Dagur - 14.08.1999, Blaðsíða 9

Vaptr
LAUGARDAGUR 14. ÁGÚST 1999- 25
Skuli Björn, forstöðumaður Gunn-
rsstofnunar, hyggst ekki varpaþyð-
,oum Gunnars Gunnarssonar a eig-
in verkum fyrir róða, eins og lllugi
Jökulsson lagði til í pistli fyrir
nokkru.
Svartfugls-spilið). Við hringdum í
nokkra sem eru að stússast í bók-
um og bókaútgáfu til að fá þeirra
álit.
Sárgrætileqt hve
lítið er endurútgefið
Fyrst var slegið á þráðinn austur
á Egilsstaði til Skúla Björns
Gunnarssonar, forstöðumanns
Gunnarsstofnunar en talsvert
Ijaðrafok hefur verið vegna þeirr-
ar stöðuveitingar síðustu vikur. I
tilefni af fjaðrafokinu skrifaði III-
ugi Jökulsson í vikulegum pistli
sínum að Gunnar hefði „prívat og
persónulega eyðilagt sjálfur alla
möguleika sína á að íslensk þjóð
geti metið bækur hans að verð-
leikum". Illugi er ekki einn um
þessa skoðun en hann er þar að
vísa til þess að Gunnar þýddi
sjálfur bækur sínar aftur á svo
kaldhamraðri og ofstuðlaðri ís-
lensku sem geri lestur
hátrimbruðustu þýðinga hans
„líkast því að reyna að bryðja
gijót, og það meirað segja frekar
bragðvont gtjót“. Fyrsta verk nýrr-
ar Gunnarsstofnunar ætti að
vera, að mati Illuga, að varpa fyrir
róða þýðingum Gunnars og gefa
út þýðingar HKL ella fá nýja þýð-
endur.
- Ertu sammála þessu, Sltúli?
„Mér lyndist það lítilsvirðing
við Gunnar að leggja hans eigin
þýðingar alfarið til hliðar."
- Sumir telja að stór þáttur í því
hve vel hefur tekist að halda Lax-
ness x almennri umferð sé úthugs-
uð og viðamikil kynniningarstarf-
semi af hálfu Vöku-Helgafells.
Ertu sammála frvi?
„Eg tel að það eigi ansi stóran
þátt í því. Það er nú bara með
bækur eins og flest annað að það
er mest keypt sem mest er haldið
að fólki. Það er ýmislegt hægt
með góðri markaðssetningu þó að
á endanum sé það Iesandans að
meta verkin."
- En þii hefur ekkert planlagt
þá útgáfupólitík sem þú myndir
vilja reka?
„Nei, en að mínu mati á Gunn-
ar íyllilega skilið að fá svipaða
umljöllun og útgáfu og verið hef-
ur kringum Halldór hjá Vöku-
Helgafelli. Það mætti t.d. stofna
Gunnarsklúbb hliðstæðan La\-
nessklúbbnum."
- Þii segir „ættir skilið" en ekki
að bækumar gætu staðið undir
því...
„I mínum huga er enginn efi
um að bækur Gunnars stæðu
undir því. En verk rithöfunda eru
auðvitað misjöfn þegar mikið er
skrifað. Mörg verka Gunnars eiga
tvfmælalaust eríndi til fólks í
dag.“
- Hefurðu eixxhverja skýringu á
því af hverju svo stór hópur mjög
vinsælla höfunda skyldi missa fót-
anna hjá þjóðinni?
