Vísir - 02.04.1962, Blaðsíða 9

Mánudagurinn 2. aprfl 1962.
irsiR
Danska skáldið Peter Freuchen
'jyj'ÁNUSTU vinir hans kölluöu
hann stundum Petersuak, en
það er grænlenzka og þýðir
Pétur mikli. Mikilfenglegur var
hann, hvar sem á hann var lit-
ið, með hæstu mönnum, herða-
breiður og karlmannlegur svo
af bar.
Alltaf verður mér í minni
fyrsta skiptið, sem ég hitti
hann. Það var á rithöfundamóti
í Osló, og urðum við skjótt
góðii vinir. Morgun einn var
öllum þátttakendum mótsins
boðið til hádegisverðar ein-
hvers staðar fyrir utan bæinn,
og komum við flest þangað
nokkuð þreytt og slæpt, því að
veizla mikil hafði verið kvöldið
og nóttina áður. Johan Bojer
hélt aðalræðuna og var skrambi
hátíðlegur að vanda, svartsýnn
nokkuð og talaði mikið um
þrautir og erfiðleika lífsins.
Peter stóð upp næstur honum,
ljómandi af hreysti og gleði —
en hann smakkaði aldrei áfengi
og var því oftast betur fyrir-
kallaður en aðrir eftir miklar
veizlur. Hann sagði meðal ann-
ars: „Þú segir, að lífið sé örð-
ugt og fullt af sorg. Det er lögn,
broder — hvor er Iivet dog
dejligt!“ Og um leið og hann
sagði það, vissum við, að hann
hafði rétt að mæla: Lífið var
unaðslegt, sólin skein, og við
sátum undir borðum, er svign-
uðu af góðgæti. Hressandi blær
fylgdi honum hvarvetna, heil-
brigð gleði, karlmennskuþrótt-
ur og karlmennskuró.
J>ETER fæddist árið 1886 og
var næstelztur af sjö syst-
kinum. Faðir hans var kaup-
maður í Nyköbing á Falster.
Hann varð stúdent 1904 og hóf
nám í læknisfræði, en hætti því
að ári liðnu, og fór þá til Græn-
lands. Segir hann skemmtilega
frá þeirri ferð i bókinni „Æsku-
ár mín á Grænlandi". Stuttu
siðar eða árið 1910 stofnaði
hann ásamt Knud Rasmussen
verzlunarstöðina í Thule. Stjórn
aði Peter henni niu ár. Árið
eftii _að hann kom þangað, gift-
ist hann stúlku af ættum heim-
skautseskimóa, er hét Navar-
ana Mequpaluk. Áttu þau tvö
börn saman, son og dóttur, er
nefnist Pipaluk; ólst hún upp í
Danmörku, var lengi ritari föð-
ur síns og giftist að lokum
sænskum manni. Sonurinn
nefndist Mequsak og ólst upp í
Grænlandi að miklu leyti, var
þó hjá föður sínum á Enehöje,
eyju þeirri, er Freuchen átti í
Danmörku um skeið. En síðan
íJentist hann i móðurlandi sínu.
Þau Navarana og Peter voru
gift í tíu ár eða þar til hún
andaðist. Á þvl tímaskeiði tók
Peter þátt í nokkrum vísinda-
leiðöngrum með Knud Rasmus-
sen og öðrum, en hann var jafn-
an ferðamaður mikill og fór
víða um jörðina. I heimsstyrj-
öldinni síðari varð hann að
flýja frá Danmörku og dvaldist
um skeið í Svíþjóð, en fór þá
til Bandaríkjanna og átti þar
heima síðan til dauðadags.
ef tir Kristmann Guðmundsson
Peter Freuchen var í raun og
sannleika ævintýramaður, því
að alla ævi sína var hann óska-
barn ævintýranna. Þau léku við
hann, og ljómi þeirra var um
hann — alls staðar annars stað
ar en á ættjörð hans. Nú blygð-
ast Danir sín fyrir að hafa ekki
viðurkennt hann fyrr en aðdáun
alls heimsins þröngvaði þeim til
þess. Þeir eiga það sameigin-
legt, H. C. Andersen og Peter
Freuchen, að Danir létu sem
þeir væru ekki til, unz umheim-
urinn hyllti þá sem stórmenni.
