Dagur - 22.10.1999, Blaðsíða 7

FÖSTUDAGUR 22. OKTÓBER 1999 - 7

ÞJÓÐMAL
Gninnhugmynd um-
hverfisiimræ öuunar
„Eins og ég og líklega flestir aðrir skilja umræðuna, sem nú fer fram um umhverfismat vegna Austurlandsvirkj-
ana, snýst hún um það, hvort sökkva megi Eyjabökkum, Hafrahvammagljúfrum, breyta núverandi landslagi á
Austurhálendinu, eyða gæsaverum eða hreindýrabeitarhögum, minnka svæði ósnortinnar víðáttu og fleira í þess-
um dúr, “ segir Páll m.a. í grein sinni.
IMSLAMD
Nú rífast menn um það fram og
aftur hvort gera skuli umhverfis-
mat fyrir Fljótsdalsvirkjun eða
ekki. I lér er ekki ætlunin að taka
þátt í þessari deilu sem slíkri, en
hér er ætlunin að spyrja rétt-
mætra spurninga um fyrirbærið
mat á umhverfisáhrifum og notk-
un okkar á grundvallarhugmynd-
um í því samhengi.
Mér virðist ljóst að menn hafi
frá upphafi ruglast alvarlega á
grundvallarhugtökum í umhverf-
ismálaumræðunni hér á landi,
þ.e.a.s. rugli saman umhverfis-
vernd og náttúruvernd. Þetta eru
tvö ólík fyrirbæri, sem ekki má
rugla saman, því þá fæst ekki
gagnleg niðurstaða úr umræð-
unni og ákvarðanir verða byggðar
á vitlausum forsendum.
Tilgangur mats á umhverfís
áhrifíuii
Flestir ganga út frá því að til-
gangur umhverfismats sé að
koma í veg fyrir að menn spilli
umhverfi sínu og það liggur Ijóst
fyrir, hvers vegna ekki má spilla
umhverfinu. Það er til þess að
möguleikum mannkynsins til
þess að hagnýta sér umhverfið
sem uppsprettu tilvistar (þ.e.a.s.
fæðu og orku) um komandi aldir
verði ekki spillt eða eytt og
þannig grafið undan tilvistar-
möguleikum mannkyns á jörðu.
Þetta er mannvænt sjónarmið og
miðar að hnattdrægum áhrifum
til framtíðar.
Umhverfismálaumræðan er
sprottin upp úr þeirri ógnar-
mynd, sem dregin hefur verið
upp af illri meðferð manna á um-
hverfinu, meðferð sem fyrst og
fremst byrjaði á öld iðnvæðingar
en hefur aðallega verið stórvirk
nú á hátækniöld. Sú vá sem þessi
umhverfisspilling skapar fyrir
framtíð mannsins á jörðu hefur
verið hinn vekjandi þáttur þess-
arar umræðu. Maðurinn hefur
spillt vistkerfi sínu á hnattdræg-
um mælikvarða. Um það er ekki
deilt, þó ekki séu allir á einu máli
um umfang þeirrar spillingar.
Þessar frumhugmyndir umhverf-
ismálaumræðunnar, að vernda
þurfi náttúruna gegn áhrifum
mannsins til þess að tryggja
framtíð mannkyns á jörðu, eru
eitthvert merkasta framlag til
náttúruheimspeki sem komið
hefur fram um aldir. Það væri því
afar sorglegt, ef þessari viðleitni
til þess að stuðla að viðhaldi
góðra lífsskilyrða mannkyns á
jörðu væri spillt strax við upphaf
þess að hugmyndinni er markað-
ur farvegur í framkvæmd, með
óskýrum skilningi og óljósri um-
ræðu, eins og því miður virðist
nú þegar hafa gerst hér á Iandi.
Islendingar virðast ekki almenni-
lega skilja tilgang umhverfis-
verndar.
Umhverfismat er sem sagt til
þess fallið, og ætti því að vera til
þess ætlað, að koma í veg fyrir að
menn spilli umhverfinu eða vist-
kerfi sínu á þann hátt að eftir
standi verri tilvistarmöguleikar
mannkyns á jörðu og það er ekki
svo lítill eða ómerkur tilgangur.
Þetta er grundvallarsjónarmið
umhverfisverndar og þar með
ætti það að vera rauði þráðurinn
í mati á umhverfisáhrifum.
íslensku lögin um umhverfis-
mat ganga hins vegar út frá því
að með matinu sé komið í veg
fyrir að framkvæmdir og starf-
semi hafi áhrif á „menn, samfé-
lag og menningu, dýr, plöntur og
aðra þætti lífríkis, jarðveg, vatn,
loft, veðurfar, landslag og sam-
verkan þessara þátta“, eins og
það er orðað í lögunum. Hvers
konar áhrif, er hins vegar óskil-
greint. Þessi fremur óljósi til-
gangur laganna, sem alls ekki
víkur að hnattrænum tilgangi
þeim sem grunnhugmyndin um
umhverfisvernd og mannvæna
framtíð snýst um, stafar ugglaust
af því, að til umræðu um um-
hverfisvernd hér hefur í upphafi
verið efnt með óskýra hugsun að
leiðarljósi.
