Vísir - 09.12.1963, Blaðsíða 7

V í SI R . Mánudagur 9. desember 1963.
19

A fullveldisdaginn 1. desember flutti dr. Benjamín
Eiríksson bankastjóri ræðu á vegum Stúdentafélags
Reykjavíkur. Mál hans var mjög athyglisvert og á
mörg grundvallaratriði íslenzks þjóðfélags drepið. Birt-
ist erindi dr. Benjamíns því hér í heild.

■ffjETTA voru erfiðir tímar.
^ Heimsstyrjöld var að ljúka.
Spánska veikin lá eins og mara
á þjóðinni. Ég stóð 1 Bakara-
brekkunni og horfði á hermenn-
ina og mannfjöldann fyrir fram-
an Stjórnarráðið. Ræður voru
fluttar. Klofinn fáni var dreginn
að hún. Fallbyssurnar drundu á
ytri höfninni. Húrraópin hljóm-
uðu yfir Lækjartorgið og næsta
nágrenni. Eitthvað stórt var að
gerast f Reykjavík. Ég hafði far-
ið frá Hafnarfirði til Reykjavík-
ur þennan morgun. Og ég sá
ævintýrið gerast. Þennan dag, 1.
desember 1918, varð ísland full-
valda rfki. En ævintýrin héldu
áfram: Fyrst alþingishátíð, svo
lýðveldisstofnun. Vér sem höf-
um lifað þessa atburði erum
kynslóð hins mikla ævintýris:
hinir útvöldu, hin blessaða kyn-
slóð Islandssögunnar Vér höfum
séð — vér höfum fengið að siá
hið nýja ísland verða til, sköp-
un hins íslenzka ríkis.
En atburðurinn, fullveldis-
heimtin 1918, átti sér langan og
erfiðan aðdraganda. Dimmar
aldir fátæktar og hörmunga
lágu að baki, þar sem vonin um
frelsi og betra líf var stundum
nær útslokknaður neisti Að baki
var einnig löng og slítandi deila
við Dani um mál, sem mörg-
um var heilagt, barátta þar sem
á öðru leitinu var barizt við
eigin vanmátt, eigið vantraust,
fjármuna: niðurlægingin. Skáld-
ið fann orð til að lýsa tilfinn-
ingunum, sem hrærðust í brjósti
þjóðarinnar:
Strjúk oss af augum nótt og
harm þess horfna. Hniginnar
aldar tárin láttu þorna.
Svona skerandi var sársauk-
inn, svona heit beiskjan.
Tslenzkt ríki. I dag ætti oss
að vera fullljóst, að þetta
var það sem sjálfstæðisbaráttan
f rauninni snerist um. Vér höfð-
um fengið vaxandi frelsi og auk
in mannréttindi á alllöngum
tíma, frelsi, sem sækja varð í
hendur erlendra manna.
En það var alltaf eitthvað
sem vantaði, þetta: fslenzkt ríki,
fullvalda íslenzkt rfki.
Mönnum var þetta samt mis-
jafnlega ljóst. En f veruleikans
hrjúfu deiglu varð draumurinn
um frelsi að hugsjóninni um ís-
lenzkt rfki. Þetta kemur skýrast
fram í deilunni um Uppkastið
svokallaða. Þótt menn kunni að
hafa átt erfitt með að finna
hugsunum sfnum, tilfinningum
og draumum hinn rétta orðanna
búning, þá er augljóst að höfn-
un Uppkastsins þýddi höfnun
meira frelsis, en sigur hugsjón-
arinnar um fslenzkt ríki. Hin
endanlega niðurstaða hefði ef til
vill orðið sú sama, þótt stefnan
sem fram kom í Uppkastinu
hefði sigrað f bili. Eigi að sfð-
um. Það er þvf ekki að undra
þótt framkvæmd hennar hafi
gengið hægt, enda margt sem
truflar, margt annað sem dreg-
ur að sér meiri athygli f þjóð-
félaginu, margt annað sem
menn telja brýnna verkefni í
augnablikinu.
