Vísir - 10.09.1965, Blaðsíða 6

6
VlSIR. Föstudagur 10. september 1965.
MINNINGARORÐ UM GÍSLA
j. JOHNSEN STÓRKAUPMANN
Tjegar maður kemur til Vest-
mannaeyja í fyrsta sinn
uppgötvar maður að þar varð-
veitast enn nokkur ummerki
gömlu dönsku verzlunarinnar.
sem hafði um aldaraðir einok-
unarvald yfir verzlun, atvinnu
og öllu daglegu lífi manna í
Eyjum.
Hin ummerkin eru samt
miklu meiri og setja svip á
bæinn, sem vitna um uppreisn-
ina gegn danska kaupmanna-
valdinu og þá stórfelldu við-
reisn og framfarahug sem
brauzt fram í því uppgjöri.
Fremstur í þeirri baráttusveit
stóð án alls efa Gísli J. John-
sen. Nú eru að vísu liðin 35 ár
síðan hann varð að hverfa frá
Vestmannaeyjum, en hin
miklu athafnaár hans skilja
eftir mark sitt. Þau sjást enn
í ótal húsum og fyrirtækjum,
sem hann kom á fót. Og jafn-
vel þótt þessi mannvirki kunni
með tíð og tíma að verða að
víkja fyrir öðrum húsum sem
svara til síns tíma, mun verka
Gísla halda áfram að gæta í
Eyjum um ókomna tíð. Það er
hans andi fyrst og fremst sem
enn ríkir þar í framkvæmda-
krafti Eyjamanna.
ísli var kornungur maður,
þegar hann brauzt fram til
forustu og afleiðingin er að í
Eyjum hefur legið í landi miklu
sterkar en i öðrum byggðar-
lögum sú löngun ungra manna
að sanna sem fyrst manndóm
sinn og athafnakraft og hefja
á unga aldri þátttöku í atvinnu-
lífinu. Þar hefur farið saman
viljinn að fylgja fordæmi þessa
brautryðjanda og sú virðing
sem menn hafa þar fyrir fram-
taki og starfsorku.
Áhrifa af lífsstarfi Gísla gætir
þó langt fyrir utan þetta byggð-
arlag hans. Hann er einn allra
sterkasti persónuleikinn í þeim
hópi framfaramanna, sem stund
um hafa verið kallaðir alda-
mótamenn og lifað hefur hann
lengst þeirra allra, vegna þess
hve hann var ungur þegar hann
hóf starf sitt. Er varla hægt að
finna nokkum mann sem var
betra dæmi um það, hvemig
hinn innilokaði framkvæmda-
kraftur íslenzku þjóðarinnar
brauzt fram. Hann hafði margt
til að bera sem gerði honum
kleift að taka að sér þetta
hlutverk, djörfung, ráðdeild,
reglusemi og dómgreind, auk
fyrirmannlegrar framkomu, svo
að hann sómdi sér vel jafnvel
meðal erlendra höfðingja. Og
sérstaklega að hann hafði aug-
un jafnan opin fyrir nýjungun-
um og varð þannig fvrstur allra
íslendinga til að innleiða margs
konar framfarir sem sfðan ollu
straumhvörfum í atvinnulifi
þjóðarinnar.
Sögu hans er vert að rifja
upp nú við fráfall hans, sögu
eins mesta athafnamannsins
sem þessi þjóð hefur alið. í
þvf efni styðst ég hér bæði við
hans eigin ummæli og það sem
almannarómurinn, og þeir sem
þekktu hann bezt hafa sagt
mér.
— T>að sem mest einkennir
mig, er það hvað ég
hefi verið heppinn, sagði Gísli
einu sinni við mig. Og síðan
rifjaði hann upp sögu af sjálf-
um sér frá því hann var dreng-
ur. Hann hafði þá einhvem tíma
farið um borð í útlent skip og
skipverjar gefið honum spegil-
fagran krónupening. Svo ætlaði
hann að fara út í bátinn en
missteig sig og féll í sjóinn
milli borða. Einhvern veginn
náðist hann samt upp aftur
meðvitundarlaus, nær dauða en
lifi. — Og þegar þeir höfðu
loksins komið mér til lífsins
aftur, þá tóku þeir eftir því
að hvað sem á hafði gengið, þá
hafði ég ekki sleppt krónupen-
ingnum úr lófa mér, heldur
kreppt hnefann utan um hann.
