Vísir - 07.02.1964, Qupperneq 4

4
VISIR . Föstudagur 7. febrúar 1964.
|í ' >f
jþaö er algengur siður þjóðanna
að flokka sögu sína og list-
þróun niður I tímabil eftir ríkjandi
stflum og stefnum. Og þar kemur,
að einhver listfræðingur framtíð-
arinnar verður að fara að flokka
niður það sem gerzt hefur á hinum
sfðustu 30 umbrotaárum f fsienzk-
um llstum. Það verður þó ekki auð
gert, þvf að svo fjölþættur hefur
gróðurinn verið þetta tímabil, að
ómögulegt verður að raða honum
undir neinn ákveðinn ættbálk í
Flóru listanna.
Einu sinni fyrir mörgum árum
var gefin út íslenzk bókmennta-
saga, sem gaf tímabilinu heitið
,,kreppulist“, „marxista-tímabilið"
eða „nýi lífstónninn”. En svo líða
aðeins fá ár og marxisminn, þetta
þýzka heimspekiþrugl brást trsi-
um allra. Enda vildi svo einkenni-
lega til, að einmitt sú kynslóð
sem kallaðist kreppuskáld varð
nokkrum árum síðar fyrsta kyn-
slóð fslenzkra skálda, sem gat lif-
að manosæmandi lífi af skáldskap
sinum, jafnvel áuðgazt af honum.
Enn hefur verið talað um tíma-
bil atómskáldskapar og abstrakt-
hstar eöa kenna mætti það við
einhverja listamenn sem hæst
hefur borið eins og Laxness,
Gunnar Gunnarsson, Pál ísólfsson,
Kjarval eða Ásmund Sveinsson.
En því meir sem menn kanna þetta
tímabil, þvf flóknara og erfiðara
listsýninga og tónlistarflutnings.
Og hann hefur gefið listamönnun-
um virðingu og heiður, sem þeir
áttu skilið. Á afmælishátfðum
þeirra, sem oft hafa orðið miklir
og ógleymanlegir viðburðir hefur
Ragnar f Smára verið potturinn og
pannan.
Cjálfur kærir hann sig ekkert
um að síns afmælis sé minnzt.
Hann kýs helzt að standa í skugg
anúm á bak við. Þegar hann átti
49 ára afmæli bauð hann um 30
nánustu vinum sínum f veizlu á
Hótel Borg og sagði þeim, að þetta
ætti að vera f sfðasta skipti, sem
hann héldi upp á afmæli sitt. Árið
eftir, þegar hann varð fimmtugur,
ætlaði hann að hverfa burtu úr
bænum, en vinir hans urðu bók-
staflega að halda í hann. En nú
hefur hann gert alvöru úr því að
hverfa á braut og situr á afmælis-
dag sinn í sólinni suður á Kanarí-
eyjum með vini sínum Jóhannesi
Nórdal bankastjóra.
TJagnar tilheyrir ekki þeirri kyn-
slóð, sem fæddist í moldarkof-
um. Hann er fæddur í tiltölulega
háreistu timburhúsi austur á Eyr-
arbakka með stórum kvisti á þaki
og björtum glúggum. Faðir hans
Jón Einarsson var Skaftfellingur
austan af Síðu, sem hafði flutzt út
á Bakka, gifzt þar 1892 góðri konu
Guðrúnu Jóhannsdóttur, sem var
eins og margir Árnesingar af Bergs
ætt. Hann var kolsvarthærður með
dökkar augabrúnir og þykkt al-
skegg. Hann gerðist sjósóknari,
þrekmaður hinn mesti og hrepp-
ur Markan, Björn Jónsson, Þórar-
inn Björnsson, Óskar Jónsson og
Tómas Albertsson. Sex þessara
manna voru starfandi tónlistar-
menn, en hinir sex áhugamenn um
tónlist. Ragnar hefur verið formað
ur félagsins frá upphafi.
