Alþýðublaðið - 08.07.1960, Blaðsíða 4

S>ér skáld frá útsævi aida
við upprás töfrandi ljóma,
þér hlustandi sáuð, er
himnarnir skópust
og hafdjúp leystust úr dróma.
Og hjörtu yðar vér heyrum,
því harpan var jarðríki
gevmd.
í hofskálum aldanna heyrast
þau slá,
en hinna þögnuð og nafnlaus
geymd.
ÞANNIG hefst kvæði Ste-
fáns frá Hvítadal, Þér skáld ..
iLöngum hefur verig af því
g^ipað, hve mikil bókmennta-
þjóð við höfum verið, íslend-
ingar, og þetta er raunar enn
rómað, minnsta kosti við há-
tíþleg tækifæri. Og víst er um
það, að sá eini varanlegi
hróður, sem við höfum getið
o^kur úti um heiminn, er bók-
rnjenntunum tengdur, bó að
raunar hafi meiri fregnir bor-
izt héðan af öðru upp á síð-
kastið, svo sem landhelgis-
málinu og Keflavíkurgöng-
unni.
Gott bótti mér að vera ís-
lendingur, þegar ég einn
lánda minna var staddur á
samkomu, bar sem voru á-
hugasamir menntamenn af
sjö hjóðlöndum og hinn mæti
maður, rithöfundur, fræða-
þulur og íslandsvinur í raun,
Fredrik Pásche prófessor
ságði í erindi. að bókmennta-
afrek íslenzku þjóðarinnar
vperu eitt af undrum menn-
ingarsögunnar. Ég hef og
njargoft orðið bess vís, þegar
ég hef hitt erlendis skáld og
fræðimenn, að beir hafa rek-
ið upn stór augu, bá er þeir
hafa heyrt, hve fámennir vi'ð
værum, Frónbúar. Þeir hafa
raunar vitsð, að við værum
ekki stórþjóð — en bó haldið,
að færri en ein eða tvær mill-
jónir værum við ekki. Og
hvers vegna? Ekki vegna
þess. hve vel við höfum stað-
ið okkur { landsleikjum í
knattsnvrnu eða hverjar
furðudísir fegurðar 0g holda-
kvns haffl' verið sendar héðan
úr bárujárns-Vetrargarðinum
til «amkeppni á Langasandi,
heldur vegna íslenzkra bók-
mennta. Að þær skuli vera
afrek slíkrar kotþjóðar — það
virðist þeim raunar lyginni
líkt!
En hvað sem líður frama
íslendinga erlendis sakir bók-
menntahróðurs þeirra, þá er
það staðreynd, sem skylt og
hollt mundi að minnast, að
hér mundi nú engin sjálfstæð
menningarþjóð lifa og blómg-
ast, ef ekki hefði notið við
hins lifandi samhengis tungu,
bókmennta og sögu og þar
fneð þjóðin prýðzt þeirri í-
þrótt, sem mesta getur, að
sigra í þolhlaupi heillar ævi
kotungshátt þann, sem er
förunautur örbirgðarinnar,
sigra skortinn með kúluvarpi
íenninga og heita, sigrast á
éinangrun og fásinni í svif-
flugi á grænu klæði frásagn-
grlistar og ímyndunarafls, —
§g setia bað eina heimsmet,
^em íslendingi hefur enn
auðnast að setja, — þá er Kol-
beinn Jöklaskáld steypti
myrkrahöfðingjanum af
Þúfubjargi í sjó niður með
legg rímsnilli sinnar. Svo
spyr og svarar Tómas skáld
Guðmundsson:
En hvaðan kom beim sá styrk-
ur, sem stórmenni brást?
Hvað stefndi þeim hingað til
viðnáms ofbeldi þungu?
Oss grunar það jafnvel að orð
eins og föðurlandsást
hafi æði sjaldan legið þeim
mönnum á tungu?
En þeim var eðlisbundin sú
blóðsins hneigð,
er berst gegn ofríki og nauð-
ung án hiks og kvíða,
og því verður aldrei til samn-
ings við óréttinn sveigð,
að samvizkan ein er það vald,
sem frjálsir menn hlýða.
Já, hvaðan kom þjóðinni,
alþýðunni þessi styrkur?
Vitsmuna- og fræðimaður
sá, sem gleggst hefur í stuttu
viðurkennt það sem samvizku
sína? Og sannarlega voru
hvor tveggja höfuðsannindi
þessa lögmáls viðurkennd á
fyrsta þriðjungi bessarar ald-
ar í orði og verki: íslenzka
þjóðin ætti tungu og bók-
menntum líf að launa — og
að henni lægi líf við, að
menning framtíðarinnar risi
á traustum grunni fortíðar.
