Lögberg-Heimskringla - 16.02.1967, Blaðsíða 4

4
LÖGBERG-HEIMSKRINGLA, EIMMTUDAGINN 16. EEBRÚAR 1967
Lögberg-Heimskringla
Published every Thunday by
NORTH AMERICAN PUBLISHING CO. LTD.
Printed by
WALLINGFORD PRESS LTD.
303 Kennedy Street, Winnipeg i, Man.
Edilor and Businesa Manageu INGIBJÖRG JÓNSSON
Boord of Directors' Executivo Committoe
President, Grettir Eooertson; Vice-President, S. Aleck Thorarinson; Secretory,
Dr. L. SiQGrdson; Treasurer, K. Wilhelm Johannson.
EDITORIAL BOARD
Winnipag: Prof. Horoldur Bniwson, choirmon; Dr. P. H. T Thorlokson Dr.
Valdimor J. Eylonds, Caroline Gunnorsson, Dr. Thorvoldur Johnson, Rev. PhiUP
M. Petursson. Vnncouver: Dr. S. E. Bjornsson, Gudloua Johonnesson, Bogi
Biornoson. Loe Ajifleles: Skuli G. Biornoson. Minneepolu: Hon. Voldimar Bjorn-
•on. Grnnd Forks: Dr. Richord Beck. Icelond: Biroir Thorlocius, Steindor Stein-
dorsson, Rev. Robert Jock. London: Dr. Korl Strond.
Subieription *S.OO por yoar—payabl* in adranc*.
TELEPHONE WH. 3-9931
Authorízed o« second class moll by the Post Officn Deportment, Ottowo,
and for poyment of Postoge in cash.
Örnefni og norræn sagnfræði
Málfræðingar nota oft staðanöfn og önnur örnefni (svo
sem nöfn á þorpum, skógum, vötnum o. s. frv.) til að varpa
ljósi á þau tímabil þegar nöfnin urðu til. Norski málfræðing-
urinn Magnús Ólsen, sem andaðist árið 1963, hefur notað
þessa aðferð í rannsóknum viðvíkjandi forsögu norðurlanda-
þjóðanna, og hafa nú margar ritgerðir hans um fornöld
Norðurlanda verið þýddar á íslenzku í bókinni Þaettir um líf
og Ijóð norrænna manna í fornöld, sem gefin var út af Hinu
íslenzka bókmenntafélagi árið 1963. Margar þessara ritgerða
eru ágæt sýnishorn þess hverju málfræðin getur orkað til
útskýringa á fornum lifnaðarháttum.
ísland byggðist svo seint, að flest örnefni þar eru skýran-
leg. Bæir voru þá oft nefndir -staðir og kenndir við ein-
staklinginn sem fyrstur byggði bæinn, eins og t. d. Eiríks-
staðir, Einarsstaðir gefa til kynna. Þessi samsetning er frá
víkingaöld og yngri og sýnir, að bústaðurinn var þá eign
einstaklings og fjölskyldu hans. Slík bæjarnöfn voru þá
jafntíð í Noregi og á íslandi, en í Noregi hafa fundizt um
2500 slík nöfn.
Álíka mörg en mikið eldri eru -land nöfnin sem virðast
vera frá þjóðflutningatímunum — um 400—600 e. Kr., þegar
hópar landnema héldu upp dalina í Noregi. Þessi -land
bæjarnöfn eru ekki kennd við einstaklinga, en eru oft tengd
akuryrkju- eða nautgriparækt (Akraland, Byggland, Rúg-
land, Engiland, Nautland o. s. frv.); þau virðast runnin frá
eldri nöfnum, sem stórbúendur hafa gefið jarðarhlutum sín-
um. Samsetningin -setr (Hofsetr, Helgasetr, Freysetr) virðist
vera frá sama tímabili, eða lítið seinna, 600—1000 e. Kr., og
er nú alltíð í mið-Noregi og á skozku eyjunum, þar sem
Norðmenn settust að snemma, en ekki á Islandi, að því er
höfundur segir.