Þegar ég varð þess vísari, þá
hugsaði ég að mikið hefði ég
verið heppinn að missa ekki
krónupeninginn. Síðan hef ég
alltaf verið heppinn.
Einn var sá hæfileiki, sem
Gisli hafði snemma umfram
aðra menn a.m.k. í Eyjum og
varð honum síðan til mikillar
hjálpar þegar hann þurfti að
koma málum fram og fá við-
skiptasambönd erlendis. Það
var tungumálakunnátta. Hann
þakkaði þetta m. a. því, að
bam að aldri kynntist hann og
hafði mikil samskipti við út-
lendinga sem gistu hjá föður
hans.
Jóhann Jörgen Johnsen faðir
hans hafði fyrir stóru heimili að
sjá og bjargræðis var leitað
víða. Hann stundaði útveg og
fuglatekjan í úteyjum var stór
liður í öflun matfanga. Þar við
bættist svo veitingareksturinn.
Hann hóf hann í gömlu íbúðar-
húsi Frydendal, en svo byggði
hann nýtt hús, nýju Frydendal,
þá var Gísli fimm ára. Húsið
kostaði þá 8 þúsund krónur,
sem var stór peningur í þá
daga. Það var eina veitinga og
gistihúsið í Eyjum. En það kom
fyrir að húsnæðið var stundum
ekki nóg og minntist Gísli þess,
að þá hefði oft fyrir komið að
hann varð að ganga úr rúmi
fyrir frönskum skipbrotsmönn-
um af skútum sem stundum
gistu svo vikum skipti í húsinu.
J>á skeði hið mikla fjölskyldu-
áfall, faðirinn og fyrir-
vinnan féll frá og barnahópur-
inn var stór. Gísli var þá að-
eins 12 ára, en ejztur ■ systkin-
anna og hafði slíka ábyrgðar-
tilfinningu að nú áleit hann það
skyldu sína að gerast fyrir-
vinna heimilisins. Að sjálf-
sögðu hneigðist áhugi hans að
sjónum. Hann var 16 ára, þeg-
ar hann fór f fyrsta sinn utan-
lands sem háseti á togara. Ekki
líkaði honum vel togaravistin,
en því meira fannst honum
koma til allra nýjunganna sem
fyrir augun bar erlendis og
fékk þar að auki tækifæri til
að æfa sig betur í útlendum
tungumálum. Skömmu eftir að
hann kom heim úr þessum túr
hóf þann sína fyrstu þátttöku
í útgerð.
Gísli sagði mér hvernig það
atvikaðist: — Ég hafði aurað
mér saman dálítilli upphæð
gegnum það að ég var umboðs-
maður fyrir lífsábyrgðarfélagið
Star. Það varð nægilegt til að
kaupa sjöunda part úr vertíðar-
skipi, það kostaði 120 krónur
Aðalaeigandinn og formaðurinn
á skipinu sem hét Björg var
Jón Ingimundarson. Svo ábat-
aðist ég töluvert á þessu og
fór að láta byggja mitt eigið
skip. Það var sexæringur, hét
Nýja öldin til að heilsa 20. öld-
inni sem var að ganga í garð.
Það byggði ég einn og gerði út.
Þótti það víst með ódæmum,
í Vestmannaeyjum þá, að svo
ungur maður hefði miklu eldri
formann í þjónustu sinni. For-
maðurinn hét Bjöm Finnboga-
son mesti dugnaðarmaður á
alla lund, fiskinn og heppinn.
Um þetta leyti voru að hefj-
ast í Vestmannaeyjum nýjar
veiðiaðferðir, það voru línu-
veiðar, sem hófust um 1897,
áður var notað færi og þá
stundum ber öngullinn og tók
Gísli þá upp þá nýjung að fara
að veiða síld til að hafa í beitu.
/~kg svo er komið að hinum
mikiu þáttaskilum í lífi
hans. Samhliða þessari byrjun-
arútgerð hóf hann að verzla.
Hafði faðir hans haft verzlun-
arlevfi sem hann notaði til inn-
kaupa fyrir gistihúsrekstur
sinn en nú stofnaði Gísli sína
eigin verzlun, hann var þá eitt-
hvað um 18 ára gamall og varð
því að reka verzlunina á nafni
móður sinnar fyrst í stað þar
sem hann var ekki lögráða.