Öll alþýða manna var sér þess
meðvitandi, að eddan og sag-
an höfðu verið sá lífsteinn í
jörðu íslenzkrar þjóðarsálar,
sem engar frosthörkur náðu
að sprengia, engir hraun-
straumar, ekkert öskufall að
týna, engar mangaraklær
fengu náð tangarhaldi á, eng-
inn Stóridómur gat af nein-
um breyskum manni dæmt.
Og hún vissi meira. Hún vissi,
að þegar Eggert sökk í brúðar
örmum ofan í bláan Breiða-
fjörð, þá dó ekki trú hans á
gróðrarmagn og fegurð lands-
ar og bændur á Alþingi réttu
upp höndina með því, að Þor-
steinri Erlingsson skyldi hljóta
hinar frægu 600 krónur — Ó,
kirkjunnar hornsteinn, þú Hel
vítis bál, hafði hann sagt“. Og
Á prestana og trúna vér
treystum þó mest,
að tjóðra og reyra okkur
böndum:
því það eru vopnin, sem bíta
hér bezt
í böðla og kúgara höndum.
Já, sex hundruð krónur
voru í þann tíð minnsta kosti
24 þús. krónur nú — og ef
tekið er tillit til aukinna
krafa allra stétta til lífsþæg-
inda, húsnæðis, fata, fæðis,
tómstunda, skemmtana og
jafnvel ferðalaga, mundi ó-
hætt að margfalda 600 krón-
urnar með 60 — segja þær
hafa jafngilt 36 þúsund krón-
um nú! Og fyrir fyrra stríð
komust skáldalaun þó nokk-
Guðmundur Gíslason Hagalín:
Stutt og hóg-
vær ádrepa
GUÐMUNDUR GÍSLASON HAGALÍN flutti erindi það,
er hér birtist, í utvarpið síðastliðinn mánudag í þættinum
um daginn og veginn. Erindið vakti mikla athygli, enda
gerir höfundur þess merkilegan samanburð á aðstöðu ís-
lenzkra listamanna fyrr og nú. f leiðinni gerist hann nokk-
uð harðorður í garft blaftanna, sem hljóta samkvæmt eftli
málsins að láta rithöfundum eftir að skapa íslenzkar bók-
menntir. Alþýðublaðið hefur fengið góðfúslegt leyfi höf-
undar til að birta þetta erindi.
máli skýrt rök íslenzkra ör-
laga, Sigurður Nordal, og rist
okkur íslendingum nýjar lög-
málstöflur, segir:
„Það væri engin fjarstæða
að kalla íslendinga mestu bók
menntaþjóð heimsins -—- ekki í
þeim skilningi, að beir hafi
skapað mest af fullkomnum
verkum, þótt þeir hafi komizt
furðulangt í því efni, heldur
af því að engin þjóð önnur
hefur að tiltölu gefið bók-
menntum svo mikið af kröft-
um sínum. svo mikið af ást
sinni og alúð, engin þjóð leit-
að þar svo almennt fróunar
og sótt þangað þrek. Ef til vill
á saga mannkynsins ekkert á-
þreifanlegra dæmi þess, hver
orkulind og ellilyf andleg
starfsemi er, jafnvel þó að
sum verkin, sem samin eru,
lærð og lesin, sé hvorki höfug
áð efni né algjör að formi“.
Hann sagði ennfremur:
„Menning framtíðar vorrar
verður að rísa af traustum
grundvelli fortíðar. Draumar
vorir mega verða að því að
skapi djarfari sem minnið er
trúrra og margspakara“.
Þegar Sigurður Nordal risti
sínar lögmálstöflur, þótti sum
um, sem hann hefði þar ekki
nein ný sannindi að flvtja —
þetta hefðu svo sem allir vit-
að og viðurkennt. En hvenær
hefur lögmál verið rist, án
þess að áður hafi það átt sér
svo ríka stoð í lífsreynslu kyn
slóðanna, að þorri manna hafi
ins og kraft íslenzkrar erfða-
menningar —• ef þú étur ekki
smér eða neitt, sem kraftur
er, dugur^ allur drepst í þér,
danskur ísleudingur — hún
vissi að lífstrú hans og lands-
trú hafði lifað og flogið yfir
Breiðafjörð mannsaldranna,
flogið í brjóst Bjama og Jón-
asi — fjör kenni oss eldurinn,.
frostið oss herði — og smá-
vinir fagrir foldarskart — og
Grími og Matthíasi og Stein-
grími og Þorsteini og Hannesi
Hafstein og Einari Benedikts-
syni — og fylgt Stephani G.
til Ameríku og flutt hann
heim aftur.
