Dagblaðið Vísir - DV - 25.06.1983, Síða 22

.tt»í M21 .ðS flUÖé.OflAOT7A T.Vt.T
DV. LAUGARDAGUR 25. JUNI1983.
» V
1 -

22
Menning Menning Menning Menning
LJÓB
ÍRAIIN
Einar ólafsson:
Einar Olal'nxon: kaffilimi. nialbiknn. þnlnfhif/ og klikkadur kaffihnisi.
AUGU VID GANGSTÉTT
Ingibjörg Haraldsdóttír:
ORÐSPOR DAGANNA
Mál og menning 1983.
Er nokkuð til sem nefna mætti
raunsæi í samtíma ljóðlist, ef til vill
eitthvað í líkingu við hið svonefnda
nýja raunsæi í skáldsagnagerð á
seinni árum? Þaö er nú viðbúið að
svo sé, og svo telur til dæmis Ey-
steinn Þorvaldsson vera í sýnisbók
úr ljóöum samtímaskálda sem hann
nýskeð gaf út og kallar „nýgræð-
inga” í ljóðagerð 1970—81. Vel að
merkja virðist Eysteinn álíta að ein-
hverslags „raunsæi” sé beinlínis
uppistöðuþáttur í ljóðagerö heils ára-
tugar og kynslóöar skálda.
I þessu sambandi veltur að vísu
mest á því hvað maður á við, eða get-
ur átt viö, með orði eins og raunsæi:
varla hefur þaö að öllu leyti sömu
merkingu um ljóð og um skáldsögur
eða leikrit. Raunsæjar frásagnir á
sviði og í sögum fjalla um og tjá
reynslu sem höfundur og lesandi
eiga saman, eða minnsta kosti sam-
eiginlega aögengilega með skilning-
arvitum og skynsemi sinni. Og raun-
sæjar bókmenntir henta á meðal
annars til að láta uppi skilning og
skoðun á heiminum, hlutum og fólki
í honum — þó auövitað sé ekki þar
meö sagt að endilega hreint eigi að
brúka leikhús og sögubækur sem ein-
hvers konar predikunarstól.
En hvað um Ijóðin? Fjalla ekki ljóð
aðallega um einkareynslu, tilfinn-
ingaiíf sem umfram allt er einstakt
og einstaklingsbundið? Kann að vísu
að vera allur gangur á því: ljóð eru
auðvitaö ekki söm og jöfh heldur
minnsta kosti jafn margvísleg og
skáldin og tímarnir eru margir.
Merking, gildi þeirra meö ýmsum
hætti háð tísku og tíðaranda. En
skáld sem yrkja vill ljóö, eða segja
sögur, af vettvangi dagsins þarf all-
ténd á þeirri sannfæringu að halda
að lesendur séu til taks að lesa sögur
og ljóð með sama hætti og þau eru
ort: nema sitt eigiö mál og reynslu í
oröum skáldsins, . skáldskapnum
sjálfum. Til hvers notum viö eigin-
lega sögur og ljóð nútildags?
Inn í grimman heim
Segja mætti mér að í ljóðum Ingi-
bjargar Haraldsdóttur sé að finna
einhver skýrustu dæmi þess sem vel
má kalla raunsæi í nýlegri ljóðagerð.
Og það byrjar þá í sjálfu málfari, rit-
hætti og þar með stíl þeirra: ort ein-
földum orðum, einatt mjög nærri
daglegu máli, myndmál þeirra
sprottið úr eða náið samið að þeim
veruleika sem veriö er að yrkja um:
Til skamms tima hélt ég
aö ekki skipti máli
hvar ég svæfi í nótt
þvi skip mitt lægi f erðbúið
við bryggju.
Nú eru bryggjustaurarnir fúnir
og iangt síðan blásið
var til síðustu ferðar.
Miðvikudagar lifs mins
skreppa saman
í langan hitabeltisdag
með skúrum uppúr hádeginu
og snöggu sólarlagi að kvöldi.
I þessum ljóðum er líka ríkulegur
frásagnarþáttur: það má vel lesa
bókina sem skáldlegt ágrip ævisögu
og ljóðin í þessari bók í framhaldi af
fyrri ljóðum Ingibjargar, bókinni
Þangað vil ég fljúga, frá 1974, af
sama og svipuðu tagi. Frásagnarefn-
ið er í sjálfu sér, eins og að sínu leyti
málfar ljóðanna, opið, aðgengilegt
og sjálfsagt algengt, tilfinningalíf og
reynsla sem margir lesendur geta
þekkt og auðveldlega sett sig í spor
skáldsins i ijóðinu, hennar einföldu
orð. Þar er í stystu máli sagt frá
tveimur áfangastöðum á ævi konu,
leið hennar úr einum hjúskap í ann-
an, frá einsemd til samvista, dauöa
tillífs, efvill:
Hvíturheimur
harður heimur
glampandi málmur blóð
og barn sem kemur
barn sem ryðst
inní grimman heim
og grætur
barn
sem grætur.
