Dagur - 23.01.1999, Blaðsíða 4

20 — LAUGARDAGUll 2 3. ) ANÚ AR 1999
DS“r
PETUR
GAUTUR
eftir Henrik Ihsen
Sýningar:
lau. 23. jan. kl. 20
- örfá sæti laus
fös. 29. jan. kl. 20
lau. 30. jan. kl. 20
Glefsur úr
leikdómum:
„Hið vandasama aðal-
hlutverk leikur Jakob Þór
og ferst það vel úr hendi.
Framsögn hans er til fyrir-
myndar og leikurinn af-
burðagóður."
„Leikur, búningar, tónlist,
leikmynd og lýsing
mynda mjög sannfærandi
heild þar sem textinn er
gerður að lifandi afli sem
hrífur áhorfandann með
* //
ser.
Sveinn Haraldsson MBL
„Uppsetning Leikfélags
Akureyrar á Pétri Gaut
hlýtur að teljast leiklist-
arunnendum á Akureyri
og í nærsveitum kær-
komið tækifæri til þess
að njóta einnar af perlum
leikbókmenntanna. Þeir
ættu ekki að láta það
fram hjá sér fara."
Haukur Ágústsson Degi
„Sveinn Einarsson leik-
stjóri hefur skilað hreint
frábæru verki. Svona á
leikhús að vera og það er
einfaldlega fullkomin
synd að láta þessa sýn-
ingu fram hjá sér fara."
Þórgnýr Dýrfjörð RÚVAK
„Leiftrandi skemmtileg
sýning þar sem ævintýrið
er höndlað í eftirminni-
legum atriðum. Ógleym-
anlegt."
Auður Eydal DV
TEATER
GD
DANS
I NORDEN
LEIKFÉLAG
AKUREYRAR
SÍMI 462 -1400
MENNINGARLÍFIÐ í LANDINU
Elías Snæland
Jonsson
ritstjóri r
bóka i
HILLAN
Döpur saga
Olga og Hans Rottberger með dóttur sína Önnu; þeim var vísað úr landi
ásamt tveimur ungbörnum.
Hver var afstaða íslenskra stjórn-
valda til gyðinga sem flúðu und-
an ógnarstjórn nasista á milli
heimsstyrjaldanna? Var þeim
kerfisbundið neitað um landvist-
arleyfi á Islandi vegna þess að ís-
lenskir ráðherrar vildu haida
kynstofninum „hreinum"? Þessar
spurningar hafa vaknað á ný
vegna upplýsinga úr dönskum
skjölum.
Umræður um afstöðu ís-
lenskra stjórnvalda til gyðinga
sem flúðu nasismann eru hins
vegar ekki nýjar af nálinni. Síð-
ustu áratugina hafa komið út
nokkrar bækur þar sem fjailað
hefur verið um þessa atburði.
Helstu staðreyndir eru því að
miklu leyti aðgengilegar.
Brugðust
Þór Whitehead, sagnfræðingur,
hefur vikið að þessu máli í að
minnsta kosti tveimur bóka
sinna, auk þess sem hann skrif-
aði um þau blaðagreinar fyrr á
árum. Þessar bækur eru „Ófriður
í aðsigi" (1980) og „Stríð fyrir
ströndum" (1985).
í fyrri bókinni segir:
„Mjög skipti í tvö horn um af-
stöðu íslenskra stjórnvalda tii
Þjóðveija, sem hingað viidu flytja.
Innfiutningur þýskra Gyðinga
var takmarkaður, en ekki er vitað
til, að Þjóðvetjar af „germönsku
kyni“ hafi verið neitað um iand-
vist. Ríkisstjórnin markaði
ákveðna stefnu í þessu máli vet-
urinn 1938, en þá höfðu þýskir
nasistar hrakið fjölda Gyðinga úr
landi, og margir fleiri biðu þess
að hverfa á braut.“ (Bls. 85).
Stefnumótun ríkisstjórnarinn-
ar kom til vegna beiðni um að
þýskum gyðingahjónum yrði veitt
dvalarleyfi á Islandi til eins árs:
„Ríkisstjórnin gaf hjónunum
algert afsvar, þar eð hún væri
„principielt mótfallin (að) veita
þýskum Gyðingum dvalarleyfi (á)
Islandi." Einnig var félagi einu í
Reykjavfk synjað um leyfi til að
taka í fóstur 8-10 Gyðingabörn.