Og þessi vitneskja og við-
urkenning kom í þann tíð iðu-
lega fram í íslenzkum blöð-
um, í ræðum á mannfundum
og á Alþingi. Hugsið ykkur
fjárráð þingsins í þann tíð og
allt, sem vant var í þessu
landi, þegar Matthíasi Joch-
umssyni voru veitt heiðurs-
verðlaun sem jöðruðu við laun
gullborðalagðra sýslumanna
þeirrar tíðar! Eða þegar prest-
urra skálda upp í 1200 krón-
ur — eða eftir sama mati og
áður í 72 þúsund krónur á
ári — eða 6000 á mánuði! Tök-
um svo kreppuárin — árin
milli 1931 og 39. Þá var á ný
revrð að íslenzku þjóðinni ól
sultar og atvinnuleysis. Upp-
hæð fjárlaga var 15 milljónir
— og allur útflutningur lands
manna nam einum 40—50
milljónum! Og árið 1938 voru
veittar til skálda og annarra
listamanna um 102 þús. kr.
á 15. og 18. gr. f járlaga — eða
5.7% af hverju þúsundi út-
gjaldanna allra. Þá voru heið
urslaun, hæstu laun, á fjár-
lögum til slíkra manna kr.
5000. Mundi ekki of í lagt að
margfalda bau með 15 nú sak-
ir aukinnar dýrtíðar og 5
vegna aukinna krafa allra
stétta til aðbúðar og lífsþæg-
inda — eða alls með 20. Upp-
hæðin væri þá kr. 100 þús.
Þessara launa nutu Einar
Benediktsson, Einar Kvaran,
Indriði Einarsson, Helgi Pét-
urss og Halldór Kiljan Lax-
4 8. júlí 1960 — Alþýðublaðið
ness, og 60 þúsunda, samkv.
sama reikningi, nokkrir merki
isberar hinnar grózkuríku ís-
lenzku myndlistar — eða þeir
Ásgrímur Jónsson, Jón Ste-
fánsson, Ásmundur Sveinsson
og Ríkarður Jónsson. Þá voru
laun Þórbergs Þórðarsonar 50
þús., Davíðs og Guðmundar
Hagalíns 48 þús., Jóhannesar
úr Kötlum 40 þús, og Jakoba
Thorarensens og KristmannS
Guðmundssonar 36 þúsund.
Og árið 1938 var ákveðið I
fjárlögum, að engum þeii’ra
nýgræðinga, sem ekki voru
þar tilgreindir, en úthlutað
skyldi . styrkjum, skyldi
skammtað minna en kr. 500
— eða sem svarar tíu þúsuncl
krónum nú!
Hverju er svo nú til að
dreifa um áhuga á bókmennt-
um og listum og viðurkenn-
ingu á þeim? Lítum fyrst í
blöðin. Hvað er þar mest róm-
að? Ekki eru íþróttirnar sett-
ar hjá. Ef einhver stekkur
sentímeter hærra eða hleypur
á sekúndubroti skemmri tíma
en áður hefur verið gert bað
árið inni í Laugardal á ÍS-
landi, suður í Hollandi eða
vestur í Kanada, bá er þesg
snarléga við getið og birt
mynd af afreksmanneskjunni
— svo Sð ekki né nú talað una,
þau ósköp, að sænskur slags-
málahundur bíður lægri hlut
fyrir blökkurisa vestur í Ame-
ríku. Eða kvenholdið í blöð-
unum og hinir hraðfjölgandi
slagarasöngvarar! Eitt af blöð
unum hefur ekki minnzt á bók
menntir í marga mánuði, eu
hve mörg tonn af þrýstnuna
kvenmannslærum, kven-
mannsbrjóstum og kvenröss-
um það hefur birt á sama
tíma, á bví mundi erfitt aS
henda reiðúr, og heilar síður
birtir það vikulega og stund-
um vel það um slagarameist-
ara, ferðir þeirra, hátterni og
einkamál. „Rokkmeistari gift-
ir sig!“ er stór sunnudagsfyr-
irsögn í öðru, tvær miklar
myndir fylgja, og sama dag i
sama blaði andlitsflúruð á-
sýnd af manni nokkrum ís-
lenzkum, sem það kveður vera
að syngja hið sjálfsagt heims-
fræga og stórmerka lag og
ljóð Running Bear. „Ekki mun
þurfa að kynna konuna“, seg-
ir það þriðja og birtir læri og
brjóst og rass í ýmsum stell-
ingum, áfast við skrumskælda
ásýnd einhverrar flenni-
krimmu.
Hvað svo um mat Alþingis
á bókmenntum og listum? Jú,
Alþingi tók sig til og úthlutacS
fyrir nokkrum árum tveimur
víðfrægum rithöfundum heiS-
urslaunum, sem eru að upp-
hæð 32.300 krónur á ári —
eða tæpur þriðjungur þess,
sem þingi og stjórn kreppuár-
anna þótti sæma sem hæsta
skáldalaun, og í vetur var
bætt við fyrir harðfylgi eins
þingmanns úr hverjum flokki
þriðja heiðurslaunaskáldinu
við hlið þeirra Gunnars Gunn
arssonar og Halldórs Kiljans
Laxness, Ásmundi Jónssyni
frá Skúfsstöðum — og honum
skammtaðar 10 þúsund krón-
Framhald á 14. síðu.