). margir hafa
:eynt petta ftður til eiriskis, að gera
vðlar, sem gengju sjálfkrafs, og eitt
til pess miklu fé, og pe^sar hugvits
gvngvélar, sem aldrei hafa gengið,
hafa feugið nafnið eilíiðargangvól
(Perpetuum mobile).
Og heilbrigð skynsemi ssgir: Úr
pvt að pess verður aldrei vaH, pr&tt
fyrir margttrekaðar tilraunir, að afl
komi af tngu eða verði að en?u, pft.
er sú hugstin eðlilegust, að aflið f
heiminum sé eiolægt jafnmik ð, hafi
veriK svo frá eilífu og verði svo »ð
eilifu.
Þessi setning ketnnr stundum
fram í annarri mynd. Við secjum:
Allir hlutir hafa sinar or-
s a k i r.
Þetta er orða sannast. Ekkert
ber við &n piss að einhver orsök sé til.
í>vi ættum við a'drei að gleyma. Þvf
miður gleymist p»ð oft. Sjúklingar
se£f ja iðulega að pair hafi feogið veiki
stna — af engu, i stað poss að segja,
að peir viti ekki orsökina. Heimak-
inginn pykiat oft vita alla hluti, og
spekingurinn pykist oft ekkert vita—
nema pað, að h*nn viti ekki neitt, eins
og> einn e.rtzkur vitángur komst að
orði. —- Úr , Isnfold “ Framh.
Merki:
Blá
Stjarna
The Blue Store
452
MAIN
STREET
SKJOL ORAVÖRU FATNADAR
er komið undir gœðunum, fegurðin undir litnum og tilbúningi.
Við höfum grávörufatnað fagrann og hiýjann, hentugan fyrir Mani-
f toba, Verð sérlega Iágt. LESIÐI LESIÐl
Kvenoa Loúfatnsdur
Jackets úr ekta grænlenzku selsk.,
bryddir með la mbskin. $22 50 og
$25 virdi. Söluverð $18
Svartir Astrachan Jackets. $30.00
virði. Okkar verð að eins $20.
Svartir Astrachan Jackets, af mörg-
u-ti b-tri tegundum, með sam-
svarandi niðursettu verði.
Astrachan Wallaby, að eins fáeinir
til, $22 50 virði, fyrir $15.
Victorian WaHaby, betri tegundir;
samsvarandi niðursett verð.
Racoon Jackets, 24, 30 og 36 þml,
langir, með svo miklum afslœtti,
að furðu gegnir. 1
Tasmania Coon, Canadian Coon,
Silver Coon ogElectric Seal Jack-
ets, skreyttir og óskreyttir. Við
höfum svo margar tegundir, að
eigi má lýsa þeim nákvæmar hér.
Komið og skoðið. Verðið er frá
$45 og niður í $35.
Persian Lamb Jackets, gráir, af
ýrasum gœðum. Komið og skoð-
ið þá.
Bokhara Jackets, svartir og mjög
góðir.
Russian Lamb Jackets af beztu
tegund.
Half Persian og Otto Seal Jackets,
ýmiskonar gerð og ýmsir prísar
Skreyttir og óskreyttir, eftir þvi
sem hver óskar.
Sjáið alt sem við höfum til af svört-
um Persian Lamb Jackets og
ekta suðurh. selskinus Jackets.
Karim iodfatnadur
Loðfóðraðir yfirfrakkar, með rottu-,
marmot- og Labrador selskinna-
fóðri, frá $125 niður í $27.50
—Sjáið þá og yður mun undra
stórlega. Ef þór kaupið annars-
staðar án þess að skoða hjá okkur
verðið þér óánægðir
Racoon kápur.—Mikið af þeim teg-
undum, sem þér aldrei áður liafið
getað fengið fyrir minna en $80,
$90 og $100 Þær eru af ýmsu
verði, alt niður í $37.60, og nokkur
úr Upiongo Coon á $30,
Wombatkápur: Pullkomnarbirgð-
ir, seldar með niðursettu verði.
Sjáið Cape og Russian Bufialo káp-
urnar okkar með niðursettu verði.
Egta kfnverskar geitarskinnskápur,
gráar, með niðurs. verði, frá $15.
Loðhúfur — Grenslist eftir niður-
setta verðinu frá $1.60 og upp.
Loðskinns-glófar.— Spyrjið um nið-
ursetta verðið.
Loðkragar úr oturRkinni. Persian
Lamb, Tasmania Beaver, German
Otter og margsk. canadiskum loð-
skinnum; frá $2.f0 og upp.
SmæPFi lodskinnav.
Kragar:
Marmot, Canadian Mink, Germ.
Mir.k, Canad Marten. Alnska Sable
30 þml. og 60 þml., Alaska Sable
breiðari og lengri. Rock Bear, Black
Thibet. Rock og Stone Marten,
Verð frá $65 niður í $3.
Muffs
úr German Mink; Black Bear, Al-
aska Sable, fallegar gráar og svart-
ar Persian lamb, Can. Mink, Stone
Marten, Astrachan, Chilian Stock
og margar aðrar tegundir. Gætið
að hinu ákailega niðursetta verði:
Frá $65 niður í $2.
Capes og Caperines
Capes með niðursettu verð, svört
og mislit:
35......... á $22 50
30...........á 18.50
25...........á 16 50
Caparines af allra nýnstu gerð með
afarfágu verði, frá $5 og upp,
Loðfóðraðir kvenna Ulsters með
niðursettu verði, Fallegasta úrval.
Komið hingað að kaupa loðfatnað
úr visunda og moskus uxa skinni og
ýmsum öðrum loðskinnum.
Verð niðursett.
m
Skrifiö til póstpantanadeildarinnar eftir upplýsingum. Fljót afgreiðsla.
Cl452Main St?"’ I BLUE STORE