Vísir - 10.11.1964, Qupperneq 3

VlSIR . ÞriSJudagur 10. növember 1064.
3
Fyrir 26 árum gerðist ungur, íslenzkur jarðfræðinemi að-
stoðarmaður þýzks vísindaleiðangurs við sérstakar mælingar í
óbyggðum Iandsins, og ætiuðu visindamennimir að koma aftur
að 10—15 árum liðnum, vitja um mælipunkta sína og endur-
taka mæiingar. En sfðan kom stríðið og sá kvittur gaus upp, að
vfsindamennirnir hefðu verið njósnarar, sem ekki var, og gáfu
þeir út merka bók um leiðangurinn. Nú er jarðfræðingurinn frá
1938, Tómas Tryggvason, fyrir löngu orðinn iandskunnur vís-
indamaður og örlögin höguðu þvf þannig til, að f sumar, eða
eftir 26 ár, kom það í hans hlut að leiðbeina nýjum þýzkum
vísindaleiðangri á gömlu slóðimar, en af leiðangursmönnum
frá 1938 er nú aðeins elnn á lífi, auk Tómasar.
Og nú er spumingin frá 1938 endurtekin: ER LANDIÐ AÐ
GLIÐNA,
Sumarið 1938 starfaði hópur
þýzkra vísindamanna við jarð-
vísindalegar rannsóknir á Norð
urlandi. Tómas Tryggvason jarð
fræðingur, sem þá stundaði
nám, var túlkur leiðangurs'ins.
í sumar sem leið dvaldi þýzkur
vísindaleiðangur á sömu slóðum
og vann að þvf að rifja upp og
halda áfram rannsóknum þeim,
sem hafnar voru 1938, og starf-
aði Tómas einnig með honum.
Blaðið hefir snúið sér til
Tómasar og beðið hann um upp
fjallgarð, og liggur því yfir jarð
eldasvæðið á Mývatnsfjöllum
með öllum þess gjám og gos-
sprungum.
Umfangsmesti þáttur rann-
sóknanna voru landmælingar
(þríhyrningamælingar) milli
fastra punkta víðs vegar á rann-
sóknasvæðinu, og var svo vand-
lega frá mælipunktunum gengið,
að þeim var ætlað að geta stað-
ið óhaggaðir um áratuga ske'ið.
Aðrar mælingar voru jarðþyngd
armælingar og hæðarmælingar,
Dr. Schleusener og Tómas Tryggvason að jarðþyngdarmælingum við Eyjafjörð 1938. Þeir eru einu
metnnirnir úr þeim leiðangri, sem enn eru á lff, og tóku báðir þátt í leiðangrinum f sumar.
Er landið að gliðna?
lýsingar um rannsóknir þessar.
— Hver er tilgangur þessara
rannsókna, og í hverju voru þær
fólgnar?
— Fyrir nokkrum áratugum
kom svissneski jarðvísindamað-
urinn Alfreð Wegener fram með
þá kenningu, að jarðskurnin
væri á stöðugri hreyfingu, og
að meginlöndin, sem eru úr
léttara efni en botn úthafanna,
flytu á undirlagi sínu og væru
á reki líkt og ísjakar á vatni.
Kenning þessi vakti á sínum
tíma mjög miklar umræður, og
jafnframt vaknaði sú spuming,
hvort ekki væri unnt að sanna
hana eða afsanna með mæling-
um.
Það hefir lengi verið kunn-
ugt, að opnar jarðsprungur eru
algengar hér á landi, og sprungu
gos tið. Tilgangur þýzka vísinda
ieiðangursins 1938 var að kanna
hræringar jarðskurnarinnar með
nákvæmum mælingum, sem sið-
ar skyldu endurteknar með
nokkurra ára millib'ili.
Til mælinganna var valið belt
ið, sem nær frá fjöllunum vest-
an Eyjarfjarðar austur á Dimma
og voru þeir mælipunktar einnig
merktir og staðsettir af mikilli
nákvæmni.
— Hvaða vísindamenn tóku
þátt í leiðangrinum 1938?
— Þýzku leiðangursmennirnir
voru sex að tölu. F. Bernauer,
prófessor I iarðfræði við Tekn-
iska Háskólann í Berlín mun
fyrstur manr.a hafa átt uppá-
stunguna að þessum mælingum.
Hann var jarðfræðingur leiðang
ursins og skrifaði langa ritgerð
um jarðhræringar á íslandi í þá
bók, sem le'iðangurinn gaf út.