Um mat á náttiiruvemd
Náttúruvernd er mun eldri hug-
mynd en umhverfisvernd og eldri
í framkvæmd og hún er til komin
af allt öðrum ástæðum. Uppruni
náttúruverndar er í viðleitni
mannsins til þess að vernda ein-
angruð fyrirbæri náttúrunnar, í
fyrstu einstakar plöntur og dýr,
sem virtust standa höllum fæti
eða vera í útdauðahættu. Síðan
fóru sérkennileg eða sjaldgæf og
jafnvel „falleg“ jarð- eða lands-
lagsfyrirbæri og einangruð sam-
félög dýra og plantna eða ákveð-
in vistkerfi að öðlast þann sess að
verða talin friðunarverð. Tilgang-
urinn með þessari friðun hefur
yfirleitt verið að forða lífverum
frá útdauða og landslagsfyrirbær-
um frá spillingu, að friða um-
rædd fyrirbæri og vernda þau,
jafnvel að friða náttúrufarið, eins
og sumir orða það, en það er í
raun alls ekki hægt, þar sem það
er í sífelldri þróun. I þessari frið-
un felst alls engin bein viðleitni
til þess að viðhalda góðum lífs-
skilyrðum manna á jörðu eða til
þess að bæta þau, heldur fyrst og
fremst viðleitni til þess að við-
halda náttúrulegum fjölbreyti-
leika og að tryggja framtíðinni
aðgang að þeirri Ijölbreytilegu
náttúru sem við þekkjum. Nátt-
úruvernd snýst um friðun íjöl-
breytileikans í náttúrunni handa
kynslóðum framtíðar til að njóta
hans. Þetta er falleg hugsun, sem
ber vott óeigingirni og fórnfýsi,
en hún er því miður gagnslaus.
Hún er í raun vitlaus hugsun.
Það er ástæða til að rökstyðja
þessa fullyrðingu, því hún mun
koma illa við margan. Sú rök-
semd hljóðar einhvern veginn á
þessa leið: Að friða náttúru eða
einhvern stakan þátt náttúrunn-
ar handa kynslóðum framtíðar til
þess að njóta, gengur í raun út
frá því, að ef núverandi kynslóð
njóti þess, sem friðað er, þá
breytist það, spillist af notunum,
og þessa náttúruþáttar verði því
ekki framar notið eins og vert er.
Að friða eitthvað handa kynslóð-
um framtíðar til þess að njóta,
leggur jafnframt þær siðferðilegu
kröfur á herðar allra komandi
kynslóða, að gera slíkt hið sama.
Annars er ekkert gagn í friðun-
inni, því sú kynslóð, sem loksins
tekur sig til og fer að njóta hins
friðaða spillir því og þar með er
það „ónýtt“ og kynslóðum þeirrar
framtíðar, sem þá tekur við, er
ómögulegt að njóta þess eins og
til stóð. Nú, ef engin kynslóð
framtíðarinnar hins vegar tekur
sig til og fer að njóta hinnar frið-
uðu náttúru, þá var hún að sjálf-
sögðu tilgangslaus í upphafi?
Friðun handa framtíðarkynslóð-
um að njóta er brengluð hugsun
og því fölsk forsenda fyrir friðun,
jafnvel þó hún hafi á undanförn-
um áratugum verið einna
strekasta einstök röksemd nátt-
úruverndarmanna fyrir friðun
stærri náttúruheilda og hafi brot-
ið sér leið allan veg inn í viðhafn-
arræður stjórnmálamanna og
meiriháttar áætlanir og plön
þjóðfélagsskipuleggjenda.
Eins og ég og líklega flestir aðr-
ir skilja umræðuna, sem nú fer
fram um umhverfismat vegna
Austurlandsvirkjana, snýst hún
um það, hvort sökkva megi Eyja-
bökkum, Hafrahvammagljúfrum,
breyta núverandi landslagi á
Austurhálendinu, eyða gæsaver-
um eða hreindýrabeitarhögum,
minnka svæði ósnortinnar víð-
áttu og fleira í þessum dúr. Allt
fer það nokkuð eftir því hver tal-
ar hveiju sinni og hvað honum
liggur þyngst á hjarta af þessum
áhersluatriðum, sem öll eru nátt-
úruverndarmál. Ekkert þeirra er í
raun umhverfisverndarmál. Ekk-
ert þeirra hefur áhrif á tilvistar-
mögleika mannkyns á jörðu svo
neinu nemur, þó áhrifin á tilvist-
armögleika þeirra sem byggja
Austurland nú á dögum séu
glögglega til staðar.
