Vísir - 23.03.1959, Síða 4

4
Mánudaginn 23. marz 1959
VtSlR
Hegranes, þér ávallt ann ég,
æskudaga-rós.
Barn I þínum faðmi fann ég
fyrstu von og ljós.
Þú átt beztu bros og tárin,
berjamó og lind.
Þar mín liðu lífsinsárin
laus við stríð og synd.
Magnús Marlcússon,
skáld, í Winnipeg.
Norðast á flatlendi því, er
Héraðsvötnin í Skagafirði hafa
myndað, rís allhá eyja með ás-
um og klettum og nær endi
hennar norður í fjarðarbotninn,
en Héraðsvötnin renna báðum
megin.
Eyjan eða Hegranesið er æva-
gamalt hraun, runnið fyrir ís-
öld eða ísaldir. Mjög er hraunið
sprungið og liggja þar djúpir
dalir frá suðri til norðurs, og
svo aðrir, sem liggja sniðhallt
á hina, frá suðaustri til norð-
vesturs. Víða má sjá stærri og
smærri hraunbungur og hraun-
hóla. Fimm berg, frá 60—100 m
há, liggja eftir Nesinu og heita:
Stigaberg, út við sjóinn, þá
Geitaberg — það er hæst —,
Urriðaberg, Hólmaberg og
Lækjarberg. Snúa brúnir þeirra
allra í austur. Berg þessi eru
leifar af allstórum hraunbung-
um, þar sem meginhutinn hef-
ur fallið niður við geysilegt
jarðsig eða jarðfall, sem átt hef-
ur sér stað austan við Hegra-
nesið. Má víða sjá bergflyks-
urnar liggja á hliðinni, nær eða
fjær bergjunum sjálfum. Mjög
er Hegranesið skafið og rispað
eftir skriðjökulinn og sumstað-
ar hefur hann skilið eftir all-
mikla ísaldar-ása.
Á landnámstíð hefur Hegra-
nesið verið með allþykku jarð-
lagi, allt upp í metra þykku,
á hæðum og hávöðum. Sjást
leifar af því enn, og mjög hef-
ur það verið skógi vaxið. Til
er ævaforn vísa þar um:
Hegranes er herleg sveit,
TilaSið með grœna skóga.
En sjá má þar í svörtum reit
sauðaþjófa nóga.
(Segi ég síðar frá sauðaþjóf-
unum).
Skagafjarðarsýsla,
áður Hegranessýsla.
Hegranesþing var fyrir norð-
austan bæinn Garð. Þar var
vorþingstaður. Skagafjarðar-
sýsla hét áður Hegranessýsla.
Getur enginn vorþingsstaður á
landinu talið jafnmargar búða-
tóftir. Daníel Bruun telur þar
vera 80 búðatóftir, og er það
alþingi eitt, sem talið getur
fleiri. Það hljóta því að hafa
verið háð þar þing af stærra
svæði en Skagafirði, að minnsta
kosti við og við.
Hegranesið er hreppur og
kirkjusókn út af fyrir sig, og
hvorutveggja kennt við prest-
setrið Ríp.
í því eru 15 býli. Eru þau
upptalin í einu erindi með
sálmalaginu: „Hver, sem Ijúfan
guð lætur ráða“.
ÍKet, Ríp, Hamar, Keldudalur,
: Kárastaðir, Ás, Búngarður,
j Eyhildarholt, Egg, Hróarsdalur,
; Helluland,, Vatnskot, Reyn,
Garður,
. Ásgrímsstaðir*) og yzt við brík;
Utanverðunes, Keflavík.
Enginn hreppur á íslandi á
; jafnsniðuglega rímað bæjatal, j
þar sem einungis eru þrjú auka-
orð. *
í gildi 1910 (?) Nú er svo kom-
ið, að allir bændur í Hegranesi
eiga ábúðarjarðir sínar, nema
Utanverðunes, sem er kristfjár-
jörð og leigð með erfanlegri
ábúð.
Jarðir í Hegranesi eru yfir-
leitt heldur smáar, að undan-
skildum stórbýlunum Ási, Ríp
og Eyhildarholti. En landrými
er allmikið á Hellulandi og Ut-
anverðunesi.
í kringum Helluland er
hraunið stórfelldast og slípað
vel eftir skriðjökulinn. Jörðin
fram með ádráttarnótina, þar
til komið var það nærri fyrir-
stöðunótinni, að vætt var yfir
kvíslina, og var þá mannaröð
komin meðfram ádráttarnótinni
og henni svo þokað undan
straum unz lítið bil var milli
nótanna.
j Þá hófst orustan. — Nokkrir
höggvissir og áræðnir menn óðu
út milli nótanna og veittu seln-
um banahögg með kylfu. Var
svo krækt í selinn með stuttum
krókstjaka og hann dreginn á
land.
HEGRANES
Fimm lögferjur voru á Hér-
aðsvötnum báðum megin við
Hegranesið — frá Garði á aust-
urós, frá Ási milli Hafstaða og
Áss, frá Eyhildarholti, frá Kára-
stöðum, því sýsluvegur lá frá
Reynistað niður Staðarmýrar
um Kárastaði að Ási og þaðan
austur yfir. Svo og á vesturósn-
um frá Nesi.