Áður höfðu þrjár verzlanir
verið í Eyjum, en tvær höfðu
verið lagðar niður og sú eina
sem eftir var, Brydes-verzlun
lagði undir sig hús og lóðir
hinna og var komin í algera
einokunaraðstöðu.
Það var árið 1901, sem Gísli
sótti um að fá lóð einnar verzl-
unarinnar, er hafði verið kölluð
Godthaab. Allar lóðir f Eyjum
voru konungseign, en umsóknin
var m. a. á því byggð að Bryd-
es-verzlun hefði ekkert að gera
með lóð þessa, nema til þess
að bægja öðrum frá og viðhalda
einokuninni.
Umsóknin kom fyrst fyrir
Júlíus Havsteen amtmann, en
hann og Bryde voru miklir vin-
ir. Úrskurðaði amtmaður, að
Gísli fengi ekki Ióðina. Þeim úr
skurði var áfrýjað til Magnúsar
Stephensen landshöfðingja sem
veitti honum lóðina. í þessu
máli fékk Gísli Johnsen m. a.
góðan stuðning Jóns Magnússon
ar landshöfðingjaritara og síðar
ráðherra.
'y7'iðbrögð Brydes-verzlunar
voru sérkennileg og sýna
að fyrirætlunin var að drepa
þetta verzlunarbrölt Gísla í fæð
ingunni. Við eignaskiptin skyldi
Gísli kaupa byggingar og stakk
stæði á lóðinni eftir samkomu-
lagi og ella eftir matsverði. En
það kom aldrei til þess að nein
ir samningar væru reyndir, því
að strax og Bryde fékk að vita
um úrskurðinn lét hann rifa öll
hús á lóðinni og taka upp hvern
stein af stakkstæðinu. Fengu
karlarnir mikla atvinnu við
þetta niðurrif. En Gísli lét ekki
bugast, hann var ekki lengi að
sækja grjót í nýtt stakkstæði.
Eitt lítið íbúðarhús sem God-
haabs-faktorar höfðu búið í stóð
eftir á lóðinni og tveimur árum
seinna fékk Gísli svo timbur-
farm frá Svíþjóð og byggði nýtt
og stórt verzlunarhús 24 álna
langt í staðinn.
Verzlunin gekk ákaflega vel.
Margir voru orðnir þreyttir á
einokunarverzlun Bryda og fögn
uðu starfsemi Gísla. Um þetta
skrifaði Þorsteinn Jónsson lækn
ir í Eyjum í tímaritsgrein „Það
er gleðiefni, að hér er að rísa
upp ný innlend verzlun, sem
þégar hefur vaxið talsverður
þróttur og bætt verðlag á ýms
um varningi að verulegum mun.
Hyggnir menn óska því þessari
verzlun velfarnaðar". En til eru
líka varðveittar nokkrar bréfa-
skriftir sem þá áttu sér stað
milli faktors Bryde-verzlunar og
skrifstofunnar i Kaupm.höfn.
Faktorinn skrifar Bryda, að ef
svo haldi áfram með þennan
„konkurrans" þá líði ekki á
löngu þar til Gísli verði búinn
að yfirtaka alla verzlun í Eyj-
um. Þessu svaraði Bryde svo,
að enginn ástæða væri til að
óttast Gísla, hann væri bæði
„illa upp alinn og ókurteis" og
slíkur maður gæti ekki rekið
verzlun.
J>að yrði langur lista að rekja
allar hinar miklu og víð-
tæku framkvæmdir hans. Árið
1904 fékk hann sér fyrsta vél-
bátinn og var þannig í hópi
fyrstu vélbátaeigenda á íslandi,
en um líkt leyti og kannski
nokkru fyrr lét Isfirðingur einn
setja mótor í bát sinn og nokkru
síðar fékk Seyðfirzkur útgerðar
maður tvo vélbáta. Þessi fyrsti
vélbátur Gísla hét Eros, hann
reyndist sæmilega ,en var þó
í minna lagi. Hann var upphaf
hinnar miklu vélbátaaldar í
Vestmannaeyjum en upp úr því
hófst einnig hin mikla útgerð og
verzlun Gísla með bátavélar.
