Lögberg - 10.01.1946, Side 2
2
LÖGBMIG, FIMTUDAGIJNN 10. JANÚAR, 1946
LOGFRÆÐISLEGT AFREKSVERK
Eftir
MILO RENO og LEONARD ROSBOROUGH
JÓNBJÖRN GISLASON
þýddi lauslega úr “True Crime.”
ÞAÐ VAR EINN KALDAN DESEMBERDAG 1921, að John
Tabert á Tabert búgarðinumí nálægt Munich í N. Dakota, hengdi
upp heyrnartólið á símanum með vandræðalegum og áhyggju-
fullum svip.
Faðirinn leit spyrjandi til hans, og móðir hans spurði: “Hvað
er það, John, er eitthvað að?” John hikaði við, en sagði að lokum:
“Það er símskeyti frá Martin, hann er í Tallahassee suður í Florída.”
“Er eitthvað að honum?
spurði móðirin áhyggjufull.
“Hann segist hafa verið sekt-
aður fyrir flakk,” sagði John
tregðulega, “og biður okkur að
senda 50 dali til viðkomandi
fógeta, á sitt nafn.”
“Ó! hefir hann virkilega verið
tekinn fastur?” hrópaði móðirin
í skelfingu.
Hér var gjörsamlega ný trufl-
un í daglegu lífi hinnar iðjusömu
og löghlýðnu fjölskyldu. Martin
var aðeins tuttugu og tveggja
ára gamall — yngstur systkina
sinna.
Sjóndeildarhringur hans var
takmarkaður við búgarðinn að
mestu, þar til hann afréð fyrir
tveimur mánuðum síðan, að sjá
sig ofurlítið um í heiminum, sem
hann var svo gjörsamlega ó-
kunnugur; og nú átti hann í
höggi við landslögin, var tekinn
fastur á fjarlægum stað — suður
í Florída.
Strax er bankar voru opnaðir
næsta morgun, var ávísun fyrir
70 dölum send með bréfi til fó-
getans í Leon héraði í Talla-
hassee. Áhyggjufull og eins þol-
inmóð og búast mátti við, beið
fjölskyldan eftir frekari skeyt-
um frá Martin.
Samtímis skólanámi sínu,
hafði Martin aðstoðað föður sinn
við búskapinn á 560 ekru bújörð-
inni og sífelt dreymandi —• eins
og alla unga menn — um stóru
veröldina handan við öldóttu
grasslétturnar í hinu kyrláta
Dakota héraði.
Systkini hans fóru að heiman
jafnótt og þau náðu fullorðins-
árum. Ottó bróðir hans hafði inn-
ritast í herinn og tekið þátt í
vopnaviðskiftum í Argonne.
Hann kom aftur heim og sagði
margar æfintýrasögur frá fram-
andi stöðum, er hleyptu í ljósan
loga öllum þeim skáldlegu
draumum er þróast höfðu og
dafnað í brjósti Martins síðustu
árin.
Nú þegar Ottó var kominn
heim aftur og því meiri aðstoð í
vændum fyrir heimilið, áleit
Martin að hann mætti fara að
heiman í nokkra mánuði. Nú var
tækifærið komið til að láta
draumana rætast með litlum til-
kostnaði, því auðvelt var að
vinna fyrir sér jafnóðum á ferða-
laginu. Á þann máta gafst tæki-
færi til að sjá sig um og kynn-
ast lifnaðarháttum bænda í fjar-
liggjandi héruðum frá hinu mikla
hveitilandi Ameríku.
Hann þóf hinn mikla leiðang-
ur ríkari af björtum vonum en
peningum. Alt gekk að óskum
þar til hann kom til Florída. Þar
voru atvinnuskilyrði önnur en
hann hafði áður þekt. Hann var
fús til hinna erfiðustu verka, ef
nauðsyn kreíði, en hér var öll
slík vinna ætluð svertingjum.
í skóla verklegrar reynslu, við
hlið síns iðjusama föður, hafði
Martin numið þá dygð að gefast
ekki upp að lítt reyndu. Einhver
vinna hlaut að vera fáanleg, áleit
hann, en reynslan varð önnur.
Að lokum framdi hann þann
glæp að taka far með flutninga-
lest án farseðils og var tekinn
fastur. I fangelsinu var honum
ljóst að eina úrræðið væri að
biðja um peningahjálp að heim-
an — og hann gjörði það.