„Ég kann enga einhlíta skýr-
ingu á því og mér finnst nú
kannski orðum aukið að menn
eins og Þórbergur og Gunnar séu
horfnir. Það er verið að gefa bæk-
ur þessara höfunda út enn og ver-
ið að skrifa um verk þeirra. Lest-
ur bóka hefur hins vegar breyst á
síðustu árum með tilkomu fleiri
miðla og yngra fólk leitar ekki
mikið í gömlu höfundana. Hinn
almenni Iesandi er meira í bókum
þeirra höfunda sem eru uppi á
teningnum um hver jól. En engu
að síður er í raun sárgrætilegt hve
lítið er endurútgefið af þessum
eldri höfundum. „
Breyttar lestrarvenjur
Fáir efast um gildi og gæði skáld-
skapar Laxness fyrir þjóðina en
þó er allsendis óvíst að bækur
Nóbelskáldsins væru í jafn al-
mennri umferð í þjóðfélaginu ef
ekki hefði komið til viðamikil
kynningarstarfsemi Vöku-Helga-
fells frá því forlagið fékk útgáfu-
réttinn af bókum Halldórs fyrir
um 15 árum. Olafur Ragnarsson
í Vöku-Helgafelli taldi það ekkert
fráleitt að öflug markaðsstarfsemi
væri einn þeirra þátta sem hefðu
haldið Laxnessi á kortinu fyrir
hinum almenna íslenska lesanda.
„Það er auðvitað alveg ljóst að
verk Halldórs Laxness hafa hlotið
slíka viðurkenningu bæði hér á
landi og erlendis að verkin sjálf
standa mjög vel fyrir sínu og hafa
lifað sem slík. En það gildir auð-
vitað um hann eins og aðra höf-
unda að það er takmarkað hvað
verk manna seljast án þess að
þeim sé haldið fram.“
Ólafur segir að kynna þurfi
gömul verk upp á nýtt, setja í
annað samhengi - eða jafnvel nýj-
ar umbúðir. Þannig hefur Vaka-
Helgafell t.a.m. gefið Laxness út í
stórum myndskreyttum viðhafn-
arbókum hentugum til gjafa en
einnig hafa sögur hans komið út í
kiljum sem nýtast bæði skólafólki
og breyttum lestraraðstæðum
fólks. „Það eru margir sem lesa
kannski fyrst og fremst í ferðalög-
um og sumarfríum - ekki heima á
kvöldin eins og var áður en sjón-
varp kom til sögunnar. Menn taka
ekki þessar bækur í hörðu, gylltu
bandi með sér í flugvélar en þú
getur gripið með þér kiljuútgáfu."
Rösklega fimm ár eru síðan Vaka-
Helgafell hóf útgáfu á Laxness í
kiljum og þær seljast nú álíka
mikið og innbundnar bækur.
Þá hefur forlagið einnig stofnað
bókaklúbb sem einbeitir sér að
því að kynna verk Laxness, gefið
út tilvitnanbók í verk hans „Perlur
í skáldskap Laxness“ (sem leiðir
til keðjuverkunar, hér áður var
vart haldin ræða á landinu án
þess að vitnað væri í Nóbelskáldið
en forlagið taldi að minna væri
orðið um það og gaf því út tilvitn-
anabókina sem er þá aðgengileg
fólki er vantar eitthvað spakt til
að krydda ræður sínar með). Þá
stendur forlagið fýrir ráðstefríum
um höfundarverk Halldórs og
hefur verið ötult við að kynna
verk hans erlendis en bækur
Halldórs hafa verið gefnar út á
yfir 40 tungumálum.
Mál og menningjarðað
Þórberg?
„I þeirri samkeppni sem ríkir í
nútímaþjóðfélagi um athygli fólks
er mjög auðvelt að láta verk höf-
unda gleymast. Þegar þessir höf-
undar sem þú nefndir komu fram
var fásinnið mikið og Ijölmiðlunin
allt annars eðlis. Þá var það við-
burður þegar bók kom út eftir
einhvern af þessum þekktu höf-
undum, þjóðlífið snerist dálítið í
kringum þá. Þær voru svo miklu
meiri hluti af þjóðlífinu en ný
skáldsaga eftir íslenskan höfund í
dag og er kannski eðlileg þróun.“
Gunnar var meðal vinsælustu rithöf-
unda Norðurtanda á sinni tíð og var
sennilega hampað meira en nokkrum
öðrum erlendum höfundi í Þýskalandi
nasismans, nema efvera skyldi Knut
Hamsun. Álitið sem Gunnar naut í
Þýskalandi má glöggt lesa út úr þess-
ari ritdómsglefsu sem birtist í Þýska-
landi árið 1937: „ímeðförum hins
mikla meistara norræns sagnakveð-
skapar öðlast sérhver efniviður sitt
eigið skýra og kristalstæra form.