Starf Tónlistarfélagsins fyrir ís-
lenzkt tónlistarlíf verður aldrei of-
metið. Höfuðverkefni þess var að
annast rekstur Tónlistarskólans og
hljómsveitarinnar. En þó er ekki
síður merkilegt það hlutverk þess
að flytja ýmis mikil tónverk og fá
hina beztu erlendu listamenn til
að koma hingað svo að almenningi
gæfist kostur á hinum fullkomn-
asta tónlistarflutningi.
í öllu því mikla starfi var Ragn-
ar í Smára fremstur í flokki, log-
andi af áhuga, hvort sem var við
að setja upp Meyjarskemmuna eða
Messías, eða með því að opna
heimili sitt og bindast vináttu við
erlenda tónlistarmenn, sem báru
Islandi vel söguna út um allan
heim. Til dæmis um þau vináttu-
bönd má geta þess, að hinn frægi
fiðlusnillingur Adolf Busch mat
Ragnar svo mikils, að hann skírði
son sinn í höfuðið á honum og
börn Ragnars og píanósnillingsins
Rudolf Serkins hafa , skipzt á
heimsóknum og dvöl á heimili
hvorra annarra.
'p'n hvað um Ragnar sjálfan, —
er hann þá hljóðfæraleikari?
Einhvern tíma svaraði hann því
sjálfur svo: — Nei, sem betur fer.
Maður sem krefst fullkomleikans
og situr við lindir Bachs og Beet-
hovens kallar sig ekki hljóðfæra-
Um starf Ragnars í Smára
verður að skipta því undir nokkra
flokkun. Og margbreytilegra verð-
ur það m.a. fyrir þá sök, að það
fyrst á þessu tímabili, sem Is-
lendingar hætta að vera eingöngu
bókþjóð. Tónlistin hefur jafnvel
náð yfirhöndinni.
jpjg vildi því gera það að uppá-
stungu minni við listfræðinga
framtíðarinnar, til þess að leysa
allan vanda, að þetta gullaldar-
tímabil íslenzkra lista yrði einfald-
lega kallað tímabil Ragnars í
Smára. Hlutverk Ragnars Jónsson-
ar á þessum tíma hefur verið al-
gerlega einstætt. Hann hefur sjálf-
ur ekki verið neinn listamaður I
þess orðs merkingu, hann hefur
hvorki skrifað bækur eða ljóð,
samið eða flutt tónverk og ekki
heldur málað nein málverk, sem
getið verði um f listasögunni. En
gegnum þunnt og þykkt hefur
hann verið sá sameinandi og örv-
andi kraftur, sem hefur staðið á
bak við allt íslenzkt listalíf.
Sumir segja, að hlutverk hans
hafi verið fyrst og fremst að gefa
út víxlana og því fylgdi auðvitað
sá baggi eftir sex mánuði að borga
þá eða framlengja. Hitt er þó enn
þýðingarmeira, að hann hefur verið
meistarinn bæði í því að breiða
listina út um landið, gera hana að
almenningseign og i þvf að skipu-
leggja, menninguna, koma upp
listalffi, sem gerði það viðunandi
fyrir listamennina að búa og starfa
á Islandi. Kringum hann hafa
nær öll samtök þeirra og sam-
kvæmi safnazt og samhljómur
hefur fundizt við erlenda listagesti
TTém hingað hafa komið. Þegar
strfðsgróði helltist svo yfir landið,
tryggði hann öðrum mönnum frem-
ur, að hluta hans væri varið til
menningarstarfsemi. Hann hefur
haft hönd f bagga með öllu þvf
starfi, sem þarf til bókaútgáfu,
stjóri Eyrbekkinga fram til 1936.
Var hann yfirbragðsmikill að sjá,
ekki sízt þegar hann setti upp
borðalagða einkennishúfu lögreglu-
valdsins.
Þó að Eyrarbakki væri danskt
verzlunarpláss, vék sunnlenzkan
aldrei fótmál þar á flótta undan
dönskuslettunum. Hins vegar varð
staðurinn með einkennilegum
hætti inngönguhlið alþjóðlegrar
menningar til íslands, sérstaklega
tónlistarinnar. „Húsið“ svokall-
aða, Nielsen og Thorgrímsen-fjöl-
skyldurnar voru miðstöð þeirrar
menningarstarfsemi, sem þar hófst
og dreifðist út um byggðina með
harmonium-orgelum og nótnabók-
um Stapfs frá Leipzig.