Heima í Norður Dakota beið
Tabert fjölskyldan áhyggjufull
eftir frekari skeytum frá Martin.
Innan fárra daga kom bréf það
er honum var sent, til baka óopn-
að, með svofeldum stimpli:
“Sent til baka til ritara, enginn
viðtakandi í Tallahassee, Flor-
ída.” Þvert yfir umslagið var
skrifað með bleki: “Endursent
eftir fyrirmælum fógetans; mað-
urinn farinn.”
Koma bréfsins var reglulegt
reiðarslag fyrir fjölskylduna,
þar til sumum kom í hug að
Martin mundi hafa verið sleppt
lausum.
Vikur liðu og áhyggjurnar uxu
þegar engin skeyti komu frá
drengnum. Snemma í febrúar
kom svohljóðandi bréf er batt
enda á óvissuna í hræðilegri
skyndingu:
i
“Clara, Florida
2. jebr. 1922.
Mr. E. D. Tabert.
Munich, Norður Dakota.
Yður tilkynnist hér með að
Martin Tabert, sem var dæmdur
í þriggja mánaða jangelsi 15.
desember í Tallahassee, Leon
héraði, dó í vinnubúðum vorum
þann jyrsta, úr hitaveiki og
jleiru.
Félag vort hejir alla sakamenn
á leigu jrá héraðinu, og það er
ástæðan til þess að hann kom
hingað. Oss var ómögulegt að
haja upp á œttingjum hans, jyr
en í gærdag. Vér álítum að þér
séuð bróðir hans. Yður er hér
með tilkynt að hann hlaut
kristilega grejtrun í grajreit hér
í grendinni undir umsjón vígðs
sálusorgara. Vér hörmum ajdrij
þessa unga manns og biðjum
yður að veita viðtöku einlægum
samúðarskeytum vorum við ást-
vinamissi yðar.
Yðar einlægir.
Putnam Lumber Co.”
V.
Eftir að fyrsta reiðarslagið,
sem þetta bréf olli, var liðið hjá,
kom sú spurning upp í huga f jöl-
skyldunnar: Hversvegna var
Martin dæmdur eftir að honum
voru sendir peningar til að borga
sektina? Og hversvegna sendi
fógetinn bréf þeirra til baka ó-
lesið? Þetta var alt mjög dular-
fult. í sinni saklausu einfeldni
var fólkið sannfært um að til-
hlýðilega kosinn fógeti í Leon
héraðinu, mundi ekki hafa að-
hafst neitt óheiðarlegt, að minsta
kosti eftir þeirra reynslu af opin-
Derum embættismönnum í Cava-
ier héraðinu í N. Dakota. Ekki
mundu heldur fulltrúar þessa
volduga timburfélags lúta svo
lágt, að draga neinn á tálar.
Vinur þeirra, Mr. Norris H.
Nelson í Munich, bauðst til að
gjöra frekari fyrirspurnir. Til
svars bréfi hans til félagsins,
kom svohljóðandi greinargjörð:
“Að sjMfsögðu verðum vér að
klæða, fæða og hýsa þessa fanga.
Einu sinni á mánuði kemur eftir-
litsmaður fangelsanna og rann-
sakar vinnubúðir vorar vendi-
lega Vér höfum einnig lækni.
Þegar Martin veiktist kvað
læknirinn hann ekki vilja taka
meðölin reglulega. Veikindin
byrjuðu með hitaveiki, en breytt-
ust í lungnabólgu; hann lá aðeins
skamma hríð og einn fanganna
var tekinn frá vinnu, til þess að
stunda hann.
Vér skiljum ekki hversvegna
fógetinn í Leon héraði lét ekki
vandamenn hans vita, eða því
rann veitti ekki viðtöku pening-
unum, svo Martin yrði látinn
laus. En þér verðið að snúa yður
til fógetans gagnvart upplýsing-
um þar að lútandi.”
Hér var engin undirskrift
frekar en á fyrra bréfinu, aðeins
nafn félagsins vélritað undir og
vélritað V þar fyrir neðan.