Bækur skáldsins Gunnarssonar eru
sannkölluð meistaraverk, sem bera
sérlega fágaðri og fullkominni list
vitnii' Laxness fékk ekki sömu með-
höndlun hjá Þjóðverjum en sami
gagnrýnandi var lítt hrifinn þegar
Sjálfstætt fólk kom út á þýsku, kallar
hana bæði „ drungalega “og „ harða “
Guðmundur Kamban naut nokkurrar
virðingar í Þýskalandi nasismans en
starfaði lengst afí Danmörku.
Einar H. Kvaran var mjög vinsæll
samtíða og Jón Trausti en þótti
verða væminn fram úr hófi með
aldrinum, t.d. sagði Guðmundur G.
Hagalín að „meðaumkvunar-
klökkvinn vætir hvern pennadrátt“ í
síðari söpum Kvarans.
Jón Trausti hafði síður en svo alltaf
fengið hástemmda lofdóma, jafnvel
verið gagnrýndur fyrir óraunsæi og
siðleysi, kallaður „ósmekkvís og leið-
inlegur ritmokari, og skáldsagan
Leysing var afeinum gagnrýnanda
sögð vera „full af dönskuskotinni
mærð og vitlausraspítalalegum götu-
drengjaorðtökum". Hann varsamt
sem áður einn vinsælasti höfundur
þjóðarinnar fram á 3. áratuginn.
- Heldurðu að Laxness hefði get-
að gleymst innan nokkurra ára-
tuga ef útgáfu á bókum hans hefði
ekki verið viðhaldið með áðurlýst-
um hætti?
„Ég hef nú enga trú á því. Ég
held að verk hans muni Iifa um
aldur og ævi. En ég er ekki eins
viss um að bækurnar væru í jafn
almennum lestri og útbreiðslu ef
ekkert hefði verið að gert.“
- Hefðirðu áhuga á að ná út-
gáfuréttinum á höfundarverki ein-
hverra umræddra höfunda? Held-
urðu að þú gæti komið þeim til al-
mennra vinsælda?
„Gunnar Gunnarsson á að
mínu mati mikla möguleika ef
farið væri skipulega í að endurút-
gefa hans verk. Ég býst ekki við
að heildarsafnverk Jóns Trausta
og fleiri slíkra verði gefin út aftur.
Aftur á móti eiga þessir menn all-
ir sínar stóru bækur sem gætu átt
sér framtíðarlíf og það væri í
rauninni hneisa ef að einhverjar
bækur þessara þekktu höfunda
væru ekki aðgengilegar nýjum
kynslóðum. Og ég er viss um að
það eru leiðir til þess að koma
þessum höfundum aftur í umferð
og einstökum bókum þeirra. Hver
veit nema við leiðum hugann að
því,“ segir Ólafur og nefnir að
jafnvel Þórbergur sé ekki lengur í
almennum lestri. „Ymsir í okkar
bransa hafa talað um að Mál og
menning hafi jarðað Þórberg
vegna þess að þeir hafa alltof Iítið
gert til að halda honum á lofti.
Þetta snýst ekki um að ritsöfnin
eða bækumar séu gefnar út, það
þarf miklu meira en það.“
Bækur Gunnars
gætu orðið „hit“
Halla Kjartansdóttir, íslensku-
fræðingur sem hefur verið að
skrifa um Gunnar Gunnarsson,
hefur mjög ákveðna kenningu um
það af hveiju Gunnar hefur að
mestu fallið í gleymsku meðal al-
mennings. „Gunnar er fyrst og
fremst danskur rithöfundur.