Cai M. Woel segir í ritgerð um
Freuchen, að nafn hans sé einn
af svörtustu blettunum á sam-
vizku danskra gagnrýnenda, og
það er rétt. Nú virðist enginn
geta skilið, hvers vegna hann
var áratugum saman hundsað-
ur af sinni eigin þjóð og fékk
aldrei fyrr en um seinan þá
' viðurkenningu, sem honum bar
f nafni allrar sanngirni. Hann
þótti fyrirferðarmikill, ágengur,
óáreiðanlegur og málgefinn,
segir Cai M. Woel í ritgerð
þessari. — Gagnrýnendumir
reyndu að gera lítið úr honum,
ef þeir nefndu hann á annað
borð, sem ekki var oft.
Skáldalaun fékk hann ekki
fyrr en hann var orðinn sextfu
og fimm ára. Bækur hans seld-
ust ekki í Danmörku, og sáust
varla í búðargluggum, gagnrýn-
endur nefndu þær naumast. Þó
var hann einn af kunnustu
mönnum landsins, vinsæll með
afbrigðum — nema meðal koll-
ega sinna, er fyrirlitu hann,
sökum þess að hann var „svo
margt annað", eins og einn
þeirra k omst að orði. Cai M.
Woel skýrir það á sinn hátt:
„Hér í landi má rithöfundur
ekki vinna fyrir sér með öðru
en því að skrifa bækur, hann
verður helzt að vera fátækur
og forfallinn drykkjumaður.“
Peter var bindindismaður, hann
drakk mjólk og vatn, en smakk
aði aldrei áfengi. Tóbak notaði
hann ekki heldur. Auk þess var
hann tilfinningamaður og sagði
það, sem honum bjó f brjósti
án allra vafninga.
JJTAN Danmerkur var skáldið
Peter Freuchen ekki illa
liðið, í Svíþjóð seldust bækur
hans í stórum upplögum’, og
eftir að hann varð kunnur í
ensk? heiminum, lásu hann mill
jónir Þar var á allra vitorði,
að Freuchen var í hópi hinna
miklu rithöfunda, að frásagnar-
gáfa hans var fágæt, fyndnin og
garnansemin sívökul, persónu-
lýsingar og umhverfislýsingar
með slíkum ágætum, að langt
skal leita til jafnaðar.
Flestar bækur Freuchens
fjalla um Grænlendinga, aðal-
Iega Eskimóana i Grænlandi.
Sjálfur hefur hann sagt frá því,
hvers vegna hann byrjaði að
skrifa: 1 síðasta vísindaleið-
angri sínum (Femte Thule Eks-
pedition) kól hann til óbóta,
svo að taka varð af honum
vinstri fótinn. Virtust honum þá
allar bjargir bannaðar til ferða-
laga í norðrinu, og þótti hon-
um sýnt, að hann yrði að vinna
fyrir sér á annan hátt úr því.
Þá keypti hann eyjuna Enehöje
og hóf þar búskap. En heldur
illa undi hann því hlutskipti,
enda vildi ganga af honum fjár-
hagslega. Þarna var gestanauð
svo mikil, að bæði húsbóndinn
og heimilisfólkið höfðu í raun-
inni ærinn starfa að sinna að-
komumönnum. Er Peter sá fram
á. að hann gæti ekki framar
ferðazt um norðlægar slóðir,
vildi hann þó að minnsta kosti
minnast þeirra í ræðu og riti.
umhverfislýsingar mjög sann-
færandi, og atburðarásin hlaðin
dramatískri spennu, bygging
ágæt og frásagnargáfan þeirrar
artar, að enginn getur efazt um,
að hér er góðskáld á ferðinni.
Árið 1929 og 1930 komu
skáldsögurnar „Nordkaper" og
„Ivalu". Hin síðarnefnda er
mjög falleg ástarsaga, en báðar
opna þær lesandanum innsýn í
veröld þeirra náttúrubama, er
byggðu auðnir heimskautsland-
anna á fyrri hluta tuttugustu
aldar
í síðari heimsstyrjöldinni
skrifaði hann skáldsöguna
„Hvid mand“, er gerist á Græn-
landi á tímum Hans Egede. Að-
alpersónan er Peter Hasiman,
glaðsinna hraustmenni^ og ást-
Peter Freuchen.
Tók hann þá að skrifa og halda
fyrirlestra, en því hélt hann
áfram æ síðan — einnig og
ekki sizt eftir að hann upp-
götvaði, að honum voru enn
allar leiðir færar þrátt fyrir tré-
fótinn. v
|^/JARGAR ágætar skáldsögur
hefur Freuchen skrifað. Hin
fyrsta þeirra mun vera „Stor-
fanger", sem kom út 1927.