Mannkynssagan er full af dæm
um um misbeitingu valds, ekki
hvað sfzt ríkisvalds. En hún
geymir einnig dæmi um mann-
legar þjáningar, um mikla mann
lega óhamingju, sem orsakazt
hefir af skorti á eigin ríki og
ríkisvaldi. Þvf hefi ég valið mér
hið fslenzka ríki, sem hugsjón
og veruleika að umtalsefni við
þetta tækifæri, að saga vor ís-
lendinga geymir dýra lærdóma
einmitt á þessu sviði.
TTíki er fyrst og fremst ríkis-
vald, hinn holdi klæddi vilji
þjóðarinnar. Rfkisvaldið er að
lokum sá vilji sem er öllum
viljum borgaranna ofar og öfl-
ugri. Rfkisvaldið er þvf misjafn
lega vinsælt hjá sjálfráðum og
sterkum aðilum. Rfkið birtist
oss f stofnunum sfnum og mönn
unum, sem þeim stjórna. Ríkið
birtist oss f þeim tækjum sem
það beitir til þess að koma fram
vilja sfnum. Rfkisvaldið fer eftir
viljanum sem á bak við það
stendur: 1 sjálfu sér eru tæki
ríkisvaldsins hvorki góð né ill,
en sá sem gefur rfkisvaldinu líf
og sál getur verið góður éða
vondur. Rfkisvaldið er fyrst og
fremst tæki til þess að koma
fram í verki vilja þjóðarinnar.
Það er þvf máttugt tæki til þess
að koma f framkvæmd mörgu
þvf sem þjóðin vill gera sér til
heilla, og þá sérstaklega til þess
að koma f framkvæmd þjóð-
heillamálum, sem einstaklingar
og samtök þeirra ráða ekki við.
Ríkisvaldið er ennfremur vald
til þess að brjóta á bak aftur
hina uppivöðslusömu, friðarspill
ferska morgunloft frelsis og
sjálfræðis, þá viðurkenna þó all
ir, að öllu voru þjóðlífi fleygir
fram í hröðum straumköstum.
Öllu, hérumbil öllu. Það sem
helzt verður útundan er þrátt
fyrir allt — einmitt rikið. Þrátt
fyrir sorglega sögu sljóleika og
vanmáttar liðinna alda, þá er
það ríkið sem vér helzt vanrækj
um. Mér er næst að halda að
þetta sé vegna þess, að f dag-
legri önn skipi ríkið ekki þann
Dr. Benjamín Eiríksson,
bankastjóri.
veglega sess í huga þjóðarinn-
ar, sem það ætti að gera, sökum
gildis þess fyrir líf hennar og
tilveru. En efling ríkisins er ein-
mitt efling viljans, brýning og
efling þjóðarviljans.
Eitt af því, sem tálmað hefir
isvaldsins þurfa að vera sem
mest f samræmi við vilja og
óskir borgaranna. Valdbeiting
ríkisins er þá minnst og hrellir
minnst þá sem fyrir verða.
Það má líta á rfkið sem einn
þátt þjóðfélagsins og þvf aug-
ljóst að eðli ríkisins og form
ríkisvaldsins fari eftir þjóðfélag
inu og skipulagi þess, skipulagi
undirstöðustofnana þjóðfélags-
ins.
TJíki jafnvægi í þjóðfélaginu,
*■ valdajafnvægi milli einstakl-
inga og milli hinna ýmsu sam-
taka þeirra, þarf tiltölulega lítið
ríkisvald. Þjóðarviljinn nær þá
fram að ganga, án þess sérstök
áherzla sé lögð á það að vekja
og brýna vilja þjóðarinnar með
boðskap, áróðri eða glæsilegum
ytra búnaði stofnana ríkisins og
án mikilla valdbeitingartækja.
En undir öllum kringumstæð-
um verður ríkisvaldið að vera
öflugra en hvaða aðili annar,
sem vera skal, þannig að hægt
sé að halda uppi lögum og rétti.
Þetta er nauðsynlegt til þess að
koma í veg fyrir stjórnleysi.
