Vísir - 11.11.1959, Síða 9

Miðvikudaginn 11. nóvember 1959
riSIK
9
LandhelgismáKð -
Framh. af 4. síðu.
fram skaðabótakröfu í Ham-
borg 1535, fyrir ofbeldisverkin
á fslandi árið 1532. Sá virðist
hafa fengið einhverjar undir-
tektir hjá borgarráðinu. en fs-
landsfararnir neituðu gjörsam-
lega öllum greiðslum, og er
ekki vitað að þessu máli hafi
verið hreyft framar.
Við ísTand hélst óbrevtt á-
stand. Hamborgarar boluðu
Englendingum bar frá verzlun-
inni, og umboðsstiórnin ís-
lenzka upprætti smát.t oe smátt
stöðvar beirra og fiskveiðar frá
landi. Stjórnarvöldin á íslandi
nutu þess og guldu að Kristján
III. hafði ótvíræðari völd í ríki
sínu en flestir forverar hans í
danska hásætinu, og hann átti
flota. Á hans dögum sendi
Danakonungur í fvrsta sinn
her yfir Atlantshafið, til að
kúga íslendinga. Þá urðu til-
skipanir dönsku ríkísstjómar-
innar annað og meira á ís-
landi en marklaust pappírs-
gögn, því á bak við þær stóð
allsterkt ríkisvald og fullkom-
in hernaðartæki. Það sem Eng-
lendingar höfðu tapað við fs-
iand var því ekki auðunnið að
nýju, eftir 1536, og verður þess
ekki vart, að Hinrik VIII. hafi
gert minnstu tilraun til þess,
að rétta hag þegna sinna þar
norður frá. Ensku íslandsfar-
arnir hafa því freistazt til að
rétta hlut sinn, að einhverju
leyti á eigin spýtur. Þ. 1 0. des.
1538 kærir Kristján III. yfir-
gang Englendinga á fslandi fvr
ir Hinrik VIII. Hann svarar
með bréfi 25. febr. 1539. Hin-
rik vill auðsæilega jafna deil-
una á friðsamlegan hátt, því
hann lýkur bréfi sínu með því
að biðja Kristján að grína ekki
til óvinsamlegra aðgerða (þ. e.
hernaðar á Eyrarsundi) sökum
atburðanna við ísland, fyrr en
málið hafi verið athugað nán-
ar. íslenzki landstjórinn kvart-
ar einnig fyrir hönd íslendinga
pndan yfirgangi Englendinga á
íslandi í bréfi 20. marz 1539.
Næsta haust leggur lögmaður-
inn á sunnanverðu fslandi dóm
á mál nafngreindra Englend-
inga, sem munu hafa haft bægi
stöð í Grindavík, þrátt fyrir ó-
farirnar 1532. Þeir eru dæmdir
og bornir sökum fyrir rán, ok-
ur og misþyrmingar, og eignir
þeirra dæmdar undir konung.
í dómnum segir að allir þeir
séu friðhelgir, sem að þeim
sækja, en óhelgir sem verji þá
eða eigur þeirra. „En sjálfa
engelska og útlenska veturlegu
menn dærnum vér útlæga og
að hafa fyrirgert fé og friði hér
á landi eftir því, sem lands-
lögin útvísa.“ Eftir þessum
dómi var farið að Englending-
um í Grindavík um haustið og
urðu hvorutveggja fyrir
nokkru manntjóni. En lögmann
inum tókst að gera eignir
þeirra upptækar, og hrekja
Englendinga á íslenzka megin-
landinu.
I
Ekki verður séð að þessir at-
burðir hafi leitt til neinnar
deilu milli ríkisstjórnar Dan-
merkur og Englands. Ósenni-
legt er þó, að ensku fsTandsfnr-
arnir hafi ekki kært aðfarir ís-
lenginga, fyrir Hinriki konungi
og hann hefur varla látið bær
kærur afskiptalausar með öllu.