Arangur af mati á umhverfis
áhrifum
Hér þykist ég vera kominn að
þeirri niðurstöðu að íslensku Iög-
in um mat á umhverfisáhrifum
séu í núverandi mynd gagnslaus.
Lögin snúast í raun alls ekki um
mat á umhverfisáhrifum heldur
um mat á náttúruverndargildi og
í því er umrætt gagnsleysi þeirra
fólgið. Að sjálfsögðu þurfa lög
um mat á náttúrverndargildi að
vera til í landinu en þau þurfa að
vera það á réttum forsendum og
ástunduð í réttu samhengi. Það
er ekki nógu gott að náttúru-
vernd og friðun eigi sér stað fyrir
ákvarðanir sérvitringa eða sjálf-
skipaðra dómara eða þá kjörins
eða skipaðs fámenns ráðs, sem
ekki hefur aðrar viðmiðanir en
eigin sérvisku eða smekk. Nátt-
úruvernd á að byggja á faglegu
mati og yfirveguðum forsendum
og það eru cngin lög til í landinu
undir réttum formerkjum sem
útskýra og afmarka slíkt mat um
verndargildi fyrirbæranna í ís-
lenskri náttúru.
A meðan mat á umhverfisá-
hrifum snýst í raun um mat á
náttúruverndargildi þess svæðis,
sem um er fjallað, og það er aðal-
atriði matsins, hvort náttúra við-
komandi svæðis „spillist“, en ekki
hvort viðkomandi framkvæmd
eða starfsemi á svæðinu spillir
tilvistarmöguleikum mannkyns á
jörðu til framtíðar, þá verður að
telja árangurinn af umhverfis-
matinu harla Iítinn. Um það hljó-
ta í raun menn að vera sammála,
ef þeim er alvara í umhverfismál-
um á annað borð. Og þá blasir
það við, hversu sorgleg örlög hér
virðast bíða einnar merkilegustu
og mikilvægustu heimspeki sein-
ni tíma, hugmyndunum um
verndun og viðhald á vistkerfi
mannsins á jörðinni. Lagasetn-
ing um umhverfismat hér á Iandi
hefur gjörsamlega mistekist.
Lagasemjendur hafa ekki skilið
upprunalegan tilgang, mikilvægi
og gagnsemi umhverfismálaum-
ræðunnar. Yfirstandandi endur-
skoðun laganna ætlar greinilega
ekki að bæta þar neitt úr, heldur
aðeins að styrkja gömlu lögin og
árétta misskilinn grundvöll þeir-
ra, þ.e.a.s. tilganginn um nátt-
úruverndargildismat.
Allt ýtir þetta undir undir sí-
fellt harðari umræðu í þjóðfélag-
inu, byggða á misskilningi, og
eykur þar með þjóðarsundrungu
og ringulreið og stuðlar að því að
á meðan fari tilvistarmöguleikar
mannkyns á jörðu versnandi án
þess að hér sé unnið gegn þeirri
þróun eins og þörf er á.
Afleiðingamar og Austur-
landsvirkjanir
Eins og ég hef reynt að sýna fram
á, þá hefur illa tekist til um laga-
setningu varðandi mat á um-
hverfisáhrifum hér á landi og
ekki síður um mat á náttúru-
verndargildi. Fyrr nefndu lögin
eru í rauninni ekki til. Hin síðar
nefndu eru til en undir alröngum
formerkjum.
Hvernig kemur þetta út varð-
andi Austurlandsvirkjanir? Jú,
menn deila um það hátt og frekt
hvort vernda beri Austurhálendið
og banna þar virkjun vatnsfalla
eða ekki. Með því að fjalla um
málið undir fyrirsögninni um-
hverfismat mætti ætla að deilan
snerist um það að umræddar
virkjanir spilli tilvistarmöguleik-
um mannkyns til framtíðar. Um-
ræðan hefur þó náttúruverndar-
gildi svæðisins fyrst og fremst
uppi við, verndun gæsa, víðáttu
og annarra slíkra náttúruþátta.
Austurlandsvirkjanir sem slíkar
hafa engin áhrif á vistkerfi
mannsins á hnattdrægum mæli-
kvarða en þær hafa áhrif á gæsa-
ver og landslag. Menn deila hins
vegar yfirleitt ekki mikið um það
í þessari sennu, hvort álver í
Reyðarfirði hafi einhver slík áhrif
á umhverfið, en það geta álver
vissulega haft, ef ekki er rétt að
málum staðið. Ýmsir neita reynd-
ar að ræða álver í Reyðarfirði á
þeim forsendum að það hangi
svo órjúfanlega saman við Aust-
urlandsvirkjanir að ekki sé hægt
að ræða það sjálfstætt. Þessir
sömu menn hamast þó sumir
hverjir gegn Austurlandsvirkjun-
um á þeim misskilningsforsend-
um að þær spilli tilvistarmögu-
leikum mannkyns á jörðu.