Dagur - 20.12.1997, Blaðsíða 7

LAUGARDAGUR 20. DESEMBER 1997 - 7
Dj^ur
RITS TJÓRNARSPJALL
Getur verið að ein af ástæðunum
(yrir árangursleysi byggðastefnu
sé að menn hafi hugsað of mikið
um þénustu, í stað þjónustu?
Menn hafa haldið að með því
að byggja upp og tryggja atvinnu
- mikla yfírvannu - væri hægt að
stöðva fólksflutningana á suð-
vesturhornið. Síðan þyrfti
kannski að bæta við opinberri
þjónustu, og þá sem atvánnu-
starfsemi númer eitt, og raun-
veruleg þjónusta númer tvö.
Þetta hefur brugðist, með til-
heyrandi fólksflótta suður.
Alltof fá
Við erum örþjóð í stóru landi.
Alltof fá til að hér fái blómstrað
fjölbreytt mannlíf í líkingu við
það sem gerist hjá stórþjóðum.
Imyndum okkur að vegna
loftslagsbreytinga yrðum við að
flytja öll til annarrar jafn stórrar
eyju, með sömu landkosti, fiski-
mið og orku. Þetta væri annað
Island, en óbyggt. Við hefðum
með okkur öll atvinnutæki, hús
og fasteignir.
Er líklegt að við myndum
dreifa okkur eins um Iandið og
nú er?
Myndu margir lyjósa að búa
fjarri alfaraleið? Nokkur hundr-
uð saman í þorpi, með eitt burð-
ugt eða óburðugt fyrirtæki, eina
verslun, lélega myndbandaleigu,
engan veitingastað? Myndu
menn vilja stofna til svona
byggða, vitandi að engin hagræn
rök væru þar á bakvið, enginn at-
vinnulegur ávinningur, en dýrt
að veita þar þjónustu? Það er
ótrúlegt.
Hugsanleg ræða á strönd á
þessu nýja Islandi hljómaði
svona:
Við erum fá. Auðugt, fjöl-
breytt og fjörugt mannlíf byggist
á nálægð. Listamenn þurfa ná-
lægð sín í milli til að þroskast.
Fræðimenn líka, fyrirtæki þurfa
þjónustu og milli þeirra verður
að vera samkeppni; samanburð-
ur er nauðsynlegur fyrir alla,
greiðar upplýsingar. Við höfum
ekki efni á öllu því sem stórþjóð-
ir geta veitt sér, við verðum að
gæta ítrustu hagkvæmni til að
Iifa við nútímaleg gæði.
Inntakið væri þetta: Við ætlum
okkur að vera ríkt samfélag og
halda ótrauð til móts við verk-
tækni og þekkingu sem einkenn-
ir framtíðina: upplýsinga- og
þjónustusamfélagið. Og hvað er
þar mikilvægast? Mannauður-
inn. Til að hann geti eflst eins og
gerist hjá ríku þjóðunum þurfum
við öfluga borg. 260 þúsund
manna byggð er þorp - á heims-
mælikvarða. Smáþorp.
Við þessa ræðu kæmu upp
raddir sem segðu: við skulum
ekki endurtaka mistökin frá
gamla Islandi. Landið verður að
vera allt í byggð. Við viljum ekki
borgríki í þessu smáríki.
Um leið og þessi sjónarmið
virtust ná yfirhöndinni færu
nokkrar þúsundir manna að
pakka niður aftur og vildu kom-
ast strax burt, beint til Köben,
London, New York. Þetta væri
unga fólkið, best menntaða og
kannski framsæknasta fólkið.
Við sæjum þá, eins og nú, að
örsmár vísir að borg eins og
Reykjavík er síðasta vígið til að
halda ákveðnu fólki í landinu.
Nýjaísland
Meginþorri Islendinga stæði
hins vegar á þessari nýju strönd
og reyndi að gera upp við sig
hvar hann vildi búa. Öllu heldur
hvernig. Og fólk færi í gegnum
krossapróf í huganum. Svona
krossapróf glímir fólk við hvar-
vetna á landinu þessi misserin,
eins og þessir ímynduðu Islend-
ingar á nýju eyjunni sinni. Og
hvað er á þessu prófi?
Ja, hvað er ekki?
Frumþörfum hins ríka nútíma
Islendings hefur verið svalað:
hann hefur atvinnu, húsaskjól,
útvarp, sjónvarp, heilsugæslu,
jafnvel í flestum tilvikum skóla.
Fólk gengur út frá þessum
grunnatriðum, næstum því sama
hvar það býr.
Svo spurningarnar varða ekki
grunnþarfír heldur lífsstíl. Þetta
eru spurningarnar sem hinn ný-
ríki nútíma íslendingur spyr
sjálfan sig þegar hann ákveður
hvernig hann vilji búa:
* Viltu búa þar sem hægt er að
kaupa ferskt grænmeti?
* Viltu búa þar sem er hægt að
fara út að borða?
* Viltu búa þar sem hægt er að
velja um þrenna eða ferna tón-
leika á einni helgi - jafnvel þótt
maður fari aldrei?
* Viltu búa þar sem hægt er að fá
filmu framkallaða á ldukku-
stund?
* Viltu búa þar sem hægt er að
velja um fimm skyndibitastaði í
innan við 10 mínúta fjarlægð?
* Viltu búa þar sem boðið er upp
á málfundi um þjóðþrifamál?
* Viltu búa þar sem fæst lífrænt
ræktað grænmeti?
* Viltu búa þar sem fæst ófrosið
kjöt í búðinni?
* Viltu búa þar sem fæst kjóll á
konuna þína eða spariskyrta á
manninn þinn?
