Dagur - 16.10.1999, Blaðsíða 17

Xfe^MTl
LAUGARDAGUR 16. OKTÚBER 1999 - 33
LÍFIÐ í LANDINU
Við drekkum
banaansKa unaanrennu
Kvikmyndin er vin-
sælasta listform aldar-
innar og bandarfska
kvikmyndin er tvímæla-
laust vinsælasta birting-
armynd þessa listforms.
Togstreita fjármagns og
listrænna sjónarmiða
hefur þó einkennt fram-
leiðsluna frá upphafi.
Björn Þór Vilhjálmsson
þekkir sögu bandarísku
kvikmyndarinnar.
„Bandaríkjamenn stóðu fram-
arlega í kvikmyndaiðnaði frá
upphafi en þeir voru ekki endi-
lega fremstir listrænt séð.
ltalskar kvikmyndir voru gífur-
lega vinsælar á fyrstu áratugum
aldarinnar og talað um þær
sem gífurlegt sjónarspil. Þær
tóku fram yfir það sem Banda-
ríkjamenn voru að gera.
Stærsta kvikmyndafyrirtæki
heims var franskt. Það dreifði
fleiri myndum £ Bandaríkjun-
um fyrir fyrra stríð en banda-
rísk fyrirtæki sjálf samanlagt.
Bandaríkjamenn náðu forystu í
kvikmyndaiðnaðinum þegar
fyrri heimsstyrjöldin skall á og
Evrópa fór öll í bál og brand.
Markaðslega séð hafa þeir ekki
sleppt forystunni síðan. Banda-
rískir kvikmyndaframleiðendur
náðu yfirburðastöðu heima fyr-
ir því að fáar kvikmyndir voru
framleiddar í Evrópu í strfð-
inu,“ segir Björn Þór Vilhjálms-
son.
Margir eru vel kunnugir
bandarískum samtímakvik-
myndum en ekki er víst að þeir
séu jafn margir sem þekkja
sögu og innra skipulag banda-
ríska kvikmyndaiðnaðarins.
Nafnarnir Björn Þór og Björn
Ægir Norðfjörð svipta þessa
dagana hulunni af HoIIywood á
námskeiði í Endurmenntunar-
stofnun HI en þar fara þeir yfir
sögu bandarískra kvikmynda í
eina öld og rýna undir yfirborð-
ið, skoða innra skipulag iðnað-
arins, sögu hans og stöðu í
bandarísku menningarlífi.
Björn Þór hefur samþykkt að
Ieiða lesendur Dags í örstutt
kynni við bandarískan kvik-
myndaiðnað og við setjumst
niður á heimili hans við Hverf-
isgötuna í Reykjavík með kaffi í
bollum og kleinur á diski.
Segja má að saga bandarískra
kvikmynda sé 100 ára gömul
við aldarlok en í rauninni er
hún eldri sé tillit tekið til frum-
vinnunnar á 19. öld, til að
mynda þróunarinnar frá kyrr-
myndinni yfir í hreyfimyndir
sem átti sér stað á tímabilinu
1870-1890. í byrjun var um
kassalagaða gægjuvél að ræða
þar sem aðeins einn áhorfandi
gat horft á myndina inni í kass-
anum í einu. Bíómyndir voru
framleiddar fyrir þennan miðil
en markaðslega séð var hann
óhagkvæmur. Nokkrum árum
síðar var farið að vinna að því
að varpa mynd á tjald og fyrsta
kvikmyndin var sýnd á tjaldi í
París áríð 1895 fyrir áhorfend-
um sem greiddu aðgangseyri.
Þar með var lagður grunnurinn
að kvikmyndahúsi nútímans.
Dreift af hörku
- Eru bandarískar kvikmyndir
ekki frekar einsleitar myndir?