Sjálfur hefur Ragnar sagt, að
sú stund sérstaklega hefði orðið
sér minnisstæð er hann heyrði f
fyrsta skipti leikinn á orgel á
Loftsstöðum hinn fræga annan
kafla úr 7. sinfónfu Beethovens.
Má ímynda sér hver áhrif það
hefur haft á þennan unga dreng
uppi á Islandi, þegar tónar hinnar
voldugu heimsmenningar helltust
yfir hann.
egar hann var 16 ára fór hann
suður til Reykjavíkur til náms
í Verzlunarskólanum og lauk
þaðan prófi 1922. Að því búnu
réðist hann sem skrifstofumaður
til smjörlfkisgerðarinnar Smára,
sem Gfsli Guðmundsson gerla-
fræðingur hafði stofnað. Batzt
hann þá m.a. kynnum við þann
mann, sem síðan hefur verið félagi
hans, Þorvald Thoroddsen, er
starfaði sem bókhaldari við fyrir-
tækið. Nokkrum árum síðar gerð-
ust þeir hluthafar í smjörlíkisgerð-
inni og loks tóku þeir við fyrir-
tækinu, sem mætti harðnandi sam-
keppni með frægum auglýsingum
um að „alltaf er hann beztur Blái-
borðinn". Enn nokkrum árum sfð-
ar stofnuðu þeir mikla sápugerð
og ,fóru út í ýmiss konar iðnað, er
varð fjárhagsleg stoð þeirrar
menningarstarfsemi sem Ragnar
sneri sér að í ríkari mæli. Loks
fóru þeir út f prentverk og bóka-
útgáfu og keyptu undir hana hús-
ið Garðastræti 17, sem Geir Páls-
son hafði byggt.
Hús gömlu smjörlíkisgerðarinn-
ar standa enn við Vegahúsastíginn,
neðan Hverfisgötu en eru nú orð-
in bækistöð bókaútgáfunnar
Helgafells.
Á þessum fyrstu starfsárum f
Reykjavík kynntist Ragnar að sjálf
sögðu fjölda ungra manna. Einn
þeirra var Kiddi afgreiðslumaður
hjá Silla og Valda, sem síðar stofrf-
aði Kiddabúð og tókst einnig náið
samstarf milli þeirra í ýmsum fjár-
aflaplönum m.a. í húsabyggingum
fyrir verzlunarstarfsemina o. fl.
'T'ónlistin átti þegar allan huga
Ragnars. Hann kaus helzt að
umgangast tónlistarmenn og þar
var áhugi hans stöðugt vakandi.
Þorvaldur félagi hans var af reyk-
vískri tónlistarætt, Guðjohnsenun-
um, bróðir Emils Thoroddsen, hins
vinsæla tónskálds og pfanóleikaí'a.
Og í afmælisgrein, sem Ragnar
skrifaði fyrir nokkrum árum um
Björn Jónsson, hljómlistarmann
og kaupmann á Vesturgötunni
minntist hann þess, að þegar
hann var að keyra smjörlíki út í
búðina til hans, hafi hann alltaf
dokað við til að tala við hann um
tónlist. Samstarf þeirra Björns
hefur staðið æ síðan. •
Það mun einnig hafa verið á
þessum árum, sem þeir Ragnar og
Þorvaldur fóru dálítið að flytja
inn grammófóna, sem þá voru
komnir til sögunnar. Alla tíð síðan
hefur Ragnar verið óseðjandi
„grammófónhít“. Þá strax fóru
kunningjarnir að safnast heim til
hans, þar sem hann bjó að Berg-
staðastræti 3 til að hlusta á verk
meistaranna af grammófón. Hann
eignaðist allra manna stærst plötu
safn og á krepputímanum, þegar
ríkisútvarpið fékk ekki innflutn-
ingsleyfi fyrir plötum, þótti sjálf-
sagt, að Ragnar hlypi undir bagga
og gerði hann þá mikið af því að
lána útvarpinu plötur sínar. Ein-
hvern tíma heyrði ég svo gaman-
sögu um það, að Ragnar hefði
nokkrum árum síðar viljað fá eina
plötu lánaða hjá útvarpinu. En
þá var honum svarað, að því mið-
ur væri það prinsipp hjá útvarpinu,
að lána aldrei út plötur. Veit ég
þó ekki hvort þetta er satt.