Þann 18. apríl 1543 ritar Eus-
tace Chanuys, sendiherra
Þýzkalandskeisara, drottningu
Ungverialands, að hann hafi
spurt Hinrik VIII. t'ðinda af
erindrekanum, sem hann hefði
sent til Danmerkur til þess að
spyrjast fyrir um afdrif manns-
ins, sem enskir kauomenn
höfðu sent til fslands. til þess
að koma á fót fiskveiðum þar
um slóðir, en engin tíðindi
höfðu borizt af þeim sendi-
manni. Gerði Hinrik út annan
mann til til að leita hans. (Þar
sem verzlunartap Englands
verður mikið, ef enginn árang-
ur yrði af för hans). En nú var
síðari sendiboðinn einnig horf-
inn og ekkert spurðist til hans.
Konungur telur þó að hinn
glataði sendiboði muni brátt
birtast, og telur Hamborgara
sér miög velviliaða. Engin önn-
ur sögn hafa fundizt um þessa
erindreka, en teiia verður lík-
legt, að Hinrik VIII. hafi reynt
að semia við Kristián III. og
Hamborgara um verzlun og
fiskveiðar við fsland um bessar
mundir. En þá voru dönsk her-
skin í fyrsta sinn í sögunni
farin að sisla með ísTenzkum
ströndum. Einnig er líklegt að
enskir kaunmenn og fiskimenn
hafi reynt að komast að sam-
komulagi við íslenzk stiórnar-
völd, um verzlun og fiskveiðar
við iandið. Hafi slíkar málaleit-
anir átt sér stað, þá er oss ein-
ungis kunnugt um að þær
reyndust árangurslausar.
Danska konungsvaldið hafði
aldrei ætlað Hamborgurum
einkarétt til verzlunar á ís
landi. Það studdi þá gegn Eng-
lendingum á meðan konimgs-
valdið hafði engan flotastyrk
til að framfylgja tilskipunum
sínum, og reglugerðum sem ís-
land varðaði. En nú bjóst það
til atlögu gegn þessum fyrrver-
andi styrktarmönnum sínum.
Verzlunin við ísland skyldi
lenda í höndum danskra kaup-
manna, og fiskveiðarnar við
landið skyldu stundaðar af ís-
lendingum og umboðsmönnum
Danakonungs.
Seint á árinu 1542 bannaði
konungur enn af nýju erlend-
um kaupmönnum vetursetu á
íslandi, og fól landstjóra sínum
að framfylgja banninu. Sá
gerði það af miklum skörungs-
skap haustið 1543 og á Alþingi
næsta sumar lét hann dæma
allar eignir útlendinga á fs-
landi fallnar undir konung.
Eignir þessar reyndust aðallega
vera fiskibátar, sem Hamborg-
arar áttu, en ekki er vitað til
þess að Englendingar hafi orð-
ið fyrir teljandi tjóni við fjár-
nám landstjórans, að þessu
sinni. |
Eftir þetta héldu Englending
ar enn um skeið bækistöð þeirri
í Vestmannaeyjum, sem þeir
höfðu tekið með ofbeldi á öðr-
um áratug 15. aldar og víggirt
í algjöru heimildarleysi, og
stunduðu þar útgerð og verzl-
un, samkvæmt skýrslu Hann-
esar Pálssonar 1425.
Þessa bækistöð þeirra tók.ís-
lenzki landstjórinn 1560 með.
aðstoð Skota. Þar með voru
Englendingar að fullu og öllu ,
hraktir úr öllum stöðvum á fs- j
Iandi, sem þeir höfðu með of- .
beldi tekið í algjöru heimildar- 1
leysi og haft á aðra öld, en ekki '
ómótmælt, því eins og hér er i
rakið að framan var stöðugur
ófriður og skærur vegna þess-
ara bækistöðva, og þá voru að-
eins eftir við fiskveiðar við ís-
land 40—50 skip, en höfðu
verið allt upp í 150 eftir því
sem talið er.