„I þessari spurningu felst
angi af tvíhyggju sem er ekki
óalgengur um bandaríska færi-
bandaframleiðslu og evrópskar
listamyndir. Þessi hugmynd á
sér sögulegan bakgrunn. Hún
byggist á því að dreifingarmátt-
ur bandarísku kvikmyndafyrir-
tækjanna er og hefur verið
gríðarlega mikill. Þau eru búin
að skapa skilvirkan iðnað þar
sem hagkvæmni er eins mikil
og hægt er. Myndunum er
dreift út um allan heim af mik-
,11, hörku. Þetta hafa Evrópu-
menn aldrei getað gcrt. A sjötta
áratugnum var Bergman og
Fellini dreift en það þarf eng-
inn að segja mér að það hafi
ekki verið framleitt ógrynni af
leiðinlegum búningamyndum,
Iélegu melódrama og ófyndn-
um gamanmyndum í Evrópu á
þessum tíma. Þeim var bara
ekki dreift," segir hann.
„I Bandaríkjunum var hins
vegar öllum myndum dreift.
Ahorfandinn þurfti að grisja
gott frá slæmu og að sjálfsögðu
var hlutfallið ekki þeim góðu í
vil. Meðan rjómanum var dreift
frá Evrópuþjóðunum var und-
anrennunni hellt niður innan
viðkomandi landsteina. Við
erum hins vegar öll drekkandi
bandaríska undanrennu.
Bandarfskar myndir eru ekki
verri. Þær eru bara svo miklu,
miklu fleiri og því erfiðara að
finna þær góðu. Fyrir daga
myndbanda og kapalstöðva áttu
sígildar myndir það líka til að
týnast. Voru síðan endurupp-
götvaðar áratugum síðar. Cit-
izen Kane er dæmi um það.“
Einfaldleiki
og eltingarleikir
I upphafi einkenndust banda-
rískar myndir mikið af einfald-
Ieika og eltingarleikjum. Sem
dæmi má nefna að maður elti
hund í 50 sekúndur á fyrstu
árum kvikmyndarinnar.
Nokkrum árum síðar var maður-
inn farinn að elta hundinn í átta
mínútur. Tækninni hafði ekki
beinlínis fleygt fram. En svo
„Á sjötta áratugnum var
Bergman og Fellini
dreift en það þarf eng-
inn að segja mér að það
hafi ekki verið framleitt
ógrynni af leiðinlegum
búningamyndum, lélegu
melódrama og ófyndn-
um gamanmyndum í
Evrópu á þessum tíma.“
kom stökkið í einu vetfangi. Árið
1916 gerði D.W. Griffith þriggja
klukkustunda langa kvikmynd
þar sem gríðarlegu fjármagni var
eytt í að byggja sviðsmyndir,
endurskapa Babýlon í gífurlegri
stærð og segja fjórar sögur úr
mannkynssögunni. 1 myndinni
var blandað saman píslarsögu
krists, falli Babýlons fyrir Pers-
um, blóðbaðinu í París þegar
kaþólikkar útrýmdu mótmæl-
endum á 16. öld og síðan verk-
fallinu í Rockefeller efnaverk-
smiðjunni í Colorado í byrjun
aldarinnar.
,/i 15 árum förum við frá því
að sjá hundinn hlaupa og í
þetta. Það er mjög merkilegt
ferli. Svona hröð skref hafa ekki
verið tekin í kvikmyndasögunni
fyrr eða síðar. Eini samanburð-
urinn er tölvutækni nútímans en
mér persónulega finnst hún ekki
jafnast á við þetta. En þó fyrstu
myndirnar hafi verið frumstæðar
var líka verið að gera kvikmyndir
eftir leikritum Shakespeares og
söguljóði Dante. Þetta voru
kannski ekki miklar myndir á
okkar mælikvarða en viðleitnin
var til staðar."