TTér í Reykjavík hafði verið starf
andi frá 1925, svokölluð
Hljómsveit Reykjavíkur. Þegar
kom að Alþingishátíðinni 1930 var
henni og fleiri tónlistarmönnum
falið að annast margháttaða há-
tíðatónleika. Til undirbúnings því
var fenginn hingað austurrískur
tónlistarmaður, dr. Franz Mixa, til
að æfa hljómsveitina.
Að hátíðinni Iokinni beittu
hljómlistarmenn sér fyrir því, að
stofna Tónlistarskólann og réðu
Mixa og tvo aðra útlendinga til
kennslu. En eftir eins árs starf,
komust menn að því að fjárhags-
grundvöll vantaði. Þá var eins og
oft áður leitað til Ragnars í
Smára um fjárframlag og varð það
í þetta skipti, sem var þó hvorki i
fyrsta né síðasta sinn til þess að
starfsemi skólans var tryggð um
skeið. Og árið 1-932 beitti Ragnar
og nokkrir fleiri menn sér fyrir
því að Tónlistarfélagið var stofnað
skólanum til stuðnings. Voru stofn
endurnir tólf, þessir menn: Ragnar
Jónsson, Ólafur Þorgrfmsson.
Haukur Gröndal, Hálfdán Eirfks-
son, Stefán Kristinsson, Helgi Lár-
usson, Kristján Sigurðsson, Sigurð
leikara. Þó lærði Ragnar á harmo-
nium austur á Eyrarbakka og hann
var meðal fyrstu nemendanna í
Tónlistarskólanum. Hann byrjaði
einu sinni á því að fá sér selló,
síðar fékk hann sér óbó, þegar það
hljóðfæri vantaði, en eftir að hafa
lært á það stutta stund, sagði
hann: — Hér er ég búinn að skaffa
óbóið, nú er að skaffa einhvern
til að leika á það. Sama sagan
endurtók sig svo með fagott.
Fyrsta utanlandsferðin um 1936
var mikill viðburður i lífi Ragnars.
Þá fór hann m.a. til Leipzig, Berlín
og Moskvu. Hann varði auðvitað
öllum stundum, sem hann gat á
tónleikum, fór meðal annars í
Bolshoi óg í Berlín lifði hann ó-
gleymanlega stund, hlýddi í hljóm-
leikasal á Furchtwangler leika 7.
sinfóníuna í sínu fulla og stórkost-
lega veldi.
Jslenzk tónlist hefur síðar orðið
mikið fyrirtæki og á bak við
allar þær framkvæmdir má finna
lífskraftinn frá Ragnari í Smára,
Sinfóníuhljómsveitin, Fílharmóníu-
kórinn, hið nýja glæsilega hús Tón-
Iistarskólans. Allt eru þetta fyrst
og fremst verk hans, þó enginn
megi skilja þetta svo að fleiri hafi
ekki lagt hönd á plóginn. I ára-
tugi barðist hann fyrir því að Tón-
listarhöll yrði reist í Reykjavík. Sú
höll sem nú hefur risið, Háskólabíó
er ekki verk hans, en feikilega hafði
hann rutt brautina, — að þessu
mikla og dýra húsi skyldi komið
upp án þess, að ein niðurrifs eða
gagnrýnisrödd heyrðist.
— Mér finnst að ég hafi haft
áhuga á listum frá því ég var smá
hnokki, sagði Ragnar einu sinni og
enn hefur hann sagt: — Listin er
eina leiðin til að lyfta manneskjun-
Framhald á bls. 13.