Hann flyst út á 17. aldursári og
kemur ekkert til Islands aftur fyrr
en hann er orðinn fimmtugur. Þá
er hann í rauninni búinn að ljúka
sínu höfundarverki," segir Halla
en þegar Gunnar flyst heim er
Laxness þegar búinn að gefa út
sín stærstu verk og er „gagnstætt
honum hugmyndafræðilega" eins
og Halla segir. „Það er eins og
það sé ekki pláss fýrir tvo stóra
höfunda. Gunnar virðist vera bú-
inn að segja allt sem hann þurfti
að segja. Hans hugmyndafræði á
rætur í rómantíkinni, það er for-
tíðarnostalgía í sögunum hans og
einstaldingsupphafning. Hann er
í rauninni að skrifa á 3. áratugn-
um bækur sem rómantískir rit-
höfundar á Norðurlöndunum
voru að skrifa á 19. öldinni. Síð-
ari heimsstyijöldin blæs svo á all-
ar þessar hugmyndir sem Gunnar
stóð fyrir. Svo sest hann að á
Skriðuklaustri og ætlar að verða
bóndi í samræmi við sínar upp-
höfnu hugmyndir um fagurt
sveitalíf. Það einangrar hann,“
segir Halla. „Hann er ekki eins og
Halldór sem er sífellt að endur-
meta gamlar bókmenntaklisjur og
mýtur. Halldór er nýsköpunar-
maður sem ögrar. Gunnar lifir og
hrærist í hefðinni þó hann leiki
sér með formið og sé að mörgu
leyti nútímalegur í sögu eins og
Víki vaka. En hann virðist aldrei
stíga skrefið til fulls.“
Halla er þó sannfærð um að
hægt væri að koma einhveijum af
bókum Gunnars í almenna lesn-
ingu. „Þetta eru ekkert dauðar
bókmenntir. Víki vaki á ennþá er-
indi og er ennþá nýstárleg. Sælir
eru einfaldir, Ströndin og fleiri
eru sterkar sögur,“ segir Halla og
tekur undir að væru þær mark-
aðssettar með réttum hætti þá
[lÍF/Ð í LANDiNU
" ' °kkdr bransa hafs talað um
að Mál og menning hafi jarðað Þór-
berg vegna þess gð pe/r hgfg g//^f
htið gert til að halda honum á lofti “
segir Olafur Ragnarsson i Vöku-
Helgafel/i.
kæmust þær áreiðanlega upp á
yfirborðið. „Það getur vel verið að
þessar bækur Gunnars eigi eftir
að verða algert „hit“ vegna þessar-
ar þjóðernishyggju og fortíðar-
nostalgíu í dag. Fortíðin er eigin-
lega í tísku.“
Brennur í eldiframfaranna
Gunnar steig aldrei skrefið til
fulls, segir Halla og kannski má
hið sama segja um aðra höfunda
sem hér hafa verið nefndir nema
Laxness og Þórberg. Kannski hef-
ur farið fyrir þessum höfundum
eins og því sem átti ekkert erindi í
Þórbergur þótti og þykir mikill stíl-
snillingur. Hann hefur verið settur á
stall líkt og Laxness og segja má að
þeir tveir einir hafi haldið virðingunni
afþessum hópi vinsælla rithöfunda
frá fyrri helmingi aldar. Hitt er annað
mál að Þórbergur er sennilega fjarri
því að vera íjafn almennri lesningu
og Laxness.
„Iíkneskjuna" sem Einar H. Kvar-
an skrifaði um í skáldsögu sinni
Sambýli (1918). Hann er þar að
skrifa um hina nýju Reykjavík,
sem honum er sjálfum heldur illa
við, þar sem öllu ægir saman og
Iífið er á sjóðandi fleygiferð:
„Reykjavík er eins og skáldsaga,
sem er að verða til. Sumir og
sumt verður ofan á; aðrir og ann-
að fer í ruslakistuna... Miklu af
þessum hnaus verður fleygt burt,
[m' sem á ekkert erindi í líkneskj-
una... Svo og svo mikið brennur í
eldi framfaranna."
Heimildir:
Islensk bókmenntasaga, 3. bindi
(Mál og menxiing)
Ljóshærða villidýrið eftir Arthúr
Björgvin Bollason
Grein eftir Ólaf Jónsson setn birtist
x Birtingi 1961
Viðtal við Gunnar Gunnarsson i
Helgafelli 1954.