Malaði gull
Stjörnudýrkunin byrjaði mjög
snemma. 1 upphafi skömmuðust
leikarar sín fyrir að koma fram f
kvikmyndum og vildu síður nota
sitt eigið nafn. Það breyttist
fljótlega. „Um leið og pening-
arnir komu inn hætti fólk að
skammast sín.“ 1910-1912 var
farið að nafngreina Ieikara og
hefja þá í guða- og dýrðlinga-
tölu. Ymsir í kvikmyndaheimin-
um reyndu að spyrna við fótum.
Meðan leikararnir voru nafn-
lausir höfðu þeir sig ekki mikið í
frammi eða kröfðust hárra launa
en stjörnukerfið þekktist úr leik-
húsunum og það var eins og við
manninn mælt, einhver mark-
aðsmaðurinn uppgötvaði þetta
ráð í hörðum heimi samkeppn-
innar. Hann malaði gull fyrir
vikið.
„Stjörnukerfið gengur út á það
að skapa og stjórna fjölmiðlaum-
fjöllun um leikara í þeim til-
gangi að fá áhorfendur til að
fara frekar að sjá kvikmyndir
með leikurum sem þeir þekkja
og kannast við heldur en ein-
hverjum sem þeir þekkja ekki.
Þetta er að vísu dálítið köld leið
til að fjalla um stjörnudýrkunina
vegna þess að með henni er
náttúrulega einhverri þörf svalað
hjá áhorfendum," segir Björn og
bendir á að þörfin fyrir stjörnur
hafi verið búin að gera vart við
sig áður en farið var að auglýsa
leikarana. Florence Lawrence
var þekkt sem stelpan f
biograph-myndunum og hafði
fengið bréf frá aðdáendum. Hún
var ráðin frá Biograph til IMP
og nafn hennar auglýst til að
trekkja að áhorfendur.
„Þetta gekk vel. Það var
ákveðinn þorsti eftir stjörnum
sem viðskiptajöfrar tóku eftir og
nýttu sér. Þeir bjuggu ekki til
þörfina en þeir sáu hana og full-
nægðu henni,“ segir Björn.
Hlutverk eftir viðbrögðum
Framleiðendur í Hollywood
sköpuðu stjörnum ákveðna per-
sónugerð í samræmi við vin-
sældir þeirra hjá áhorfendum.
Þegar leikarar réðu sig á samn-
ing hjá kvikmyndaveri léku þeir í
aragrúa mynda fyrs’ta árið og
síðan voru viðbrögð áhorfenda
mæld. Þegar Clark Gable var
óþekktur lék hann £12 myndum
og jafnmörgum hlutverkum
fyrsta árið hjá MGM. Hvernig
tók fólkið Clark Gable sem
djörfum sjóræningja? Hvernig
tóku áhorfendur Clark Gable
sem væmnum elskhuga? Þetta
voru spurningarnar sem fram-
leiðendurnir vildu fá svör við.
Viðbrögðin voru mæld og Clark
Gable fékk það gervi sem áhorf-
endur brugðust best við. Úr þvf
að Clark Gable virkaði best sem
hrokafullur, sveittur elskhugi þá
lék hann það.
Bandarfkjamenn náðu forskoti
strax frá upphafi kvikmyndasög-
unnar og þeim hefur tekist að
halda því út á við. Síðustu 50
árin hefur áhorfendahópurinn í
Bandaríkjunum þó minnkað
með auknu framboði á alls kyns
afþreyingarefni. Kvikmyndin
hefur ekki jafn ákveðinn sess og
áður. Bandarískir kvikmynda-
framleiðendur hafa hins vegar
verið mjög samkeppnismeðvitað-
ir. I dag koma tekjur kvikmynda-
fyrirtækjanna ekki eingöngu frá
kvikmyndunum heldur, og ekki
síður, frá sölu og dreifingu á
ýmsum fylgihlutum, tölvuleikj-
um, tónlistardiskum og fatnaði.
Þannig hefur kvikmyndinni tek-
ist að lifa.
-GHS