Reynslan af borgarastyrjöldum
og stjórnleysi er svo vond, að
hvaða ríkisvald sem er, er betra
en slíkir atburðir eða ástand.
öflug og Iifandi tilfinning fyr-
ir þjóðerninu og ást á frelsi og
réttlæti eru jarðvegurinn sem
úr vaxa bezta þjóðfélagið og öfl
ugasta og traustasta ríkið.
Ég hefi minnzt á þjóðarvilj-
ann. Sumum finnst það ef til
vill ekki nægilega skýrt hugtak.
En vissulega má segja, að þjóð-
arviljinn sé vilji meirihlutans f
tilteknu máli. En ekki er hægt
fyrir valdhafa að láta fara fram
þjóðaratkvæðagreiðslu f hverju
máli. Þjóðmálin eru slfkur fjöldi
mála, að þar kemur sjaldnast
annað til greina en vilji vald-
hafanna ,sem kemur þá í stað
þjóðarviljans. 1 þjóðfélaginu, eru
RIKIÐ OG ÞJOÐllN
en á hinu leitinu við fáfræði,
skilningsleysi og hroka erlendra
valdhafa.
Fátækir menn vildu betra líf,
smáþjóð-frelsi og sjálfstæði, eig
ið ríkl.
Islendingar voru þeirrar sann-
færingar að hagur þeirra, bæði
andlegur og veraldlegur, væri
háður stjórnskipulaginu, háður
hinu veraldlega valdi og skipan
þess. Hinn bági hagur þeirrastaf
aði af því að þjóðina vantaði
sjálfsforræði. Með sjálfsforræði
myndi flest ef ekki allt hitt, sem
vantaði koma.
Þegar fullveldið fékkst 1918
sögðu menn: Þetta hefir mikið
kostað. Það hefir kostað það,
að lausn innanlandsmálanna hef
ir setið á hakanum. Vanrækslan
f innanlandsmálunum er hluti
þess stríðskotnaðar, sem vér
höfum orðið að taka á oss vegna
þjóðfrelsisbaráttunnar. Forfeð-
ur vorir vildu ekki kaupa fram-
farirnar því verði, að slá af bar-
áttu sinni fyrir þióðfrelsi, bar-
áttunni fyrir íslenzku rfki. Þeim
fannst miklu fórnandi fyrir
þetta mál: fslenzkt rfki. Aldirn-
ar höfðu brennt inn í þá rót-
grónu vantrausti á handleiðslu
og valdi útlendra manna. Þeir
sáu hörmuleear afleiðingar þess
í daglegu Iffi. Og svo var það
annað, sem ekki varð virt til
ur réði hugsjónin um fullvalda
íslenzkt ríki úrslitum þann dag,
sem Uppkastið var fellt.
Það var eins og forsetann hafi
órað fyrir þeim degi, þegar
hann markaði kjörorð sitt: ekki
víkja.
I dag minnumst vér sigursins
sem sigldi í kjölfarið: fullveld-
isheimt 1918, sigursins sem for-
feður vorir höfðu þreyð og bar-
izt fyrir. Það getur ekki leikið
á tveim tungum að í sjálfstæðis-
baráttunni * vannst höfuðsigur-
inn 1918. í dag höldum vér því
með réttu sigurhátíð. Ýmislegt
var samt eftir, en framkvæmd
ana. En það má einnig nota til
þess að reisa hina föllnu og
hjálpa hinum snauðu.
Ósjálfstæði íslenzku þjóðar-
innar var það, að éiga ekkert
sameiginlegt tæki eða vopn þjóð
arviljans. Hörmulegustu þjáning
ar hennar, andlegar og líkam-
legar, hefði oft mátt lina eða
fyrirbyggja, hefði hún átt sér
ríki og ríkisvald. Að minnsta
kosti trúum vér íslenzkir menn
þvf. Þá hefði íslenzka þjóðin
heldur ekki sokkið eins djúpt í
virðingu annarra og hún gerði.