Daginn eftir komu þessa bréfs,
barst annað bréf frá fógetanum,
dagsett 17. febrúar 1922, í Talla-
hassee og hljóðaði þannig:
“Meðtók bréf yðar ritað 9.
febrúar 1922. Eg leyfi mér að
láta yður vita að Martin Tabert
var tekinn fastur eftir að hafa
án leyfis tekið far með járn-
brautarlest, sem er brot á lög-
um ríkisins. Hann var sektaður
um 25 dali og málskostnað, eða
3 mánuði í fangelsi.
Allir vinnufærir fangar, sem
ekki geta borgað sekt sína, eru
leigðir til Putnam timburfélags-
ins í Clara, Florída, sem er 60
mílur héðan. Þeir eru sendir
þangað tafarlaust ef læknir tel-
ur þá full vinnufæra og'þeir hafa
ekki borgað sektina innan
tveggja daga.
Þessi maður var dæmdur
vinnufær af Dr. B. J. Bond, svo
þér sjáið af því að hann var við
góða heilsu þegar hann fór héð-
an til vinnubúðanna í Clara,
Florída.
Hann var ekki fluttur til baka
hingað, eftir að hann var afhent-
ur Putnam timburfélaginu.
Peningaávísun kom hingað
eftir að hann fór, en eg gat ekki
tekið peningana út; ávísunin var
á hans nafn, þessvegna sendi eg
hana til baka.
Virðingarfylst,
(Undirskrifað)
J. R. JONES,
fógetinn í Leon héraði,
Fla.”
Hið hugsjúka Tabert fólk áleit
frekari rannsóknir þýðingarlaus-
ar, nema til að ýfa ógrónar und-
ir. Því var nokkur huggun í
þeirri fullyrðingu Putnam fé-
lagsins, að Martin hefði þó hlot-
ið kristilega greftrun, að presti-
viðstöddum.
Þannig hvíldi þetta mál, þar
til einn dag í júlí, að póstmeist-
arinn í Munich kom í flýti til
Taberts með bréf er hann hafði
fengið frá manni að nafni Glen
Thompson, er hljóðaði þannig:
“Vilduð þér gjöra svo vel og
grenslast eftir hvort vandamenn
Martins Tabert vita, eða vilja
vita tildrög að dauða hans. Eg
var vitni að endalokum hans og
efast mjög um að sú lýsing hafi
verið send í einstökum atriðum.”
Mr. Thompson var beðinn um
gleggri lýsingu á þessum atburði.
Svar kom í skyndi og var löng
saga af slíkri grimd og mann-
vonsku, að vinir og nábúar Ta-
bert voru efasamir hvort trúa
bæri.
Hið ráðvanda og iðjusama fólk
er var vant við að umgangast
sína jafningja, ákvað að réttvísi
skyldi mæld út til þeirra, er
voru ábyrgðarfullir fyrir drápi
sonar þess og bróður, fyrir þá
einu ástæðu, að taka sér ’far með
Florída járnbrautarlest án far-
seðils.
Það vissi aðeins af einum
manni er það treysti til að fá
þessum glæpamönnum hegnt, ef
það annars væri mögulegt. Sá
maður var Guðmundur Grímson.
Mr. Grímson var málafærslu-
maður ríkisins í Cavalier héraði
í Norður Dakota. Áður en hann
tók það embætti, átti hann heima
í Mtrnich og var persónulega
kunnugur Tabert fjölskyldunni.
Héraðsbúar höfðu endurkosið
Grímson lögfræðing mörgum
sinnum.
Mr. Grímson áleit að virðingu
ætti að bera fyrir landslögum
og hlýða þeim; að lögbrjótar,
bæði hærri og lægri, skyldu af-
plána misgjörðir sínar að fullu;
að framkvæmd réttvísinnar ætti
að vera ráðvandleg, óttalaus og
óhlutdræg.
Grímson lögfræðdngur var
fæddur úti á Islandi og hlaut
mentun sína við hörð skilyrði.
Hann varð að vinna fyrir skóla-
námi sínu, en þeir örðugleikar
gáfu honum æfingu og skilning
sem hefir orðið honum svo gæfu-
ríkt og gefið honum næma og
djúpa þekkingu á eðlisfari mann-
anna.
Ávöxtur af reynslu hans við
að brjóta sér veg til virðingar
og frama varð sá, að hann gjörð-
ist forvígis- og svaramaður al-
þýðunnar.
