Dagblaðið Vísir - DV - 09.04.1983, Blaðsíða 16

16
Bækiir og bókasöf nun XIX
DV. LAUGARDAGUR 9. APRlL 1983.
Trúa r v i ðhort' Magnilsar
Stephensen valda nlfaþyti
Leirárgaröa bókum hafa nú veriö
gerö allnokkur skil, og var raunar í
síðustu grein taliö mál til komið að
láta staöar numið viö frásögn af
þessu tímabili. Lá þó fyrir, að
ýmissa áhugaveröra atriöa var enn
ógetiö, sem því nú, við nánari at-
hugun, þykir rétt aðfylgi meö.
Leirárgarða Heimskringla
Gera heföi mátt ráð fyrir, aö
prentun fomrita yröi allnokkur
þáttur í útgáfustarfsemi Lands-
uppfræðingarfélagsins, er þannig
vildi halda fram okkar þjóðlegustu
menningarverömætum. Svo varö þó
ekki, þar sem engin slík rit vom
prentuö hér á landi á þessu tímabili
aö einu undanteknu. Var þaö Heims-
kringla Snorra Sturlusonar, árið
1804, I. bindi, í tveimur heftum.
Þetta var þó aðeins upphaf rit-
verksins, sem ekki viröist hafa
fengið þær undirtektir, sem vænta
mátti. Fer Klemens Jónsson um
þetta eftirfarandi orðum í Prent-
smiöjusögu sinni: „Auövitaö hefur
hún ekki verið gefin út eftir beztu
heimildum, en menn skyldu ætla, að
slíku merkisriti hefði þó verið vel
tekiö, þar sem hún var þá í fárra
manna höndum, en Jón Borg-
firðingur segir í bókaskrá sinni, aö
hún hafi selzt illa. Hefir því verið
hætt við útgáfuna.” Ekki veröur um
þaö fullyrt hér, hvers vegna svo tókst
til með þessa útgáfu sem raun varö,
en vera má, aö áhugi manna hér á
landi hafi verið takmarkaöur af
þeim sökum, að atburöir allir gerast
þar með erlendum þjóöum, en Is-
lendingar koma lítt viö sögu.
Veglegar
Heimskringluútgáfur
Heimskringla hafði þá þegar
komiö út í tveimur útgáfum, sem
báöar eru nú taldar til hinna mestu
dýrgripa, enda hinar veglegustu.
Kom hin fyrri út í Stokkhólmi 1697 í
tveimur bindum. Hún er jafnan
kennd viö útgefandann Johann
Peringskiöld, en hin síðari á sama
hátt viö Gerhard Schöning. Var sú
útgáfa alls í sex bindum útgefnum í
Kaupmannahöfn á árunum 1777—
1826, en aöeins þrjú hin fyrstu höföu
aö geyma Heimskringlu, hin síöari
sögur Noregs konunga. Má geta þess
hér um fyrmefnda Leirárgaröa
Heimskringlu, aö texti hennar er
talinn endurprentun af texta í útgáfu
Schönings (Islandica, Vol. m, bls.
20) þaö langt er hún náöi göa til loka
Olafs sögu Tryggvasonar. Frá þeim
tíma liðu hinsvegar 140 ár þar til
Heimskringla var prentuö og gefin út
hér á landi í heild, af Helgafelli áriö
1944, en þá var komið út hiö fyrsta af
þrem bindum Hins íslenzka fomrita-
félags, er Bjami Aöalbjarnarson gaf
út á ámnum 1941—51. Verður hér
látið staðar numið um þetta efni,
sem væntanlega kemur betur til
umræöu síðar.
Prentun guðsorðabóka
eftirsóknarverð
I næstsíöustu grein (XVII.) var aö
því vikið, aö Landsuppfræðingar-
félagiö heföi taliö miklu skipta strax
í upphafi aö fá leyfi til prentunar
guðsoröabóka, enda virðist ekki hafa
oröið mikil fyrirstaöa í þeim efnum.
Er nokkuð ljóst, að meginástæöan
hefur veriö von um meiri sölu slíkra
rita til almennings, sem lítið annaö
þekkti eftir margra kynslóöa aöhald
Hólabiskupa. Hitt er jafnframt
kunnugt, aö trúmái voru veruleg
áhugaefni Magnúsar Stephensen,
sem væntanlega hefur talið á þeim
vettvangi mestra átaka þörf við að
snúa hugum manna frá aldagamalli
deyfð og hjátrú til breyttra tíma.