Hann varð skömmu síðar um-
boðsmaður Dan-mótorverksmiðj
anna, því fylgdi að hann beitti
sér fyrir stofnun fyrsta vélaverk
stæðisins.
Fyrirtæki hans hélt áfram að
vaxa og eflast og leið ekki á
löngu þar til Gísli var sem ó-
krýndur konungur Eyjamanna.
Hann beitti sér þá fyrir þvi að
útvega frvstivélar og koma upp
fyrsta vélfrystihúsinu sem
byggt var á landinu og var
brautryðjandi í því að koma upp
ifskimjölsverksmiðju og fá lýsis
skilvindur. Mótorbátarnir stækk
uðu og vélbátafloti Gisla sem
annarra Vestmannaeyinga jókst.
Hann varð einnig fyrstur til að
innleiða dragnótaveiði hér á
landi, hafði kynnst þeirri að-
ferð í Danmörku.
Brátt var svo komið f Eyjum
að engum ráðum þótti vel ráð
ið nema Gisli ætti þátt í þeim.
Hann átti merkan þátt í vita-
byggingum, lét gera fvrstu haf-
skipabryggjuna, átti þátt £ á-
samt öðrum að Vestmannaeyj-
ar keyptu Þór gamla, fyrsta
varðskip íslendinga, þá beitti
hann sér fyrir því að sími var
lagður út til Eyja, sumir höfðu
vantrú á að það væri hægt, og
lét fyrstu talstöðvamar i ís-
lenzka fiskibáta. Sjálfur starf-
aði hann um langt árabil sem að
stoðarmaður læknis við upp-
skurði og reisti síðan að mestu
fyrir eigin fé 40 rúma sjúkrahús
úr steini sem hann gaf bæjar
félaginu. Hann átti og jafnan
sæti í sýslunefnd og síðar bæj-
arstjóm Vestmannaevja.
Þó Gísli Johnsen væri þann
ig höfðingi Eyjanna, þá gætti
lítt þeirrar öfundar almennings
sem fylgir auði og völdum.
Gísli var jafnan vinsæll og vel
látinn meðal almennings og
hann hafði orð á sér fyrir greiða
semi. Hann hjálpaði mörgum
efnilegum sjómönnum til að fá
báta og var það mál manna, að
þau skipti enduðu að jafnaði
með því að viðsemjendumir
eignuðust sjálfir bátana.
T>að er því óhætt að segja að
það kom eins og reiðarslag
yfir Vestmannaeyinga, þegar
viðskiptabanki Gisla lokaði fyrir
greiðslur til fyrirtækja hans ár-
ið 1930. Árið áður hafði verið
mjög erfitt, og m.a. höfðu svo
miklir óþurrkar verið að nær
ómögulegt var að þurrka fisk-
inn. En í stað þess að styrkja
þennan máttarstólpa byggðar-
lagsins var vegið að honum 1
þessum erfiðleikum. Þetta er
eitt dæmið af mörgum sem
gerzt hafa með okkar þjóð um
misnotkun bankavaldsins í póli
tískum og annarlegum tilgangi
þar sem því var beitt til að rífa
niður atvinnulíf bvggðarinnar.
Voru fyrirtækin tekin til gjald
þrotameðferðar en síðan opin-
beraðist hver leikur hafði þama
verið framinn, þegar eignimar
reyndust meira að segja á þess
um erfiðleikatímum meiri en
skuldimar.
En með þessu hafðist það, að
Gísli var hrakinn frá lífsstarfi
sínu i Vestmannaeyjum. Hann
venti þá sfnu kvæði í kross,
fluttist til Reykjavíkur og gerð
ist umsvifamikill og stórefnað-
ur kaupsýsluamður. Hann hóf
margskonar innflutning, en aðal
viðskipti hans voru f bátum og
bátavélum, en einnig hafði hann
mikinn áhuga á rafvirkjunum og
útvegaði bæjarfélögum fjár-
magn til þeirra. A árunum fram
að síðari henmsstyrjöldinni var
hann mesti mótorinnflytjandi
með June Munktell bátamótor
ana vinsælu frá Jönköbing f Sví
þjóð, sem hann mun hafa verið
meðeigandi í. Hann var í hópi
þeirra innflytjenda sem menn
báru hvað mest traust til enda
lagði hann heiður sinn í örugga
og góða viðgerðarþjónustu. Fyr
irtæki sínu hélt hann svo áfram