Vísir - 10.10.1963, Qupperneq 7

V1SIR . Fimmtudagur 10. október 1963.
lTTTGÁFA „Skáldatima“ er
mlkill bókmenntaviðburð-
ur. Þar ræðir Halldór Kiljan
Laxness hispurslaust um marga
þætti ævi sinnar og bregður
Ijósi yfir þá atburði, einkum á
stjórnmálasviðinu, sem áður
voru myrkri huldir. Margir kafl
anna eru merkt innlegg í is-
Ienzka bókmenntasögu, og þá
ekki sízt fróðlegt að Iesa úr
penna skáldsins frásagnir af út-
gáfusögu bóka hans innan Iands
og utan.
Einna mesta athygli munu þó
þeir kaflar bókarinnar vekja,
þar sem hann ræðir stjórn-
málaskoðanir sínar og þá breyt-
ingu, sem á þeim er orðin við
fall Stalins.
Hér fara á eftir nokkrir kafl-
ar úr bókinni, teknir á víð og
dreif.
Eitt satt orð
gat kosfað lifið
Um útgáfu bóka sinna í Sovét
ríkjunum segir hann:
„Það er óþarfi að geta þqss
að aungum manni með réttu
ráði í neinni ábyrgri stofnun
Sovétríkjanna datt i hug í al-
vöru að láta gefa út bók eftir
mig alla jiá tíð sem Stalín var
við völd, og var ég þó vinur
þessa lands mestalla stjórnartíð
Stalins og innlimaði kerfið í
ríki vonar og bjartsýni rnín
sjálfs undir því fasta einkunnar-
orði, sem ég gat um fyr á þess
um blöðum: hvur veit nema
Eyjólfur hressist.
Þegar ég kom til Rússl. næst
árið 1949, boðsgestur á áttug-
asta afmæli Maxim Gorkís, sem
svovétstjórnin Iýsti yfir sjö ár-
um síðar að Stalín hefði látið
ráða af dögum, þreyttust menn
ekki á að hafa uppi við mig alls
konar fyrirslátt um það hvers-
vegna Sjálfstætt fólk hefði ekki
komið út á rússnesku. Ein sag-
an var sú að þýðíngin hefði að
vísu verið tilbúin, en brunnið
upp í skothríð þjóðverja á Lenín
og Sovétríki
grad í umsátinnj miklu. Þessi
saga getur vel verið sönn. Ann
að mál er það að smámsaman
komst ég að því einsog fleiri að
undir Stalín var ekki orði trú-
andi sem nokkur maður sagði
eða skrifaði í landinu. Þó um
væri að ræða geðuga og ágæta
menn að öllu leyti, þá var ekki
hægt að trúa orðum besta vinar
síns meðal rússa um þær mund-
ir. En það var fyrirgefanlegt —
og meira en það. Við vissum vel
að eitt satt orð gat kostað þá
lífið. Undir slikum kríngumstæð
um krefst maður þess jafnvel
ekki af besta vini sínum að
hann segi satt.
Hvar eru peníngarnir sem ég
lét leggja hér á bánka fyrir
ellefu árum? spurðj ég. Ja, það
var nú saga að segja frá því.
Eftir sovéskum lögum innbyrti
ríkið innstæður á bánkareikníng
um, sem ekki höfðu verið snert
ar í tíu ár. Svo þessir aurar mín
ir fyrir Sjálfstætt fólk voru þá
lentir hjá Stalín. Samt réðu góð
ir vinir mínir í rithöfundasam-
tökunum mér til þess, og lofuðu
stuðníngi sínum, að fara í mál
og freista þess að hafa þessa
peninga útúr kallinum aftur. Ég
fór að þessum ráðum, lét höfða
mál og vann það, að minsta
kosti að einhverju leyti, um það
er laulc. Það er seinlegt að vinna
fyrir sér á þennai.' hátt.
Nú líður og bíður framtil árs-
ins 1953 síðvetrai' að öndin
skreppur úr Stalín.
Ekki var fyrr búið að smeygja
kallinum inn í eilífðina til Lenins
en vinir mínir og velunnarar í
Sovétríkjuum röknuðu við og
fóru að láta hendur standa
frammúr erinum um útgáfu
bóka minna. Var þá hafist
handa með Sjálfstæðu fólki“.
Aðrar kenningai
hlægilegar fjarstæður
Urn kynni sin af kommúnist-
um í fyrsíu ferðinnj til Rúss-
lands 1932 skrifar Kiljan:
„Hér komst ég í tæri við
mart karla og kvenna sem var
gagnsýrt þeirri einstefnumentun
kommúnista sem gerði þessar
vænu manneskjur í rauninni ó-
hæfar til að ræða nema sér-
stök umræðuefni; og þó aðeins
á sérstakan hátt. Margir komm-
únistar voru feiknarlegir „bess-
erwisser“ sem þýskan nefnir svo
þá menn sem alt þykjast vita
best, enda oft einkenni á fólki
sem er gagnsýrt af þýsku upp-
eldi. Ef talað var um „önnur“
málefni á ,annan hátt‘ vakti það
þegar best lét meðaumkun hjá
þessu fólki; og meðaumkuninni
fylgdi sérstakt bros. Sumir köll-
uðu þetta yfirlætisfulla fyrir-
litningu gagnvart öðrum hug-
myndum; en ég efast um að
þessi afstaða hafi veriö yfirlæt-
isfyllri eða fyrirlitningarkendari
en algeingt er í heittrúarflokk-
um. Þeir þrættu oft innbyrðis sín
á milli en aldrei man ég eftir
að ég heyrði kommúnista þræta
við menn sem höfðu aðrar og
ólíkar skoðanir. Einstöku félagi
hló hátt að öllu tali sem ekki
var rétt samkvæmt kenníng-
unni, en það þurfti ekki að vera
uppgerð, heldur fanst þeim i
raun og veru aðrar kenníngar
hlægilcgar fjarstæður. Háð og
spott var annars fjarri komm-
únistum yfirleitt. En einræðis-
kend hugsun þeirra gerði þá að
sínu leyti óþolandi í viðmóti við
aðra menn; og aðrir menn vor-
kendu þeim að sama skapi svo
meðaumkunin var á báða bóga.