-heim og -vin nöfnin eru annaðhvort jafngömul eða eldri
en -land nöfnin: Þrándheimr, Sólum (Sólheimr); Björgvin,
Hoven (Hofvin), Grytten (Grjótvin). Viðskeytið -vin þýðir
engi, hagi. Bæði -heim og -vin nöfnin eru svo gömul að
skýring þeirra er miklum erfiðleikum bundin. Þau virðast
hafa myndazt á fyrstu fimm öldum e. Kr., eða sex eða sjö
hundruð árum áður en norræn tunga var færð í letur. Ýmis-
legt bendir til þess að á þeim dögum hafi bæir verið ættar-
eign eða aðsetur stórra fjölskyldna eins og bær Njáls og
ættaróðul á íslandi á Sturlungaöld.
Mörg örnefni geyma orðmyndir, sem líklega voru týndar
úr málinu áður en ísland var byggt. Viðskeytið -angr (fjörð-
ur) er gott dæmi um brottfall af þessu tagi, sjá t. d. Harð-
angr. Nöfn með þessu viðskeyti finnast víða í norðurhéruð-
um Noregs. Mörg örnefni á eyjum meðfram Noregi (t. d.
Sótr, Ó, Tíar, Títrar) verða ekki skýrð málfræðislega, og þau
eru ef til vill runnin frá tungumálum, sem eru eldri ’en forn-
norræn tunga.
Eitt markmið málfræðinnar er að fylgja norrænni tungu
eins langt aftur í tíma sem auðið er. Það er skoðun Magnusar
Ólsens að elztu örnefni séu frá því fyrir Krists burð og
sýni, að einhverskonar fornnorræn tunga hafi verið töluð á
þeim tímum. En málfræðin getur lítið sagt um þjóðskipulag
þeirra tíma.
Örnefnin varpa ekki ljósi á uppruna akuryrkju og kvik-
fjárræktar, sem hljóta að vera að minnsta kosti þúsund ár-
um eldri en -heim og -vin bæirnir. Þegar örnefnin fyrst
benda á búskap í Noregi hefur landið verið strjálbyggt og
bændabýli stór og mannmörg. Á víkingaöld virðast ein-
staklingar hafa ráðist í að stofna bú og sú hefð hefur haldizt
um miðaldirnar; en á þeim tíma benti viðskeytið -ruð á
ruðning á skógi. Þegar búið var að ryðja skóginn var landið
fullbyggt.
Málfræðin, og sérstaklega örnefnarannsóknir, hafa líka
skýrt ýmis atriði í goðafræði Norðurlanda. Víða í Noregi eru
enn til örnefni sem benda á forna helgistaði sem nefndir
voru eftir gömlu guðunum Tý, Nirði, Þór, Frey og Ulli
(Týsnes, Njarðarland, Þórshof, Freysakr, Ullinsakr). Þessir
eldfornu guðir voru guðir náttúrudýrkunar: Týr er gamall
himinguð og stríðsguð; Njörður var guð jarðarinnar; Þór
guð máttarins; Freyr réð fyrir regni og sólskini og ávexti
jarðar; Ullinn eða Ullr virðist hafa verið vetrarguð, boga-
skytta og skíðakappi. Víða eru þessir guðir kenndir við akra
(Freysakr, Ullinsakr) og voru þeir blótaðir undir berum
himni, þó hof hafi síðar komizt í tízku. Óðins, sem mikið
ber á í Eddukvæðunum, er sjaldan getið í örnefnum. Höf-
undur kemst svo að orði: „Samanborið við hina eldfornu
guði, sem réðu fyrir frjósemi í náttúrunni og vér getum
fylgzt með allar götur aftur til helluristna bronsaldar, og í
samanburði við guð máttarins, Þór, virðist Óðinn sem ný-
græðingur...“ Hann álítur að goðsagnamyndun Óðins sé
bundin síðustu fimm öldum heiðninnar og að Óðinsdýrkun
hafi byrjað í Þýzkalandi (kannske Rínardalnum) þar sem
germönsku þjóðirnar bjuggu við útjaðra Rómaveldis.