Á háskólaárum sínum átti hann
heima í litlum timburkofa í
grend við háskólann, í félagi með
hinum heimsfræga landkönnuði,
Vilhjálmi Stefánssyni. Vikuleg
fjárhagsáætlun þeirra var $1.60.
Það var Guðmundur Grímson
lögfræðingur í litla þorpinu, sem
Tabert fjölskyldan leitaði til.
Hún sjálf hafði gjört alt, sem
henni sjálfri var mögulegt.
1 fyrstu var dálítið örðugt fyr-
ir lögmann að trúa að svo ógur-
legir atburðir gætu átt sér stað
hér í Ameríku nútímans. En ef
slíkt ásigkomulag fyrirfindist,
varð að taka í taumana.
Það var ekki einungis pynting-
ar og dauði Martins, sem vöktu
fyrir honum, heldur einnig hvað
henda kynni aðra æfintýra leit-
andi drengi í líkum kringum-
stæðum, þar með talda hans eig-
in syni, er voru þá 10 og 12 ára.
Mr. Grímson lagði málið fyrst
fyrir þingmann N. Dakota, með
þeirri uppástungu að þingnefnd
rannsakaði málið. En þegar til
kom hafði þingið ekki dómsvald
þar í.
Þá ákvað Mr. Grímson að taka
málið í sínar eigin hendur og
skiljast ekki við fyr en hinum
seku væri refsað og lög þau er
leyfðu slíka meðferð á mannleg-
um verum, afhjúpuð og auglýst
rækilega fyrir alþjóð.
Hið fyrsta verk hans var að
komast í samband við eins marga
menn og mögulegt væri, er ver-
ið hefðu sjónarvottar að pynt-
ingum Martins Tabert. .Upplýs-
ingar Glen Thompson reyndust
þar mjög mikils virði. En jafn-
vel þó hann væri minnugur á
nöfn margra annara er einnig
voru sjónarvottar, mundi verða
torvelt að finna suma þeirra, að
því ógleymdu að ýmsir þeirra
gátu ef til vill notað fölsk nöfn.
Að hér átti í hlut ríkt og vold-
ugt félag og í öðru lagi lög og
venjur voldugs ríkis eins og
Florída, var ekkert óttaefni í
huga Mr. Grímssonar. í hans
augum var dráttur réttvísinnar
neitun á framgangi hennar.
Sóknin var hafin.
Lögmaðurinn trygði sér vitn-
isburð annara fórnardýra sömu
böðlanna, er ekki einungis voru
samhljóða frásögn Thompsons,
heldur sönnuðu þeir að Martin
Tabert var einn af mörgum er
hlaut misþyrmingar. Eftir eið-
festum yfirlýsingum náði hann
glöggri mynd af hinni síðustu
grimdarfullu húðstrýkingu er
.Martin hlaut.
Þetta febrúarkvöld var Martin
og félagar hans fluttir frá vinnu-
stöðvunum úti í eitruðum fúa-
fenjum eftir fimtán stunda
vinnu, heim til þrælabúðanna,
þar sem Putnam félagið geymdi
fórnardýr sín í lélegu saman-
safni timburkofa, innan staura-
girðingar, úti í ógeðslegri flóa
eyðimörk.
Fórnardýrunum var gefinn
hinn venjulegi fátæklegi kvöld-
verður, er samanstóð af maís-
brauði, ertum, ofurlitlu feitu,
söltuðu svínakjöti og svörtu
kaffi. Eftir máltíð voru fang-
arnir kallaðir út til að vera vitni
að þeim hræðilega sorgarleik, er
batt enda á æfi bóndadrengsins
frá N. Dakota.
Þetta gæti vel hafa verið helgi-
siða galdrasýning blökkumanna
frá dimmustu fylgsnum eyjar-
innar Haiti. Innan hrings skugga-
legra furutrjáa, lýstu varðeldar
upp óttafull andlit 85 sakamanna,
ötuð í svita og óþverra úr fló-
unum. Þeir biðu skjálfandi af
ótta eftir hinum hræðilega sjón-
leik.
Flöktandi rauða ljósið skein á
andlit hins hálfdrukkna böðuls,
Thomas Walter Higginbotham,
hvers eina verk var að fram-
kvæma refsingar fyrir Putnam
timburfélagið.