Því miður cr einatt stutt úr með
aumkuninni í andstæðu henn-
ar. Það var nauðsynlegt að
temja sér sérstakt orðaval til að
geta samneytt þessum mönnum.
Og á öllum textum sem skrif-
aðir voru handa þeim varð að
vera sú skríngilega golfranska
óskiljanleg vesturevrópumönn-
um, sem höfð er í Rússlandi enn
þann dag i dag.“
Skynsemi og trú
Um bók sína í Austurvegi
segir Laxness:
„Þegar ég fletti nú upp í
ferðákveri mínu frá Rússlandi
1932, f Austurvegi, lítur út fyr-
ir að ég hafi heldur en ekki
farið í geitarhús ullar að leita
i Iandi byltíngarinnar, ef von
mín hefir verið sú að þar í
landi mundi ég sjá sælu bænda
fullkomna ... Þegar ég renni
nú aftur augum yfir 8. kafla
ofannefndrar bókar en sá kafli
heitir Sendibréf úr sveit, blasir
enn við mér sú gamla staðreynd
að engin takmörk eru fyrir því
sem hægt er að trúa ef o. s. frv.
Ekkert er algeingara í almennri
sálarfræði en það að einhver
neiti að trúa því sem hann horf-
ir á með augunum en sjá það
sem sannanlega er ekki til á
staðnum. Mannleg skynsenii get
ur meira að segja komið í veg
fyrir að við sjáum þá hluti sem
skynlausri skepnu liggja í aug-
um uppi. Ef trúin er annarsveg-
ar þá heldur skynsemin kjafti.
Hitt er annað mál að þó skyn-
semin sé kannski það besta sem
við eigum, þá er trúin stundum
nær lífinu en hún.“
Stuðningsmaður
menningartengsla
í kaflanum Nýborinn grís í
Górí ræðir Laxncss rökin fyrir
starfi sínu að vináttutengslum
fslands og Sovétríkjanna —
þrátt fyrir allt.
„Það var einkum vegna þess
hlýa persónulega sambands
míns við fólk í Sovétríkjunum
sem ég taldj það Ijúfa skyldu
mína að gera alt sem i mínu
valdi stæði til að bera vinarorð
og hlýs hugar á milli rússnesku
þjóðarinnar og mins fólks,
þeirra afreka í rússneskri og
sovéskri menningu sem ég taldi
að okkur mundi geta orðið á-
nægja og ávinníngur að kynn-
ast, en reyna að hinu leyti að
miðla þeim því litlu sem smá-
þjóð einsog mín er megnug að
Ieggja stórþjóð af mörkum. Ég
hef verið cindreginn stuðníngs-
maður menníngartengsla milli
þessarra tveggja þjóða, sem eft-
ir málavöxtum táknar reyndar
stuðníng við samúðarsamband
milli ólíkra mennínga, og leit
að jafnvægi milli andstæðra
sjónarmiða sem stundum eru
kölluð austur og vestuf, stund-
um hægri og vinstri og þar
frammeftir götunum. Það var
sannfæríng mín að óbilgjörn ein
ræðisstefna Rússlands mundi
aðeins færast í aukana og verða
enn þvermóðskufyllri ef komið
væri á móti henni með hatri og
ilsku og þjóðir Sovétríkjanna
látnar gjalda hluta sem þær
áttu ekki sök á. Uppúr þrætum
um trúaratriði getur ekkert
hafst nema stríð, en trúarkredd-
ur gufa upp milli tveggja and-
stæðínga sem mætast í nafni
mannlegleikans.“
Halldór, með Kristni E. Andréssyni, á þeim tíma sem bókin
fjallar um.
Keimarar
Félag gagnfræðaskólakennara
í Reykjavík hefur skrifað
Fræðsluyfirvöldunum bréfvegna
greiðslna á hluta á eftirvinnu,
samkvæmt erindisbréfi sem
menntamálaráðherra gaf út s. 1.
haust. Hefur það tilkynnt að
hafi ekki borizt svör um greiðslu
þessar fyrir 15 þessa mánaðar
muni kennararnir leggja niður
vinnu og ennfremur ef greiðsla
fari ekki fram í síðasta lagi þann
1. nóvember.
Það eru sveitastjórnir og bæj-
aryfirvöld sem eiga að greiða
reksturskostnað skólanna, svo
sem aukavinnu og er þ&< síðs.-
gert upp við ríkisvaldið hvaða
hlut ríkið eigi að bera "líkum
kostnaði. Nú hefur fyrir alllöngu
verið reiknað út hjá Reykjavíkur
borg, hve miklar greiðslur þær
'eru, sem hér er um að tefla, en
greiðslum hefur verið frestað
þar sem ekki hefur verið ákveð-
ið, hvernig skipta eigi greiðsl-
unni niður milli borgar og ríkis
og er einungis beðið ákvörðunar
um það. Hefur svar frá ríkisvald
inu ekki borizt enn. En þetta mál
verður að sjálfsögðu leyst.
I