Voru þessar ferjur nauðsyn-
legar, því að vöð á vötnum ut-
an til voru mjög ótrygg og
breytileg, og vegna sandbleytu
oft hættuleg. Hafa í manna
minnum sokkið maður og hest-
ur og aldrei síðan sézt, og nokkr
ir menn einnig.
Hegranesbúar eiga upprekst-
ur sauðfjár og hrossa á svokall-
aða Reynistaðaafrétt, er klaustr-
ið átti. Það er fjallgarðurinn
milli Húnavatnssýslu og Skaga-
fjarðar, frá Vatnsskarði og út í
Gönguskörð. Þurftu þeir því að
fara með afr&ttarpeninginn all-
an yfir Héraðsvötnin bæði
haust og vor. —
Allar jarðir í Rípurhreppi
voru eignir Hólastóls eða Reyni-
staðakiausturs að Ríp*) undan-

*) Rípur béygist eins og
klettur. „Þeir renndu Ríp í
gnýpu“ Klofaklettinn, sagði sr.
Hallgr. Thorlacius mér fyrir
löngu síðan. O. S.
skildum, sem var „Beneficium“.
Um sjálfseignarbændur var því
ekki að tala.
Jarðir Hólastóls
seldar eftir 1800.
Þegar biskupsstóll á Hólum
var lagður niður, laust eftir
1800, voru stólsjarðirnar seldar.
Keyptu þá nokkrir efnabændur
ábúðarjarðir sínar og fleiri en
þær. En klaustursjarðirnar voru
^ ekki seldar fyrr en eftir að
lögin um sölu þjóðjarða gengu
Æðavarp. Verið að vitja um varphólmana. Tindastóll i baksýn.
SmáþœÉÉir.
* * *
ber því nafn með rentu. Flestar
eiga jarðirnar lönd að „Eylend-
inu“ og hafa því notið gæða
flæðiengjanna. En afburða
flæðiengi eru á áðurtöldum stór-
býlum, svo og Egg, Keldudal
og Hróarsdal, ekki stór en góð.
Búskaparhættir voru þeir
sömu og tíðkuðust á landinu.
Kýr, sauðfé og fráfærur fram
yfir aldamót. Hrossaeign var
nokkur, en engir sérstakir
hrossakóngar voru í Hegranesi
og bústærð fremur lítil.
Hlunnindi: Silungsveiði mátti
heita á flestum bæjum, bæði
austan og vestan á Nesinu. En
veiðimagn fór mest eftir ár-
vekni og hagsýni hvers búanda
við þá búgrein. Veiðin var og
er notadrjúg fæðuviðbót, en
ekki tekjuauki. Beztar veiði-
jarðir voru: Nes, Ás, Hróars-
dalur og Kárastaðir.
Orusta
við seli.
Selveiði var mjög mikið
stunduð fyrr meir í sameiningu
frá Ási og Hofstöðum. Kæpti
selur (þ. e. ól kópana) þá mikið
á Eyjum milli Áss og Hofstaða,
var kópaveiði nokkur, sérsták-
lega í Ási. — En þess utan var
farið í „selasöfn“, sem kallað
var. Báðir þessir bæir áttu sam-
eiginlega gríðarlangar og djúp-
ar selanætur. Voru þær allar
hemiaunnar úr togi og riðnar
með 6—7 þuml. riða. — Nú var
valinn staður þar sem jafnadýpi
I var yfir aðalkvíslina, sem selur
gekk um og dýpi helzt ekki
^rneira en í mitti meðalmanni.
Veiði hófst með því, að þar var
nótin strengd yfir og vel stein-
uð niður, og röð af mönnum
meðfram henni, sem héldu nót-
inni uppi, svo að selir stykkju
ekki yfir. Þetta var kölluð „Fyr-
irstöðunót“.
Fóru þá nokkrir menn ríðandi
framan Eyhildarholt eða lengra
og fældu selinn með steinkasti
út vötnin. Riðu þess utan hér
og þar yfir vötnin, til að varna
því að selurinn færi fram aft-
ur, svo og til að sjá um að hann
færi ákvéðna kvísl. Þegar kom-
ið var út fyrir Ríp, voru þang-
að komnir menn á pramma með
„ádráttarnótina“. Var hún nú
strengd yfir kvíslina, sem nú
jvar orðin einlæg út að fyrir-
.stöðunótinnL Var nú þokast á*
Ólafur Sigurðsson,
Hellulandi.
Ekki var þetta hættulaust
verk. Þarna æddi fullorðinn
landselurinn milli nótanna með
opinn kjaftinn beint að mann-
inum með kylfuna, albúinn að
bíta kjaftfylli, ef hann næði til.
Mátti þá ekki missa marks. Fyr-
ir kom það, að menn voru bitn-
ir, einkum þeir, sem stóðu við
næturnar og héldu þeim hátt
uppi. Kom þá selurinn í kafi
og beit í fót eða læri, og var
það svöðusár. Harðastur var
leikurinn síðast við 2—3 full-
orðna graðseli, sem ekki voru
beint árennilegir. Fyrir kom, að
einn og einn stökk yfir.