En það eru ekki efnisatriöi þessar-
ar frásagnar, hvert af öðru sem
Bókmenntir
ÓlafurJónsson
mestu skipta í ljóðunum. Og sjálf-
sagt eölilegt að skáldinu láti betur aö
lýsa leiðinni en lokaáf anga ljóöanna:
hamingjan of svipul, einkaleg til að
mynd hennar bindist í orð. Einkalíf
og reynsla er að vísu ekki allt efni
ljóðanna. Konan, skáldið í ljóðinu sér
sitt líf og hagi sífellt í stærra sam-
hengi, landslag endurmmninga og
samtímans er jafnharðan landslag
lesandans sjálfs í tíma og rúmi, mál
þeirra málfar dagsins og fréttanna.
Og hættan sífellt sú sama, að læsa líf
sitt inni í lokuöum hring:
Sláturhúsið á Selfossi
skiptir okkur máli
og f allþungi dilka í Trékyllisvík
verðlag á olíu,
sófasettum og rjúpum
— allt sem snertir hag
hins vinnandi manns.
Sláturtíðin í E1 Salvador
vekur áhuga fárra
verðlag á mannslífum í Guatemala
ákvarða þeir sem þar búa.
Einkahagir, líf og reynsla sem al-
mennt dæmi, ljóð ort úr máli dags-
ins, fréttanna, hversdagsleikans
sjálfs: þetta eru sjálfsagt einhvers-
lags mælikvaröar á „raunsæi” í
ljóðagerð. Samt sem áður eru það
kannski ekki þessi auðkenni og verð-
leikar þeirra sem gera bestu ljóð
Ingibjargar Haraldsdóttur svo góð
sem þau eru. öllu heldur viöhorf,
stilstefna sem dýpra tekur í ljóðun-
um: viöleitni þeirra aö nema yrkis-
efni sitt, lífið sjálft og veruleikann,
andartak fyrir andartak þess, binda
það í mynd máls. Sem auðvitað er
aldreihægt:
Þú dokar við
horfir í nærstödd augu
hugsar um eitthvað
— eitt andartak
iðandi fegurð sem
lýsir upp sortann
geturðu níst það prjóni?
stöðvað það á flugi?
sett það undir gler?
Blundur á bekk
Það skyldi þó ekki vera „veruleik-
inn sjálfur”, heimurinn og lífið eins
og það er, sem yrkir ljóð Ingibjargar
Haraldsdóttur í Oröspori daganna,
gerir orð hennar að ljóði aö því
marki sem okkur verður auðið að
nema hann í þeim? En hitt er lika til,
og stundum kennt viö raunsæi, að
skáld freisti að knýja yrkisefni, efni-
viö máls og hugmynda undir eina
eða aðra forskrift þess hvernig heim-
inum, lífinu og veruleikanum hátti í
rauntil.
Einar Olafsson yrkir í Augum viö
gangstétt á meðal annars berum og
beinum orðum um ýmis söguleg og
pólitísk efni — um febrúar 1848 og
verkamenn Parísar 1871 og um
októberbyltinguna í Rússlandi 1917,
um Lenín og Stalín, listahátíð í
Reykjavík 1976 og um Ulriku Mein-
hof. Þaö er vonandi ekki bara mínu
eigin ónæmi að kenna, en í þessum
textum finnst mér reynt að fram-
fleyta pólitískri ræðu í einhverskon-
ar runustíl þar sem hvergi verður
greind né numin nein innistæða veru-
leika, eigin skoðunar og skynjunar á
milli eða bakvið efnisatriðin og hug-
myndirnar, klisjurnar sem klingja
þar saman. En þessi stíll er til dæmis
svona í kvæðinu um október 1917:
Vonin úrelt, göturnar
harðar, hermennirnir undir vopnum
í herbúðum milli byltingar og
gagnbyitingar, götumar
harðar, gluggatjöldin þykk
milli fólksins og
fortiðar, í eyðisölum keisarans
eru flöktandi skuggar
af ráðherrum
milli kertaljósa —
hungruðum
brauð, bændunum
land, fólkinu
frið
— í herbúðunum hermenn
milli gagnbyltingar og
byltingar, vopnin
til verkalýðsins, öll völd
til ráðanna.