Elísabet I. tók við ríkis-
stjón Englands eftir Hin-
rik VIII. Forsætisráðheraa
hennar, Lord Cecil, heldur ræðu
í enska þinginu um þetta leyti
þar sem þau vandamál voru
rædd sem steðjað höfðu að
verzlun og fiskveiðum Englend-
inga við fsland. Honum fórust
orð á þá leið, að það væri stað-
reynd að Englendingar hefðu
glatað ítökum sínum á íslandi
að fullu og verzlun þeirra og
fiskveiðum hrakað þar stórlega
en orsakanna mætti leita til
þess að Danakonungur hafi
endurheimt yfirráð sín yfir eyj-
unni, íslandi. Þau ummæli Lord
Cecil má til sannsvegar færa.
Um miðja 16. öld nær Dana-
konungur í fyrsta sinni í sög-
unni fullum yfirráðum á ís-
landi og hafinu í kringum land-
ið og þá var dauð og lögð til
hliðar sú hugmynd Englend-
inea, að þeir gætu á auðveldan
máta, með samblandi af of-
beldi og verzlunarrefskák og
milliríkjasamningum á eftir,
náð fslandi undir sig.
(Niðurlag).
12 menn farast í
lestarbruna.
Tólf manns biðu bana í járn-
brautarslysi í Kanada b. 5. nóv.
Hjá smábænum Parkland í
Alberta-fylki rakst farþegalest
á bifreið, sem flutti propan-
gas. Eldur kom upp í bifreið-
inni og læsti sig í lestina með
ofannefndum afleiðingum, en
að auki meiddust 14 manns.
Leikfélag Reykjavíkur:
Sex persónur leita höfundar
eitir L,ui<pi Piruudeilo.
ILeiI&stgóvi JTore Siffurfojömsson.
Það erbæði gömul list og ný ; dellos er „ Sex persónur leita
sem þrjú leikh;s höfuðstaðarhis höfundar“. Og þegar litið er á
bjóða til sýnis um þessar mund- það, hve tímamir breyta til-
ir, og vafasamt, að samtímis finningum fölks og því hvaiS
hafi verið sýnd svo ágæt þrjú það telur hneyksunarvert, má
leikrit samtímis hér fyrr: „Blóð það teljast mikil dirfska hjá
brullaup“ Þjóðleikhúsinu,
„Don Juan“ Púskíns í Tilrauna-
leikhúsinu, og nú er Leikfélag
Reykjavíkur nýbyrjað að sýna
„Sex persónur leita höfundar“
eftir Pirandello. .
Við erum ekki of kunnug
suðurlenzkum leikbókmenntum
og það er því vel gert að velja
eitthvað af þeim slóðum, ekki
sízt, þar sem um er ræða aðra
eins snillinga og Garsía Lorca
og Pirandello, sem hvor fyrir
sig hafa haft mikil áhrif á bæði
leikritin og leiksvið annarra
þjóða. Það var víst landi Piran-
ellos, skáldið unga Lauro de
Bois, sem lét svo ummælt fyrir
nærri 30 árum, aldrei þessu
vant væri það ekki Ijóðskáld,
sem telja mætti oddvita ítalskra
bókmennta, heldur heimsspek-
ingur, sem sé Benedetto Croce.
En það væru að vísu tveir þar
í landi, sem telja mætti bylt-
ingamenn í listskönun Piran-
dello í leikritum og Italo Svevo
í skáldsagnagerrð. en furðulegt
risið á ljóðagerðinni. Það er
Leikfélagi Reykjavíkur að ráð-
ast í að sýna þetta leikrit, þeg-
ar það var tiltölulega nýtt af
nálinni, 1926, en nú sýnir það
leikritið öðru sinni. Enn má
vera, að eihverjir hneykslist, ett
færri nú en þá. Þó hafa leik-
skáldtæplega teflt djarflegar
síðan- en Pirandello gerði fyrlr,
nærri fjörutíu árum. En segjat
má, að „Sex persónur“ hafi að
ýmsu leyti verið leikritið íil
að enda öll önnur leikrit.
SMáshótinn :
Fyrirlestur um
H. C. Branner.
í næstu viku mun skáldið H„
C. Branner koma til fslands.
Mun hann lésa upp úr rituim
sínum í Dansk-íslenzka félagir.U
og flytja fyrirlestur um stöðu
listamanna í nútíma þjóðfélagi.