Mestur þunginn og ábyrgðin af
leiðangrinum mæddi á leiðang-
ursstjóranum, O. Niemczyk, pró
fessor í námumælingum og berg
skaðafræðum (Markscheidewe-
sen und Bergschadenkunde) við
Tækniháskólann I Berlín. Hann
og aðstoðarmaður hans, dr. E.
Emschermann, önnuðust allar
landmælingarnar. Jarðþyngdar-
mælingarnar önnuðust þeir próf.
E. Anscl í Freiburg, og dr. A
Schleusener í Hannover Þá
var og sonur próf. Ansels með
til aðstoðar við föður sinn.
— En leiðangurinn, sem kom
í sumar. Er það í fyrsta skipti,
sem mælingarnar eru endurtekn
ar, og hve margir leiðangurs-
manna eru þeir sömu og 1938?
— Upphaflega mun ætlunin
hafa verið sú, að endurtaka mæl
ingarnar á 10—15 ára fresti,
jafnframt því að stækka hið
uppmælda svæð'i eða þá að
fjölga hinum uppmældu beltum.
Síðari heimsstyrjöldin kollvarp
aði öllum áætlunum um áfram-
hald, að því undanskildu, að
1943 var gefin út í Þýzkalandi
bók um leiðangurinn (Spalten
auf Island).
Að styrjöldinni lokinni var
fjárhagur Þjóðverja lengi vel
svo bágborinn, að erfitt var um
styrki til rannsókna sem þess-
ara Skömmu eftir 1950 leitaði
Niemczyk fyrir sér um fjárvéit-
ingu til þess að geta endurtekið
mælingarnar á Islandi, en varð
frá að hverfa.
Á seinustu árum hafa rann-
sóknir sem þessar fengið Vind
í seglin á nýjan leik. Niðurstöð-
ur af rannsóknum á botni At-
lantshafsins sem fram hafa farið
á vegum Lamont Geological
Observatory í Bandaríkjunum
(B. Heezen), benda til þess, að
neðansjávarhryggur'inn, sem
liggur eft'ir Atlantshafi endi-
löngu, sé sprungukerfi með
tíðum gosum neðansjávar.
ísland liggur á þessum hrygg,
á skurðpunkti hans og annars
neðansjávarhryggjar, sem ligg-
ur frá Grænlandi yfir ísland og
Færeyja til Skotlands. Má
gera ráð fyrir því, að hvergi
muni vera auðveldara að rann-
saka hræringar og aðrar nátt-
úrur þessara hryggja en ein-
mitt hér. Og nú kom I góðar
þarfir, að búið var að leggja
grundvöllinn að slíkum rann-
sóknum með mælingunum 1938.
Dr. Schleusener er auk mín
eini þátttakandinn úr fyrri leið-
angrinum, sem enn er á lífi.
Hann kom í sumar og stjórnaði
jarðþyngdarmælingum, en land-
mælingarnar eru í höndum próf
K. Gerke við Tækniháskólar.n f
Braunschweig.
Sumarið fór að mestu leyti i
það að léita uppi og hressa upp
á mælipunktana frá 1938, en
næsta sumar er gert ráð fyrir
að mælingunum verði lokið.
— Er ekki aðstaða til svona
rannsókna betri nú en fyrir 26
árum?
— Jú, það er hún óneitan-
lega. Nú var hægt að komast á
jeppum langle'iðina þangað, sem
áður varð að fara á hestum eða
jafnvel fótgangandi. Þetta kem-
ur sér einkum vel við landmæl-
ingarnar, því að nú tíðkast að
nota fjarlægðarmæla (telluro-
meter),. sem eru miklu þyngri
í vöfum en þríhyringamælarnir
(theodalit), sem notaðir voru
1938.
Og að lokum: — Hvað Virð-
ast þessar mælingar fyrir 26
árum og aftur í sumar gefa til
kynna? Er landið að gliðna, þ.
e. a. s. eru sprungurnar að
breikka?
— 1 sumar var að vísu byrjað
að mæla þetta upp aftur, en nið-
urstöður liggja ekki fyrir ennþá.
— En v'irtist þér vera um
nokkum sjónarmun að ræða?
— Ekki síðan 1938. Á hinn
bóginn sá ég jarðsprungu, sem
lá 1 gegnum tvö hraun, og það
var sjónarmunur á því hve hún
var breiðari í eldra hrauninu en
því yngra.
Prófessor Niemczky Ieiðangursstjóri 1938.
Leiðangursmaður að þríhyrningamælingum við mælipunkt á fjall-
inu Eilífi.
u.