Hann var vopnaður embættis-
einkenni sínu og píningaráhaldi,
er var svipa ein mikil úr ósút-
uðu leðri. Ólin var fjögurra
þumlunga breið og fimm feta
löng, þreföld við handfangið, en
mjókkaði í eina samfelda ól til
endanna og vóg sjö og hálft
pund.
Hann kallaði Martin fram úr
hópnum. Sjúki og holdlausi
drengurinn gekk fram fullur
ótta, hann vissi hvað var í vænd-
um, hann hafði áður fengið að
kenna á svipunni og einnig séð
hana húðfletta félaga sína. Hann
var þrekvaxinn piltur áður en
yfirvöldin í Leon héraðinu
seldu hann í ánauð, en nú var
hann lítið annað en lifandi
beinagrind, vegna undanfarandi
veikinda og húðstrýkinga, þak-
inn í sárum og kýlum vegna
langrar vinnu í mittisdjúpu,
eitruðu fenja vatni.
“Leggstu niður,” urraði drukni
böðullinn.
“Eg hefi ekkert gjört,” svaraði
drengurinn skjálfandi.
“Það segir Cap Willis líka,
hann segir að þú hafir unnið
illa,” jnælti böðullinn.
“Eg er veikur og get ekki unn-
ið meira,” sagði Martin.
“Cap Willis segir að þú sért
heilbrigður, þú ert djöfuls slæp-
ingi. Leggstu niður.”
Yfirkominn af örvæntingu
hneig hann til jarðar að fótum
böðulsins. Higginbotham vætti
varir sínar með tungunni, glotti
með illmannlegri ánægju og rétti
úr þungu leðurólinni. Hann tók
sér þægilega stöðu og sveiflaði
svipunni yfir höfði sér o'g lét
höggið ríða á varnarlaust bak
drengsins. Martin engdist sam-
an og stundi af kvölum.
Svipan féll aftur og aftur.
Blóðið gegnvætti óhreina fata-
ræflana.
Lögin í Florída leyfðu 10
svipuhögg, en hér hélt húðstrýk-
ingin áfram, 35—40 högg, er
hvert um sig þvingaði kvala-
stunum frá hinum saman kipraða
líkama á jörðinni. Hinir skelfdu
áhorfendur þorðu ekki að skerast
í leikinn eða hlaupa á brott frá
þessum helvíska sjónleik.
Martin var næstum á takmörk-
um lífs og dauða, hinn píndi lík-
ami engdist sundur og saman.
Böðullinn skifti þá um stöðu
og steig öðrum fæti á háls
drengsins.
“Ó! Guð, miskunnaðu mér,”
bað drengurinn.
Böðullinn þrýsti fæti sínum
harðar á háls drengsins. Varir
hans héngu slapar og augun
brunnu í grimmdarfullri ölvan.
“Ákallaðu ekki Guð,” urraði
hann, “kallaðu mig, það er eg
sem er að refsa þér.”
Höggin féllu með endurnýj-
aðri grimd. Böðullinn var froðu-
fellandi, bölvandi vitfirringur,
blandandi höggin með verstu for-
mælingum; 40—50 höggum var
bætt við þau fyrri. Nokkur vitni
fullyrtu að Martin hefði með-
tekið á annað hundrað svipu-
högg.
Að lokum var honum leyft að
rísa upp. Þó ótrúlegt megi virð-
ast, tókst honum að staulast á
fæturna. Hann tautaði eitthvað
um að finna meðalaglas er fallið
hafði úr vasa hans. Þegar hann
fór að líta í kringum sig eftir
glasinu, vék böðullinn sér að
honum og barði hann enn á ný
um höfuð og herðar og rak hann
inn í hinn óttaslegna þrælahóp.
Martin var að lokum aðstoð-
aður inn í óhreina og lúsuga
fletið sitt. Næsta dag kom böð-
ullinn enn og hýddi hinn bjarg-
arlausa dreng og sendi hann síð-
an út í fenin til vinnu.
Glen Thompson segir nú frá í
sínum vitnisburði, hvað gjörðist
eftir þetta:
“Næsta dag (laugardag) hjálp-
aði eg Martin ofan af flatvagni,
pegar hann kom heim frá vinnu.