Svo mikið er víst að hér er sögu-
legu frásagnarefni stefnt í ræðusnið,
og háttur og hljómur ræðunnar, á ef-
laust að gera mæiskuna að list, bera
uppi hina pólitísku merkingu máls-
ins. Miklu frekar finnst mér Einari
takast slíkur stílsháttur þar sem
hann yrkir sjálfum sér nær — svo
sem í löngu „opnu ljóöi”, sem svo má
kalla, og nefnist öskutunna, eða
texta hans úr atvinnulífi, lögðum í
munn verkamanni og nefndur Orð-
ræða. Hversdagsmálið og hvers-
dagsleikinn sjálfur að húsabaki
geymir af sjálfsdáðum allt annars-
konar úrlausnarefni en söguskoðun,
söguspeki numin af bók:
öskutunna
þú varðveitir iíf okkar af trúnaði
þar til öskukallarnir koma
með skarkala inn
íhljóðlátt portið
og tæma þig ómjúkum höndum
öskutunna
svo ferðu hæglát aftur
að taka við líf i okkar
gleði okkar og sorgum
ást og einsemd.
Er þetta raunsæi: tilraunin að
yrkja í orðastað manns, úr hans um-
hverfi, hugmyndum og máli í Orð-
ræðu? Eða hin tilraunin: að lesa i
skranið í öskutunnunni eftirmynd af
eigin lífi, ást og einsemd? Það má
vera. Því ekki það. I öllu falli er í
ljóðum Einars Olafssonar auðnumið
hráefni veruleika, máls og hug-
mynda sem hann í og með mælsku-
stíl, mælskulist sinni reynir að særa
eða knýja undir einhverskonar skoð-
un eða skynjun þess hvemig heimin-
um, lífinu og mönnunum ætti helst að
háttatil.
Hvemig á honum þá að hátta til?
Af öðrum mælskum textum í bókinni,
eins og til dæmis Nú er dagur til að
dansa, Braut, Og þá kemur það niður
götuna fólkið, má ráða einhverskon-
ar draum um óheft, villt og brjálað
líf, lausn úr viðjum hversdagsleika
og veruleikans. Víða er látin uppi
von og trú á ástina sem lífsafl og
byltingar. Astin er rauð eins og vínið,
blóðið og byltingin. En bestur finnst
mér Einar verða þar sem hann lætur
yrkisefnin um sig sjálf, nemur lífið
eins og það kemur til hans, án for-
skrifta um gildi og merkingu þess.
Eins og í kvæði úr kaffitíma:
1 kaffitimanum
orti strákurinn
á malbikimarvélinni
um blóm rétt í þá mund
sem þotuflugmaðurinn
kastaði fram stöku um kyrrðina
á leið yfir norðurpólinn
og ég gleypti í mig samloku
og drakk kaffið hálfkalt
(brúsinn hélt ekki alminlega heitu)
fékk mér hænublund á bekknum
hann var að þykkna upp
og fór að rigna um kvöldið.
Raunsæi kannski í þeim skilningi
að hér er ort um hluti sem við öll
þekkjum fullvel úr okkar daglega
hversdagsleika: kaffitíma, malbik-
un, þotuflug og klikkaöan kaffibrúsa.
Veruleikinn sjálfur, gerið svo vel. En
þeir hlutir sem hér gefa lífi gildi,
koma þeir raunhæfri skoðun og skiln-
ingi heimsins og hlutanna nokkuð
við: blóm, kyrrð, blundur, regn. Og
allir að yrkja, líka sá sem blundar á
bekknum!
Um nýgræðing og kalviði
Það má svo sem vera að „raun-
sæi” í einhverjum skilningi þess
margræða orðs sé eitt meginauð-
kenni okkar nýjustu ljóða og skálda,
og greini þá og þeirra verk frá eldri
og annarskonar skáldskap. Um það
verður varla dæmt af tveimur tilfall-
andi ljóðabókum þótt augljós séu
skáldleg úrlausnarefni daglegs máls
og veruleika í þeim báðum. Ætli
raunsæi þeirra ráöist ekki um síðir
mest af sjálfum okkur sem lesum
ljóðin: hvort við leitum þar og finn-
um athugun á heiminum, fólkinu, líf-
inu í kringum okkur, til samþykkis
eða synjunar, eða látum okkurnægja
að nema þar mynd mannshuga í
heiminum, eins og hann er; og okkur
eftir atvikum fellur vel eða illa viö?
Til hvers eru ljóð nytsamleg, frjáls
undan erfðum, hefð og venju og þar
með hinum viðteknu hugmyndum
um gildi þeirra? Því að væntanlega
falla þær í gildi jafnharðan og forms-
hefðin sem bar þær uppi.
Ég saknaði þess í bók Eysteins
Þorvaldssonar um „nýgræðinga í
ljóðagerð” aö hann skyldi ekki reifa
nánar hugmyndir sínar um þessi og
þvílík efni og þar með rökin fyrir
kvæðavali í bókina. En í ansi eitt-
hvað beisklegum andmælum við
ómaklegum ummælum sem honum
finnst vera um bókina, og Eysteinn
birti hér í blaði á dögunum (24/5)
víkur hann hvergi að kjarna máls í
þeirri úttekt ljóðagerðar á okkar
dögum sem bókin átti vist að birta.
Ingihjörg Haralclsdóllir: lceir áfangaslitdir á a ri konn.