Um Óðin segir höfundur: „Ef til vill hefur Óðinn í fyrstu
verið guð hinna dauðu . . . en eitthvað annað virðist hafa
bætzt við . . . og þetta hefur verið keisari Rómaveldis, sem
átti sér hásæti í miðdepli heimsins og var dýrkaður sem guð
í öllu menningarlífi fornaldarinnar.“
Germanskir hermenn hafa oft komið í Rómaborg og aðrar
borgir á ítalíu og hafa borið heim sagnir um það sem þeir
sáu. Þar hafa þeir séð hringleikhúsið mikla (Colosseum)
þar sem skylmingamenn háðu einvígi fyrir augum keisarans
sjálfs, sem hafði vald yfir öllum athöfnum. Keisarinn, að
skoðun Magnúsar Ólsen, varð fyrirmynd Óðins og hring-
leikhúsið fyrirmynd Valhallar. í Valhöll, eins og í hring-
leikhúsinu, háðu menn einvígi daglega og féllu, en risu upp
aftur að degi loknum. Hringleikhúsið í Róm hafði 80 inn-
göngu- og útgöngudyr. Valhöll hafði 640 dyr. Jafnvel hug-
myndin um ragnarök á sér fyrirmynd í latneska ummælinu:
„Meðan Colosseum stendur, stendur Róm; þegar Colosseum
fellur, fellur Róm; þegar Róm fellur, fellur heimurinn.“
Með Óðni og einherjum hans féll Valhöll á sama hátt og
rómverska keisaraveldið.
Að vísu er þetta aðeins getgáta, en getgáta, sem hefur
málfræðislegan stuðning; og enginn vafi er á að málfræðin
hefur varpað ljósi á goðafræði Norðurlanda.
— Thorvaldur Johnson.
„í þá veiðistöð kem ég
aldregi á gamals aldri/#
Þegar Ketill flatnefur var
að því spurður í önverðu land-
námi Islands, hvort hann vildi
ekki flytjast þangað, svaraði
hann: „1 þá veiðistöð kem ég
aldregi á gamals aldri.“ Sagan
segir, að síðan hafi Ketill lýst
því yfir, „að hann var fúsari
vestur um haf, kvaðst þar
virðast mannlífi gott.“
Enda þótt þessi orð megi
ekki taka of bókstaflega, er
heldur ekkert sem sérstaklega
mælir því gegn að þau byggi á
trúverðugri arfsögn. Og öll
rök hníga að því, að viðhorf
Ketils flatnefs gagnvart landi
og búsetu hafi haft mikið til
síns máls. Hér var í fyrstu
ekki annað en veiðstöð fjarri
annarri byggð, snauð að
menningu, afskekkt og ekki
áhugaverð þeim, er lifa vildu
í menningarlegu umhverfi.
Hér varð þó hamingjusam-
leg breyting á og skjótt þok-
aði í menningarátt í veiðstöð-
inni. Elzta atvinnusaga er ekki
verulega kunn, en brátt skjóta
upp kolli í menningarsögunni
persónur, sem ekki aðeins
bera höfuð og hebðar yfir
samlanda sína, heldur einngi
yfir samtímamenn nálægra
landa.
Hér uxu upp skáld og fræði-
menn, sem áttu til að bera
afburða hæfileika og var af
samtíðinni gert kleift að full-
nýta þessa hæfileika. Egill,
Ari og Snorri eru nöfn, sem
okkur er gjarnt að vitna til
og þykjast af með nokkru
stolti. Og sums staðar út um
lönd er land okkar og saga
þess ekki þekkt að neinu nema
þessum þremur fornu nöfn-
um. Þetta höfum við ætíð
viljað leggja áherzlu á, og
framlag okkar til menningar-
sögunnar hefur löngum og
með réttu verið talið grund-
völlurinn að rétti okkar til
að bera nafn sjálfstæðrar og
óháðrar þjóðar.
En nú á síðustu árum og
áratugum hefur ýmsar blikur
dregið á loft, sem benda til
öfugþróunar í þessum efnum.