Á sunnudg var hann fárveikur
og blindur af hitaveiki. Við fé-
lagar hans hjálpuðum honum að
borða, en kaffi, sem Var of heitt
fyrir okkur, fanst honum kalt
Martin borðaði aldrei fulla
máltíð, svo eg vissi til, í heilan
mánuð, eða að minsta kosti ekki
í þær tvær vikur sem eg þekti
hann. Hann kom ekki að borð-
inu, en gaf mat sinn öðrum.
Þennan umrædda sunnudag
var leyft að láta Martin inn í
rúmfletið sitt; hann var þá með-
vitundarlaus. Frá þeim tíma gat
hann ekki sagt okkur nafn sitt
eða hvaðan hann var; hefðum við
ekki fundið bréf í vasa hans,
hefði enginn vitað hvað um hann
varð, því félagið kærir sig ekki
um slíka smámuni.
Síðustu dagana bað Martin
aðeins um vatn. Læknirinn kom
á mánudag, að mig minnir og
skildi eftir einhver meðöl; hann
lagði áherzlu á quinine. Hann
kom aftur á miðvikudag, leit á
sjúplinginn og sagði að hann
mundi ekki.lifa til næsta morg-
uns.
Martin dó fáum mínútum eftir
átta, án þess að hreyfa sig hið
minsta. Við vorum allir kring-
um fletið hans.
Fáum mínútum fyrir andlát
hans, báðum við böðulinn að
koma og líta á hann, en hann
virtist ekki óska þess og álitum
við það stafa af samvizkubiti;
en hann fyrirskipaði einhver
meðöl sem Martin gat ekki kom-
ið niður og soguðust þau upp og
niður í lungnapípunum. Hann
hafði aldrei neina aðhlynningu
og vegna óþefs var ómögulegt að
sofa í nálægð; hann froðufeldi á
koddann og engan hreinan hægt
að láta í staðinn.
Læknarnir sögðu að hann
hefði dáið úr verstu tegund af
hitaveiki. Einn fanginn — Bob
Harris — sagði mér að Martin
hefði verið grafinn í einhverj-
um fötum er varðmennirnir gáfu,
að undanteknum buxum, er
teknar voru úr fataböggli er
svertingi einn átti, er strauk fá-
um dögum áður.”
Þegar Martin dó, var allur
líkami hans marinn, skorinn og
bólginn. Þegar líkið var hreyft,
toldu holdin við rúmfötin. Óþef-
urinn var svo voðalegur bæði
áður og eftir að hann dó, að fé-
lögum hans verður það lengi
minnisstætt.
Vitnisburður var lagður fram
af Isaac Herman Schnartk, sem
var dæmdur fyrir sama glæp og
Martin, pr hljóðaði svo: “Eftir
kvöldverð voru fangarnir lokað-
ir inni í stauragirðingunni, sem
þénaði bæði sem fangelsi og
svefnpláss. Þeir þyrptust kring-
um mig og sögðu mér að eg væri
hér kominn í reglulegt helvíti.
Þeir sýndu mér hendur sínar
uppblásnar og bólgnar. Nokkrir
þeirra höfðu verið húðstrýktir
þann morgun og til sanninda-
merkis sýndu þeir mér bök sín
rauð og bólgin.
Klukkan 5.30 næsta morgun
var risið úr rekkju.
Eg hafði voðalegan höfuðverk,
en klæddi mig þó og skipaði mér
í röð með hinum. Tveir þvotta-
stampar voru við dyr matarskál-
ans er þénuðu sem dagleg hrein-
lætistæki, en tíminn til máltíð-
ar var svo skammur, að jafnvel
þessi munaður kom ekki að not-
um. Engin handklæði eða sápa,
höndum aðeins dýft ofan í vatn-
ið og þá til borðs.
Hinn fyrsta dag var hellirign-
ing, en við vorum reknir áfram
við vinnunaí hnédjúpu vatni og
leðju. Eftir miðdagsverð kom
Higginbotham og húðstrýkti tvo
fangana; hann notaði leðuról,
fjögurra feta langa, fimm þuml-
unga breiða og fullan hálfan
þumlung á þykkt.
Sá fyrri til að úttaka refsingu,
var ungur drengur, er bað grát-
andi um vægð. Böðullinn reidd-
ist þessu þrályndi og skipaði
honum að leggjast niður, ef
hann vildi ekki kenna á svipu-
skaftinu. Drengurinn lagðist þá
(Frh. á bls. 3)