* Viltu búa þar sem hægt er að
kaupa blöð, bækur og græjur
sem varða helsta áhugamál
þitt?
* Viltu búa þar sem hægt er að
kaupa nýjan hljómdisk síðdegis
um helgi?
* Viltu búa þar sem hægt er að
velja um kaffihús, krá eða bar á
föstudagskvöldi og fara aftur út
kvöldið eftir án þess að fínnast
þú vera að endurtaka þig?
* Viltu búa þar sem hægt er að
kaupa einhvern annan ost en
skólaost?
* Viltu búa þar sem hægt er að
láta sér detta í hug að drekka
rauðvín um kvöldið og kaupa
það án þess að grípa til sér-
stakra ráðstafana?
* Viltu búa þar sem kennd er
nýjasta tækni í Iíkamsrækt?
* Viltu búa þar sem ekki tekur
jafn langan tíma að komast í
helgarferð til London eins og
ferðin sjálf tekur?
Þetta eru einmitt spurningarn-
ar sem fólk spyr sig þegar það vel-
ur sér stað sem hæfír þeim lífsstíl
sem það telur eftirsóknarverðan.
Ekkert eitt þessara atriða
skiptir sköpum. En þegar þessi
og hundruð annarra sambæri-
legra raðast saman í kröfur og
þrár, þá höfum við flótta úr dreif-
býli í þéttbýli.
Allt tengist þetta því sem við
skrifuðum um í Degi fyrir
nokkru: það búa tvær neyslu-
þjóðir í þessu landi. Ein í þétt-
býli, hin í dreifbýli. Og megin-
þungi í neyslu- og eyðslumynstri
nútíma íslendinga liggur í átt til
þeirra „gæða“ sem spurt var um
að ofan. Sífellt fleiri kjósa að
kaupa tilbúinn mat, eyða æ
stærri hluta tekna í afjireyingu
og þjónustu, ferðalög, skemmt-
anir, græjur og smáhluti. Dreif-
býlið er afskipt. Ekki vegna þess
að það hefur ekki þénustuna. Við
sjáum að tekjur eru oft hærri en
fyrir sunnan. Heldur vegna þess
að það hefur ekki þjónustuna.
Möguleikana til að eyða tekjun-
um.
Þeir sem svóruðu spurningum
hér áðan neitandi eiga að búa í
afdal. Flestir Islendingar svara
meirihluta spurninganna með jái
- og fela sig markaðnum á vald,
ekki pólitískri byggðastefnu.
Hvert er svaxið?
Stutta svarið er: fólksflutning-
arnir sem hafa staðið undanfarin
misseri munu halda áfram og
ekkert fær stöðvað þá, til
skamms tíma.
Lengra svar er: Gagnþróun er
hafin, þó í litlu sé. Ákveðin teg-
und af fólki snýr frá borgarmiðj-
unni. Vel menntað, upplýst,
hæft, oft Ijölskyldufólk.
Það mun óska þess að búa í
hæfilegu þéttbýli með rauðvíni,
ostum og hárgreiðslu, en njóta
öryggis, þæginda og friðsældar
smábyggðar. Og geta skroppið -
þá sjaldan að hugurinn girnist -
til borgarinnar, eða útlanda.
Þessi lífsgæði verða mjög eftir-
sóknarverð í framtíðinni: kostir
fámennis og fjölmennis samtím-
is.
Fyrirtæki og sveitarfélög bera á
því sameiginlega ábyrgð að boðið
verði upp á þennan lífsstíl á
landsbyggðinni. Þar sem það er
hægt. Sem er ekki alls staðar,
þar sem nú er byggð. Það gera
fyrirtæki með því að skipuleggja,
blanda og haga starfsemi sinni
svo að þau tengist og bjóði upp á
faglega og félagslega fjölbreytni.
Og jafnvel ákveðinn jöfnuð Iíka,
því fámenni þolir illa fátækt við
hlið uppgripa.
Fyrirtæki sem fylgir fjölskyldu-
vænni stefnu verður æskilegur
vinnuveitandi. Líka fyrirtæki
sem verndar fólkið sitt en sendir
það ekki heim, leyfir því að læra
og bæta sig. Og getur byggt
hvata inn í starfið.
Fyrirtækin verða líka að ná
höndum saman með sveitar-
stjórnum. Líf og lífstíll er mjög
skilyrt opinberum ákvörðunum.
Bær sem kýs að vera illa þefjandi
getur ekki verið menningarbær.
Að sama skapi er frábært fyrir
fjöskyldufólk að búa þar sem er
stutt í útivist, skólar eru góðir og
heilbrigður andi ræktaður mark-
visst í félagsstarfí.
Bæir geta hreinlega markaðs-
sett sig sem fjölskyldupólitíska
bæi. Það kallar á félagslega
meðvitund. Og fyrirtældn verða
að vera ábyrg fyrir fólkinu: hvers
vegna ætti fólk að veðja á sjávar-
pláss þar sem ókunn öfl lát
greipar sópa um auðlindina og
eru farin um leið og verðbréfa-
þingið opnar?
Hvorki ríkið, sveitarstjórnir né
atvinnufyritæki hafa skilið að
fólk lifir ekki hólfuðu Iífi. Fram-
tíð byggðakjarna, sem nú tíðkast
mjög að ræða um, byggist á því
að menn skilji og skilgreini styrk
og möguleika, og ákveði að koma
til móts við væntingar og þrár
fólks.
Með tæknibreytingum og þró-
un atvinnuhátta erum við í raun
að byggja nýtt Island. Þær
ákvarðanir sem fólk tekur um
búsetu grundvallast ekki á stað,
heldur tilveru. Og sú tilvera er
manngerð.