Andleg afrek eru ekki eins
hátt metin hlutfallslega og
gert var fyrrum og hafa í
ýmsu tilliti orðið að þoka um
set fyrir einum allsherjar-
áhuga á útflutningsframleiðsl-
unni. Nú sé það fjarri mér að
gera lítið úr þýðingu útflutn-
ingsframleiðslu þjóðarinnar,
en það verjtar þrúgandi og
yfirþyrmandi, þegar þulið er
yfir manni dag hvern og jafn-
vel oftar en einu sinni á dag,
hve mikið þessi eða hinn bát-
urinn hafi dregið úr sjó. Smá-
vægilegustu atvik við fiski-
drátt þykja fréttnæmari öðru
innlendu efni og þessi þrot-
lausi fréttaburður mótar
smám saman umræðu manna
og umhugsunarefni. 1 fram-
haldi af þessu eru svo störf
við fr/amleiðsluna og aðrar
framkvæmdir, sem af þeim
leiða, metin til hærra verð-
gildis en störf að andlegum
efnum, fræðimennsku og
skáldskap. Og hér kemur að
viðsjárverðu atriði, sem gæti
leitt í það fen, sem Ketill flat-
nefur vildi forðast. Hér gæti
þjóðlíf þróazt í eina allsherjar
veiðistöð, sem ekki þætti
áhugaverð utariaðkomandi
mönnum.
Við eigum á að skipa mörg-
um ágætum fræðimönnum og
skáldum, og sumir í hópi þess-
ara manna bera höfuð og
herðar yfir starfsbræður sína
erlendis. En stór hópur þess-
ara manna getur ekki unnið
að hugðarefnum sínum óskipt-
ur, vegna brauðstrits við ó-
skyld störf. Það yrði þjóðinni
til hags á ókomnum árum og
öldum, ef aukinn yrði veru-
lega sá hluti framleiðslutekn-
anna, sem þessum mönnum
er fenginn til þess að vinna að
verkum sínum, sem þeir hafa
hæfni og kunnáttu til.
Jón Hnefill Aðalsteinsson,
Lesbók Morgunbl. 26. jan.
Bók efiir Þórberg Þórðarson
komin út í Bandaríkjunum
American - Scandinavian
Foundation er nú að gefa út
í samvinnu við Twayne Pub-
lishers aðra bók sína á þessu
ári, en það er ferðasagan úr
íslenzkum aðli eftir Þórberg
Þórðarson. Á ensku heitir bók-
in In Search of My Beloved.
Kom þessi hluti bókarinnar
upphaflega út á dönsku og hét
þá Undervejs til min elskede.
Kenneth G. Chapman þýddi
In Search of My Beloved úr
íslenzku, en Kristján Karls-
son bókmenntagagnrýnandi
hefur skrifað inngangsorð að
bókinni um höfundinn og rit-
verk hans.
í fréttabréfi frá ASF segir,
að með útkomu bókar Þór-
bergs sé hafin útgáfa AFS.-
Twayne-bókaflokks, sem nefn-
ist The Library of Scandinav-
ian Literature.
Bækur í þessum bókaflokki
munu kosta þrjá dollara, en
þó fá meðlimir AFS bækurn-
ar með 25 prósent afslætti.
Tíminn, 8. jan. 1967.
Sögur af frægu fólki.
Ungur maður spurði einu
sinni Sókrates, hvað hann áliti
um hjónabandið.
— Ég álít, að þú eigir að
kvænast, sagði Sókrates. Ef þú
færð góða konu, verður þú
hamingjusamur — og ef þú
eignast vónda konu, þá hefur
þú tækifæri til að verða heim-
spekingur.
Eiginkona Sókrtesar, hin
skapmikla Xantippa, heyrði
þetta og varð öskuvond. Hún
stóð einmitt tilbúin við glugg-
ann með fötu fulla af skolp-
vatni og hafði ætlað að hella
úr henni út, en í reiði sinni
hellti hún innhaldi fötunnar
yfir höfuð Sókatesar. — En
Sókrtes lét ekki afvopna sig:
— Ja, mér datt það svo sem
í hug, að eftir þrumuveðrið
skylli á rigning.