Ævintýraþrá
og hagnaðarvon.
Mikil ásókn var að fá að vera
með við þessi selasöfn. Var þar
hvorutveggja ævintýraþrá og
hagnaðarvon.
Selveiði var mjög góð í bú
að leggja. Þar var maturinn,
skæðaskinnið og ljósmetið. Því
segir fornt spakmæli: „Það er
flest sofi (létt) hjá selveiði,
nema nýmjólk úr fjósi“.
Kópaveiði var einnig í gamla
daga í Keflavík og Nesi, og þar
var einnigveiði fullorðinna sela.
Ég man eftir því, að sterkur
járnkengur var í norðasta klett-
inum á Nestánni (líka nefndur
Landsendi). Þar var áður fyrr-
lögð selanót fyrir fullorðinn sel
og svo kópanót við Kópavíkina,
eins og bendir til. En öll var
þessi veiði löngu horfin, þegar,
ég komst til vits og ára.
Selveiðin á Ási og Hofstöðum
hætti skyndilega, laust fyrir
1890, með því að selurinn flutti
sig fram í svonefnda Flugumýr-
arhólma og kæpti þar. Þar var
hyldýpl og straumhart. Varð
hann hvorki veiddur eða skot-
inn. Árlega voru þarna 80—99
fullorðnir selir á hólmunum. Má-
hugsa sér, að talsvert hafi þessir
karlar þurft til matar af la>i
og silungi yfir sumartímann. Ea
í kringum 1918 hverfur allur
selur þaðan og hefur varla sézt.
selur í Héraðsvötnum síðan.
Hvað valdið hefur vita menn.
ekki, nema um sýki væri ao
ræða. Nokkuð var það, að hér
við sandana við fjarðarbotnimx
sást selur og selur, grindhorað-
ur og að engu hirðandi nema
skinnið. Það voru hinir sann-
kölluðu „húðarselir“. En lax og
urriðaveiði (sjóbirtingur) hefur
aukizt í Héraðsvötnum síðan.
Því hef ég sagt nokkuð greini-
lega frá selveiðinni, að þetta er
horfin atvinnugrein.
Æðarvörp eru á fjórum jörð*
um: Hellulandi, Nesi, Garði cg
Ási.
Mikil búdrýgindi og hollusfa
voru af fiskveiðum, er stund-
aðar voru frá Naustavík, sem er
smávík norðan í Nesið. Var þar
gott til sjósóknar, þegar fiskur
var inn við fjarðarbotninn, að
sækja bæði austur fyrir og vest*
ur. Réru þaðan 3—4 bátar fyrir
aldamótin. Ekki að staðaldri,
heldur þegar fiskur og veður
var og tími til frá heimilisstörf-
um. Voru bændurnir sjálfir
bátseigendur og formenn. í þá
daga voru 3 verbúðir í Nausta-
vík.
Allt, sem veitir
yndi og ró.
Eftir að dragferja kom á
vesturósinn og Jón Ósmann fór
að vera þar að staðaldri, flutt-
ist útræðið inn að ósnum, endá
var þar oft gott um beitu og
Jón foringi og hvatamaður fisk-
veiðanna. — Enn eiga fjórir
bændur í Hegranesi báta og
skreppa á sjó þegar fiskur er
og eru að því búdrýgindi góð.
Um Hegranesið kvað Jón Ós*
mann þetta:
Allt, sem veitir yndi og ró,,
átt þú, góða Nesið Hegra. .,
Skrúðgræn engi, önd í mó,, ;
eflda hesta, sauðfé nóg.
Æðarvarp, og út við sjó
ymur foss, ég sé ei fegra.
Allt, sem veitir yndi og ró, !
átt þú, góða Nesið Hegra.
Fólkið í Nesinu: Þótt vi5
Hegranesbúar séum búsettir í
miðjum Skagafirði, höfum við
samt verið að nokkru leyti ein-
angraðir, að undanskildum bæj-
um, sem lágu í þjóðbraut, ann-
aðhvort að sumri eða vetri. AS
vori, sumri og hausti var lang-
mest umferð í Nesi og erill og
gestagangur með fádæmum. En,
að vetrinum varð ækisleið með
sleða yfir utanvert nesið uin
Keflavík, en að framan um Hró-
arsdal og Keldudal, og svo Ey-
hildarholt. Oft komu tugir
manns á dag á þessa bæi, til að
fá vatn handa hestum og hey-
tuggu, og var þá sjálfsagt kaffi
um leið.
Landslag og lega sveitarinn-
ar hefur fremur þroskað ein-
staklingshyggju en félagsanda.
(En sveitin hefur líka þroskað
listræni). HveÝ einstaklingur er
ágætur í viðskiptum og við-
kynningu, en í félagsskap vilja
samtökin ekki verða eins sam-
stillt og skyldi.
Fátækir
skilamenn.
Fyrmeir var sá siður, að fS<-
Framh. 6 9. síðu, j