Hermann Jónasson forsætisráð-
herra sagði, að þetta væri varúð-
arráðstöfun gegn flóttamanna-
straumi," segir Þór (bls. 86).
Nokkru seinna reyndu „ein-
hveijir af ráðamönnum Iandsins"
að „reisa öruggari skorður gegn
innflutningi Gyðinga. Vorið
1939 var ríkisstjórnin farin að
ræða um að setja lög í þessum
tilgangi, að því er breskur sendi-
maður, Berkeley E.F. Gage, hafði
eftir Hermanni Jónassyni forsæt-
isráðherra. Skildist sendimann-
inum að lögin væru hugsuð til
verndar hinu „hreina kyni“ ís-
lendinga.“ (Bls. 86).
Þór vekur athygli á því að
„flestar Norðurálfuþjóðir brugð-
ust gyðingum í helför þeirra eins
og menn viðurkenna nú og
harma.“
Himdruðum neitað
í seinni bókinni segir að þrátt
fyrir framangreinda stefnumótun
ríkisstjórnar Hermanns Jónas-
sonar hafi „nærri einum tugi
Gyðinga" tekist „að sleppa inn í
landið á árunum 1939-1940.
Skjöl, sem nú liggja fyrir, stað-
festa fyrri frásögn okkar um af-
stöðu stjórnvalda í þessu efni:
Hundruðum Gyðinga frá Þýska-
landi, Austurriki og Tékkóslóvak-
íu var neitað um Iandvist hér á
fjórða áratuginum.“ (Bls. 59).
Hvernig komst þessi tæpi tug-
ur inn í landið? Tvennt réði þar
úrslitum; „að málsmetandi ís-
lendingar greiddu götu þeirra
eða fyrirtæki réðu þá til starfs,
sem helst kröfðust fágætrar iðn-
menntunar. Máttur kunnings-
skaparins hefur löngum verið
mikill á íslandi. Hér skildi hann
bókstaflega milli feigs og ófeigs."
(Bls. 59).
Sum dagblöð ráku harðan
áróður gegn gyðingum: „Vísir
mótmælti ákaft flutningi Gyð-
inga til landsins, óttaðist, að þeir
spilltu siðum og kynstofni ís-
Iendinga og ykju á atvinnuleysi.
Kröfðust Vísismenn þess „að
dreggjum útlends Iandshorna-
lýðs“ yrði „ekki“ veitt hér land-
vist. Morgunblaðið notaði orðið
„Gyðingur“ sem skammarheiti á
fyrri árum ... Þeir, sem hingað
flýðu undan ofsóknunum, voru
þess vegna engir aufúsugestir í
augum Morgunblaðsmanna. Það
bar ískyggilegan keim af mál-
flutningi ofsækjendanna, þegar
Morgunblaðið sagði 1938, að
borgarar landsins yrðu að taka
lögin í eigin hendur, gerðu
stjórnvöld ekki skyldu sína og
hindruðu, að íslandi yrði að
„gróðrarstíu íyrir flakkandi er-
lendan IandshornaIýð“.“ (Bls.
59-60).
Auk þessara tveggja sagnfræði-
rita er rétt að vekja athygli á
skrifum Einars Heimissonar,
einkum bók hans „Götuvísa gyð-
ingsins“ sem er byggð á átakan-
legum atburðum frá þessum
tíma.
Af fomöfnum og forhúðarMárum
DAVÍÐ. Ef ís-
JÓHANIMESAR- Iendingur heyrir
nafnið Davíð, þá
veit hann um-
svifalaust við
hvern er átt.
Davíð Oddsson,
forsætisráð-
herra, sem er
allt að því með
einkarétt á nafn-
inu Davíð í huga
þjóðarinnar. Það
er nánast sama hvar nafnið Dav-
íð heyrist nefnt, alltaf er átt við
Oddsson, nema þá helst í kirkj-
um landsins þar sem hugsanlega
er verið að ræða um Davíð kon-
ung, þann sem var meiri
fjöldamorðingi en Sál konungur
ef marka má Biblíuna og orti
sálma eins og nafni hans Odds-
son.
Fyrr á öldinni var hinsvegar
nokkuð öruggt að ef nafnið Dav-
íð bar á góma, þá var landslýður
að spjalla um Davíð Stefánsson,
skáld frá Fagraskógi, sem þá var
helsti handhafi einkaréttar á
þessu nafni.