Engum getum veröur hér aö því
leitt, hver árangur varö í þessum
efnum, enda þótt h'klegt sé, aö hann
hafi orðið nokkur, einkum er lengra
leiö. Voru prentaöar um 30
guösoröabækur af um alls 100 bók-
um útgefnum í Leirárgöröum. Yfir-
leitt var um nýjar útgáfur aö ræða,
og því rit er ekki höföu verið prentuö
áður hér á landi, en þó má nefna 22.
og 23. prentun Passíusálma
Hallgríms Péturssonar, sem að sjálf-
sögöu voru sígildir, útgefnir árin 1796
og 1800.
Kristindóms-
fræðsla ungmenna
Ýmis ritanna hafa orðið vinsæl eöa
aö minnsta kosti eftirsótt, og má þar
nefna „Lærdóms bók í evangeliskum
kristilegum trúarbrögöum handa
unglingum”, er fyrst var prentuð í
Leirárg. 1796, en alls þar í sex út-
gáfum fram til ársins 1811. Var
höfundur bókarinnar Nicolai E.
Balle, biskup á Sjálandi, en hún kom
fyrst út á dönsku 1791. Var síðan
þýdd á íslenzku af séra Einari Guö-
mundssyni (1762-1817) og endur-
skoöuð af Hannesi biskupi Finnssyni,
væntanlega í tilefni af því að áriö 1792
var hún innleidd meö konunglegri
tilskipun sem kennslubók í trúarlegri
uppfræðslu unglinga í ríki Dana-
konungs. I tengslum viö fyrmefnda
bók komu út „Spumingar til þeirra
allra-náöugast uppáboönu Lærdóms
bókar í evangelískum kristilegum
trúarbrögöum handa unglingum”,
eftir Bjama Amgrímsson, 1797, og
sama ár á Hólum hliðstæð bók eftir
SiguröStefánsson, biskup (1744-98).
Af öörum kunnum guösoröa-
bókum má einnig nefna „Andlegar
hugvekjur til kvöld lestra”, eftir
Christopher C. Sturm, I .-II. bindi,
Leirárg. 1797-98 og aö nýju útgefnar
þar 1802. Ennfremur ritið
„Kristilegra trúarbragöa höfuö-
lærdómar”, eftir Christian
Bastholm, Leirárg. 1799, og „Sigur-
ljóö um Drottinn vorn”, eftir
Kristján Jóhannsson (1736-1806),
Leirárg. 1797. Einnig ,JSjö nýjar
föstu-prédikanir út af píslarsögu
Drottins vors Jesú Krists; gjöröar
af Anonymo”, 1798, en aö baki þeirri
nafnleynd var höfundurinn Magnús
Stephensen.
Endurskoðuð sálmaútgáfa
Er þá aö lokum komiö aö síðustu
bókum þessa efnisflokks, þar sem
M. St. kom viö sögu. Veröa þar fyrst
nefndir „Lagaðir krossskóla sálmar
þar af 28 orktir af Jóni Einarssyni”,
Leirárg. 1797. Höföu þeir fyrst komið
út á Hólum áriö 1744 og síöan verið
endurprentaöir jpar þrisvar sinnum.
Var því hér á ferðinni 5. útgáfa
sálmanna. Ekki hefi ég útgáfu þessa
og því ekki lesið formála þann, „Til
lesarans”, sem M. St. ritaði fyrir
henni. Frá honum er hinsvegar skýrt
í „Bibliographical notices”, VI. ,85.