. — ■ ,.
t'Sí' -Jt’- ‘ $ : * • ‘ ú, " •' • . * .'“■' :•’■' .. • •
. Gamlar búðarrústir
y , ;við Básenda
____■■■■"'■
.•■•iávff ' '
ekki ofmælt, að Pirandello hafi | Ekkert af skáldritum Branners
verið talinn byltingarmaður í [hefur verið Þýft á íslenzku, og
bókmenntum, einkum eftir að ; Þar sem siðustu rit skálsins eru
hann sneri sér að leikritum, en j ef tif viii sumum torskilin, muffi
það var ekki fvrr en á miðium j danski sendikennarinn við há-
aldri, og hafði þá skrifað sögur , skólann, Erik Sþnderholro,
svo hundruðum skifti, og ekki, fyrirlestur > háskólanum
verið talinn mikill spámaður í ’um Branner n.k. fimmtudags-
sínu föðurlandi. Frægðin heim- kvöld- Mun hann leSgja aherzlu
sótti hann seint. en að lokum á að sýna fram á aðalstefnumið
hlaut hann æðstu viðurkenn- 1 verkum skáldsins í því skyni
ingu, bókmenntaverðlaun Nó-
bels.
Langfrægasta leikrit Piran-
Hagfrælingar
ræ&a skattamáL
Hagfræðafélag íslands er nú
að hefja vetrarstarfsemi sína
um þessar mundir. Verður
fyrsti almenni félagsfundurinn
haldinn í Tjarnarcafé í kvöld,
miðvikudag.
Umræðuefni fundarins verð-
ur: Er skynsamlegt að afnema
beina skatta? Framsöguerindi
flytja Jónas H. Haralz for-
maður félagsins og Svavar Páls-
son, endurskoðandi.
Að framsöguerindum loknum
vei’ða frjálsar umræður. Fleiri
slíkir fundir eru fyrirhugaðir í
vetur. Munu þá vei'ða teknir
til umræðu ýmsir þættir efna-
hagsmálanna, sem ofarlega eru
á baugi í þjóðfélaginu.
Sérstakar nefndir skipaðai'
félagsmönnum munu fram-
kvæma athuganir á þessum mál
um, og verða úrlausnir þeirra
ræddar á fundiinum.
Telur félagið, að á þennan
hátt verði niðurstöður hlutlaus-
að áheyrendur hafi fyllra gagn,
af upplestri Branners sjálfs
síðar.
H.C. Branner fæddist í Kaup-
mannahöfn árið 1903. Eftir
stúdentspróf gerðist hann um
hríð leikari, en hlaut þar eng1-
an frama, fékk svo atvinnu í
bókaforlagi, sem var þó í átt-
ina. Árið 1932 sagði hann upp
þessari atvinnu og tók til við
ritstörf, en eftirtekt vakti haim
ekki fyrr en 1936 með skáld-
sögunni „Leget0j“, sem er lýs-
ing á baráttu fasisma og and-
fasisma (Húmanisma). Þessi
bók aflaði Branner mikillar
frægðar, sem enn jókst við út-
komu tveggja smásagnasafxra,
„Om lidt er vi borte“ og „To
minutters stilhed“. Náðu þess*
ar smásögur til miklu fleiri les*
enda en danskir rithöfundar
eiga nú að venjast.
Eftir ófriðinn hefur Branner
skrifað tvær veigamiklar skáid-
sögur, „Rytteren“ (1949) og
„Ingen kender natten“ (1955).
Reynslan frá leikaraárunum
kom honum í góðar þarfir, þeg-
ar hann samdi hið þunglyndis-
lega leiki’it „Söskende11 (1952).
Bæði þétta leikrit og „Thermo-
pylæ“, sem er yngra, voru
sýnd við gífurlega aðsókn hvar-
vetna þar sem þau voru sýnd.
Fyrirlesturinn verður fluttur
(á dönsku) fimmtudagskvöldið
12. nóv. kl. 8.30 í I. kennslu-
ar og ópólitískar, og megi því
vænta nokkurs gagns af þeim ! stofu háskólans. Öllum er heim-
fyrir þjóðfélagið. ] ill aðgangur.