Þessi pistill fjallar reyndar ekki
um Da\’íð Oddsson, eins og svo
ógurlega mörg tilskrif á nærliðn-
um árum, heldur um fornöfn og
aukanafnakenninguna sem ég
aðhyllist. Skoðum þetta nánar.
Jóhannan og IUuginn
Islendingar eru fornafnaþjóð öf-
ugt við flestar. Við tölum um fólk
undir fornöfnum þeirra en ekki
eftirnöfnun. Davíð er ekki herra
Oddsson í umræðunni hjá okkur,
þó hann sé það í umfjöllun er-
lendra fjölmiðla. Og kannski
komumst við upp með þetta af
því að við erum svo fá. Ef Banda-
ríkjamaður fer að ræða um kosti
og galla Bill kallsins, þá hvá
menn og spyrja hvaða Bill? Og
þarf þá að útskýra að átt er við
Clinton, þann stjórnlausa for-
húðarklár, sem vegna skorts á
pólitísku nefi er ekki nógu for-
húðar klár og því fór sem fór. Og
Bretar ræða ekki sín á milli um
John og Tony, sem enginn þekkir
haus né sporð á, heldur um
Major og Blair.
Það eru nefnilega svo óskap-
lega margir Billar í Ameríku og
Johnar í Bretlandi að enginn veit
við hvaða Bill eða John er átt þá
um er rætt. A íslandi er auðvitað
slatti að Davíðum, en á hverjum
tíma stendur einn Davíð upp úr.
Og þetta á við fleiri fornöfn. Jó-
hönnu til dæmis. Jóhanna Sig-
urðardóttir er Jóhannan í hugum
okkar, miklu fremur en til dæmis
Jóhanna Kristjónsdóttir. Og fyrst
við erum komnir í þann ranninn,
þá er aðeins til einn Illugi í hug-
um íslendinga og allir vita við
hvern er átt þá nefndur er Illug-
inn.
Fleiri hafa slegið einkaeign
sinn á nöfn að undanförnu. Það
er til dæmis óhætt að ræða um
Finn, allir vita að þar er ekki átt
við Finn og fuglana heldur Ing-
ólfsson iðnaðar. Og náttúrlega
Ossur, laxasex-terapista og sfðast
en ekki síst Björk blessaða. I sög-
unni eigum við svo marga einka-
réttarhafa á fornöfnun, svo sem
Grettir, Skarphéðinn (þar er ekki
átt við föður Ossurar) og Snorra
(ekki andskotann hommanna í
Betel).
Aukana£nakeimingin
Ef við íslendingar reiknum með
að afkvæmi okkar eigi eftir að
skera sig úr og skapa sér nafn á
einhverju sviði þegar fram líða
tímar, þá eigum við annað tveggja,
að skíra þau sérstæðum og eftir-
minnilegum nöfnum eða skíra
þau tveim nöfnun. Tvö nöfn eru
oftar en ekki forsenda þess að
pöpullin átti sig á því um hvaða
frægðarmenni er verið að tala
hverju sinni. Þegar nafnið Stein-
grímur er nefnt, þá reikna sumir
með að átt sé við Hermannsson,
aðrir Sigfússon. Sigfússon er
hinsvegar svo heppinn að vera
einnig Joð, hann býr að auka-
nafninu Jóhann. Þriðji Stein-
grímurinn gengur enn lengra og
er St. Th. og því þrítryggður í
auðkenningarskyni.
Enginn veit hver Páll er, en all-
ir þekkja Pál Óskar. Enginn veit
um hvaða Jón er verið að ræða í
það og það skiptið, en allir kenna
Jón Baldvin, Jón Pál, Jón Óskar,
Jón Viðar og Jón Gnarr. „Hvaða
Hildi ert þú að tala um? Já, þú
meinar Hildi Helgu.“ Og hepp-
inn er sexritstjórinn Davíð að
vera einnig Þór. Og svo framveg-
is og svo framvegis.
Með öðrum orðum, skírum
börnin okkar tveim nöfnum til
öryggis, ef svo ólíklega skyldi fara
að þau verði í framtíð lands-
þekktir pólitíksuar eða popparar
eða klámhundar.
SPJALL
Johannes
Sigupjónsson
skrifar