(bls. 29), eftir Willard Fiske, og er
eftirfarandi því útdráttur þaðan,
lauslega þýddur: „I formála
Magnúsar Stephensen segir, aö þessi
útgáfa sé prentuö aö óskum margra
presta og alþýðumanna á tslandi;
enda þótt hann áliti suma sálmana
allvel samda fyrir þeirra tíma, taldi
hann marga fulla af hneykslanlegum
og innantómum yfirlýsingum og
skoðunum, óhæfum og óskiljanlegum
fáfróöu fólki; hann slepti því slíkum
atriöum eöa aö minnsta kosti breytti
og bætti þau; tveir sálmar voru
felldir niöur og komu í þeirra staö
sálmur eftir hann sjálfan, en hinn
eftir séra Þorstein Sveinbjömsson aö
Hestí.” OgaölokumsegirW.F.: „Sú
staðreynd aö þessi fimmta útgáfa
sálmanna varö hin síðasta sýnir, aö
Magnús Stephensen haföi rétt fyrir
sér, er hann taldi þá samda fyrir liöna
tíma og tilheyralþeim.” Framan-
ritaö staöfestir ljóslega þaö sem
áöur hefur verið sagt umHiið mikla
kapp M. St. að koma á framfæri
áhugamálum sínum í þessum efnum,
er hann var sannfæröur um aö
horföu til heilla. Ekki virðast þó allir ,
hafa verið jafnhrifnir af því fram-
taki hans enda þótt mér sé ekki
kunnugt um aö mikill úlfaþytur hafi
veriö geröur út af fyrmefndri útgáfu
Krossskóla sálmanna. Þess var
hinsvegar nú skammt aö bíöa, aö
uppúrsyðl
IVIý trúmálaviðhorf
Áriö 1801 kom út í Leirárgöröum
ný guðsþjónustubók er nefndist
„Evangelisk-kristileg messu-söngs-
og sálma-bók, aö konunglegri til-
hlutun samantekin til almennilegrar
brúkunar í kirkjum og heimahúsum
og útgefin af því konunglega íslenzka
Landsuppfræöinga félagi.” Með bók
þessari var ætlun útgefanda aö leysa
af hólmi fyrri messusöngsbækur,
svonefnda grallara, og sálmabækur,
sem rekja mátti allt til daga
Guöbrands biskups Þorlákssonar.
Hefur þess áöur veriö getiö (IX.
grein), aö „Grallarinn” kom út sam-
fellt 19 sinnum, upphaflega á Hólum
1594, en síöast á sama stað 1799.
Breytt sálmaval
I hinni nýju útgáfu var hinsvegar
mjög vikiö frá eldri bókum um val
sálma, og stóöu aö því Geir biskup
Vídalín og Magnús Stephensen, en þó
talið aö hinn síðamefndi hafi ráöiö
mestu. Af 330 sálmum, sem nú voru
prentaðir voru aöeins 100 teknir úr
fyrri útgáfum, en þeim jafnframt
mörgum breytt, m.a. allt fellt niður,
sem vék að Satan. Aörir sálmar voru
ýmist þýddir úr dönsku eöa nýlega
frumortir, og þar fariö eins aö í ýms-
um tilfellum meö breytingum á gerö
höfunda. Kom þessi nýskipan miklu
róti á hugi fólks um allt land, sem
aldagamlar heföir höföu gert vana-
fast í trúarefnum. Þoldu margir illa,
er gamalkunnum sálmum var hagg-
aö og eins mun ýmsum hafa þótt á-
stæöulaust að bægja nafni myrkra-
höföingjans burt. Hitt var þó mun
óheppilegra, er sálmar samtíma-
skálda voru endurskoöaöir og þeim
breytt án leyfis, og olli það
hneykslun og æsingum víða. Einkum
reiddist þjóöskáldið séra Jón Þor-
láksson að Bægisá mjög, er hann sá
sálma sína breytta í hinni nýju
sálmabók, og spunnust af því miklar
deilur, er þó jöfnuöust að lokum.
Leirgerði ei lasta skal
Þrátt fyrir ofangreindar viðtökur
og óvild margra, sem fundu sálma-
bókinni flest til foráttu og gáfu henni
nafnið Leirgerður til háöungar, vann
hún þó á er fram liöu stundir, enda
prentuð í þrettán útgáfum til ársins
1866. Vísast nánar í „Bókaskrá
Gunnars Hall”, þar sem þær er allar
aöfinna, (bls. 136—7).Voru þarýmis
nýmæli varöandi sönglög og söng-
fræði, en einnig margar breytingar
Magnúsar Stephensen til bóta. OUi
mál þetta allt honum verulegrar
armæöu, ekki sízt er þaö tengdist
ööru andstreymi, er jók óvildarhug
margra gegn meintu ofríki valds-
mannsins.
Böðvar Kvaran.
Titilsíða hinnar um-
deiidu messusöngs-
og sálmabókar,
Leirárgörðum 1801.
©wmgetií? .frfjWeg
$ieííu=föunðg’
03
6 (t íjta - $ o t
at> fonánðíegct ttí^íuttm famantcfitt
tií aímetmiíegrat brúfmtar í
íítrfjitm 09 íiefmtt-þúfitm
09 útgefin af £oí
* íontlnglega telcnöfía
{lanöe tlppfetföíngai: S*l<*gb
<SdjI almcunt í t>cI|Tu 6ini>i, 64 ftifo.

jletcótrgtfrfcum oib Hetrd, 1801*
fl&rentub af Saftórf og Q5óf(>rp(fj«ra
3. ©cþagfjor^