Sérstakri þjóð er sérstakt ríki
og ríkisvald mikil nauðsyn, ein-
aðgerðum vor íslendinga í ríkis-
sköpun vorri, fælt oss frá nauð-
synlegum aðgerðum, eða leitt til
þess að vér höfum frestað þeim
— er án vafa sú staðreynd, að
sumar þjóðir hafa átt við of
sterkt — og of kröfuhart ríkis-
vald að búa, sem óvinsælir vald
hafar hafa beitt til illvirkja, án
þess sú beiting þess hafi verið
í samræmi við hinn sanna þjóð-
arvilja. Þetta hefir svert ríkis-
valdið í augum frelsisunnandi
manna. Hjá þjóð eins og oss ís-
lendingum, sem höfum búið við
óþarflega þung kjör vegna
skorts á eigin ríki og ríkisvaldi,
EFTIR BENJAMÍN EIRÍKSSON
þess hvíldi fyrst og fremst á
vorum eigin herðum og kom
1944 með lýðveldisstofnuninni.
Með því skrefi fengum vér eigin
þjóðhöfðingja.
En ríki er ekki fullskapað á
einum degi. Margt, sem lýtur að
sköpun hins íslenzka ríkis, er
enn frumsmíð, eða gert af meiri
vanefnum, en ástæðu verður að
telja.
Sagan sýnir að það leið lang-
ur tími þangað til hugsjónin fs-
lenzkt ríki varð skýr Islending-
mitt vegna þess sem gerir hana
að sérstakri þjóð, þjóðernisins.
Framtakið lamast, þegar forsjá
annarra kemur til. Eitthvað deyr
í þjóðarsálinni: sjálfstraustið
verður fyrir áfalli, viljinn dofn-
ar. Yfir færist doði og dauði.
En seinustu áratugirnir sýna
líka hvað gerist, þegar þjóð fær
sjálfstæði og eigið ríki: Þjóðlíf
vor Islendinga hefir blómgazt
o_ eflzt með hverju árinu. Svo
óþreyjufullir sem vér erum, ný-
komnir út í dagsljósið og hið
svara svona viðhorf illa til þarfa
þjóðarinnar og staðreynda sögu
vorrar. Ég á ekki við, að vér
þurfum meiri ríkisíhlutun um
rpálefni , sem borgararnir og
samtök þeirra eru einfær um að
leysa af hendi, já, betur fær en
ríkið að leysa af hendi,{heldur
sköpun og eflingu þeirra tækja,
sem með þarf til þess að gera
það ,sem ríkið tekur að sér að
gera, á að gera, og verður að
gera vegna vor allra.
Skipulag ríkisins og tæki rfk-
að sjálfsögðu sffellt hópar, sem
eru misjafnlega ánægðir með
það, sem ríkisvaldið er að gera.
Tæki rfkisvaldsins, sem eru
margvísleg, — allt frá áróðri til
valdbeitingartækja — eru notuð
til þess að koma fram vilja vald
hafanna, og ef nauðsyn krefur,
til þess að halda þeim í skefjum,
sem brjóta lögin.
Með lýðræðislegu stjórnarfari
reynum vér svo að tryggja það,
að vilji valdhafanna sé sem
næstur því að vera vilji þjóðar
innar, a.m.k. meirihluta hennar.
Við lýðræðislegt stjórnarfar
reynir borgarinn ennfremur
vpnjulega að tryggja það, að
ríkisvaldið sé sem fyrirferðar-
minnst, a.m.k. valdbeitingartæk
in, þau sem hafa þarf til þess
að vernda og viðhalda friði inn-
anlands, og jafnvel þau sem
gæta eiga tilveru og sjálfstæðis
ríkisins gegn hugsanlegum er-
lendum óvinum. En vandamál
vor íslendinga nú á dögum er
alveg öfugt þessu. Vort viðfangs
efni — það má sesja ætlunar-
verk — er að efla ríkið, fslenzkt
ríki. Þegar Danir lögðu hér nið-
ur völd tók þjóðin naumast við
meiru en vísi að ríki og rfkis-
valdi. Það liðu ein einustu 3 ár
þangað til fyrsta ólagið reis, og
það — að því er virtist — úr
lygnum sjó.
Framh. á bls. 22.