„Römningsmand“ er framhald
af þeirri sögu, og fjalla báðar
um Eskimóann Mala, heiðið
náttúrubarn, er afskipti hins
hvíta manns gerðu að morð-
ingja og stigamanni, sem allir
hræddust. I bókum þessum kem
ur þegar fram hin altæka þekk-
ing Freuchens á heimskauts-
löndunum og íbúum þeirra,
hugsanagangi Eskimóanna og
viðhcrfi þeirra til lífsins. Per-
sónulýsingar margar eru góðar,
mey hans, Karen frá Helsingja-
evri. Þau hafa sitthvað á -sam-
vizkunni og eru send ásamt öðr
um föngum af Brimarhólmi til
hinnar fjarlægu eyjar í norðri
og eiga að gerast þar landnem-
ar. Freuchen hafði þá um
fimmtán ára skeið ekki gefið út
neinar skáldsögur, en skrifað
ævisöguþætti, minningabækur
og ferðabækur, er síðar urðu
heimskunnar. „Hvid mand“ sýn
ir, að höfundurinn hefur vaxið
að vizku og leikni á þessum ár-
um, og bókin er ekki aðeins
prýðilegt listaverk, heldur veiga
mikið framlag i baráttunni gegn
kúgun og valdamisbeitingu. En
öll síðustu ár sin tagðist Peter
Freuchen ótrauður á sveif með
þeim, er vinna að frelsi og jafn-
rétti mannanha. Peter Hasiman
og Karen frá Helsingjaeyri eru
bæði listavel gerðar persónur,
er gleymast lesendum seint, og
sérhver bókmenntaunnandi
hlýtur að dást að snilld höf-
undarins í frásögn, byggingu
verksins, mannlýsingum, at-
burðalýsingum, aldarfars- og
umhverfislýsingum. Þetta er
mikið skaidverk, sem enn hefur
ekki hlociö þá viðurkenningu,
sem það á skilið, en er nú sem
óðast að ryðja sér til rúms I
heiminum eftir dauða höfund-
^KÁLDSAGAN „Solfjeld"
k kom út árið 1946. Það er
merkilegt skáldverk og ein
skemmtilegasta saga Freu-
chens, skopskyn höfundar er
þar vakandi á hverri blaðsíðu.
Vesæl einstæðingsstúlka fæðir
barn í lausaleik og kennir það
Kristi. — Hví skyldi ekki Heil-
agur Andi geta komið við í
Grænlandi eins og Palestlnu?
— Höfundurinn fjallar um
þetta vandmeðfarna efni af
hinni mestu snilld og kitlar jafn
framt hláturtaugar lesandans.
Þetta er óvenjulegt, en ósköp
mannlegt allt saman, höfund-
uriru gerir það svo sennilegt,
að lesandanum finnst hann hafi
upplifað það sjálfur.
Ári síðar en „Solfjell“ kom
út eitt mesta skáldverk Freu-
chens, nefnist það „Larions
Lov“ Saga' þessi gerist um
miðja nítjándu öld, meðan Rúss
ar voru enn eigendur Alaska.
Er þar lýst baráttu Indíánanna
við hina hvítu menn af mikilli
þekkingu og skilningi. Frásögn-
in er meistaraleg, fyllt af drama
tiskum krafti og spennu, mann-
lýsingarnar gerðar af stórfeng-
legri dirfsku og skilningi.
Loks er skáldsagan „Nigger
Dan“, er kom út 1951. Þar tek-
ur höfundurinn til meðferðar
negrana í Suðurríkjunum, eftir
að þeim var gefið frelsi. Þetta
er einnig ágætt verk, skrifað af
djúpri samúð, skilningi og inn-
lifun í efni ög aldarfar.
pETER FREUCHEN þekkir til
hlltar frumstæðar manneskj
ur, finnur til með þeim og þykir
vænt um þær. 1 allmörgum bók-
um hans er lagður þungur dóm-
ur á framferði hvlta mannsins
gegn lituðum meðbræðrum sín-
um, enda þótt hvergi sé hreyft
beinum áróðri. Freuchen gerir
ákæru slna að skáldskap, en
fyrir bragðið verður hún alvöru
þrungin og ógleymanleg. Það
er öruggt, að I hinum nýju ríkj-
um frumstæðra manna, sem nú
eru að opnast fyrir menning-
unni, mun Freuchen verða mik-
>ð lesinn og mikilsvirtur. 1 hon-
um hafa smælingjarnir alltaf
átf öruggan vin og málsvara.
Kunnustu minningabækur
Freuchens eru „Min grön-
landske Ungdom“ og „Min an-
den Ungdom". Þær komu út
1936 og 1938. En árin 1953 og
1955 gaf hann aftur út tvær
minningabækur, „1 al frimodig-
hed‘ og „Fremdeles frimodig".
Þar er sama efnið og 1 fyrri
Framh. á 10. síðu